Madje dhe vetë i dërguari është një njeri si ne. Ai citon: “Ene besherun mithlikum” (unë jam një njeri si ju”. Ai ecën në udhë, ha, pi, etj. por ana e brendshme e qenies së të dërguarit është mendja universale. Ai i cili nuk e ka njohur këtë postin e tij në fakt nuk e ka njohur atë.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit.

Çunan pur shod feza-ji sine ez dust

Ki fikr-i hish gom shod ez zamirem

Kadeh por kon ke men der dovlet-i ashk

Xhevan baht-i xhehanem gerçi pirem

Hapësira e zemrës u mbushu aq shumë me mikun sa

Mendimi im humbi brenda egos sime

Mbushe kadenë që unë në shtetin e dashurisë

Edhe nëse jam kryetari i ri i fatit të botës

Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini dhe ju çështja jonë është në kornizën e mendimeve të Mullah Sadrasë. Në programet e mëparshme kishim ardhur në çështjen e mendjes dhe lidhjen e saj që ka me shpalljen dhe të qenit të dërguar. Kjo çështje u hap në programin e kaluar. Edhe në këtë program do të cekim çështjet plotësuese që u cekën në programin e shkuar. Ne do të përfitojmë nga sqarimet e mjeshtrit tonë të nderuar.

Mjeshtër në programin e mëparshëm ne folëm në kornizën e mendjes dhe shpalljes. Në këtë program do të prekim një hadith në kreun me titull: “Akl ue Xhehl” (Mendja dhe Padituria) të veprës: “Sherhu’l-Usuli’l-Kafi” (Sqarimi i Metodologjisë së Mjaftuesit). Hekim Mullah Sadra kriterin e mendjes dhe shpalljes e mbledh në qenien e të dërguarit tonë të nderuar (p.q.m.t.).

Nëse me lejoni unë dua që ta lexoj hadithin dhe të përfitojmë nga komentimi juaj. Imam Bakiri (p.m.t.) urdhëron se:

“Allahu pasi e krijoi mendjen e mori në pyetje atë. Ai i tha: “eja”, ajo erdhi; më pas i tha: “kthehu pas”, ajo u kthye pas. Për këtë arsye tha: “Betohem në nderin dhe krenarinë time se Unë nuk kam krijuar një qenie më të dashur se sa ti. Unë të kam dhënë ty si të plotë vetëm të dashurve të Mi. Urdhri, ndalimi, ndëshkimi dhe shpërblimi janë të drejtuara nga ti”.

Molla Sadra, jep sqarime shumë të bukura që kanë të bëjnë me këtë çështje. Pra ashtu siç u bë e qartë dhe në programin e shkuar ai thotë se krijesa e parë është e vërteta e Muhammedit dhe këta lloj hadithesh, kriterin e mendjes dhe shpalljes e mbledh në qenien e të dërguarit tonë të nderuar (p.q.m.t.).

Mjeshtërnë fakt dhe tek urtësia, e vërteta e Muhammedit është bërë e njohur si “taajjun’l-euueli” (dalja e parë), “sadru’l-euueli” (kraharori i parë) dhe “dhuhuru’l-euueli” (shfaqja e parë). Unë tani nuk po hyj në këtë çështje pra në çështjet në të cilat ai ka hapur ajetet dhe përcjelljet sepse kjo është një çështje e veçantë. Tani dua që ta zëmë fill çështjen tonë duke kërkuar që ju të bëni sqarimin që ka të bëjë me të vërtetën e Muhammedit dhe marrëdhënien me këta hadithë për të cilët ka bërë fjalë Mullah Sadra.

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Po ashtu siç e cekët dhe ju “Sadru’l-Muteelihini” (Teologu Lehtësues) është i vetmi filozof teolog i cili nuk shikon ndonjë mospërputhje mes mendjes dhe shpalljes. Në fund të fundit filozofi teolog kështu është. Emrat e filozofëve të cilët u prekën më parë, mendjen e shikojnë si shumë të lartë dhe e heqin mospërputhjen në mesin e mendjes dhe shpalljes.

Larixhani: A ka filozofë teologë të cilët shikojnë mospërputhje mes mendjes dhe shpalljes?

Mjeshtër Dinaniu: Shumë filozofë të cilët nuk janë teologë kështu e shikojnë. Filozofët teologë mundohen që të mos shikojnë mospërputhje por ata nuk janë aq të fuqishëm sa Mullah Sadra mbi këtë çështje. Mullah Sadra me të vërtetë ka një fuqi të veçantë. Natyrisht disa filozofë teologë nuk i besojnë në të qenit të dërguar. Fjala vjen njëri nga filozofët e të kaluarës Platoni është njëri nga këta. Platoni është një filozof teolog por unë nuk pandeh se ai i ka besuar një të dërguari të caktuar. Mbase në njëfarë mënyre ai vetë ka besuar në të qenit të dërguar. Domethënë kur themi teolog ne bëjmë fjalë për një gjë shumë përfshirëse.

Megjithatë filozofët teologë në botën islame ose në fetë e Ibrahimit (p.m.t.), përpiqen që të mos shikojnë një mospërputhje të tillë. Por asnjëri nga këta nuk ka mundur që të arrijë më lart në lidhje me këtë punë se sa Mullah Sadra.

Tani si fillim ne duhet të kuptojmë çështjen e mendjes tek Mullah Sadra që të mund të kuptojmë se si ai i ka komentuar këta lloj hadithesh. Ky është një hadith me reputacion. Ky hadith gjendet tek libri me titull: “Akl ue Xhehl” (Mendja dhe Padituria) kështu që dhe ju e lexuat tani këtë hadith.

Këtë hadith mund ta ketë lexuar cilido; por të kuptuarit e thellësisë së tij nuk është aq e lehtë. Ashtu siç cituam më parë, ne tani si fillim ne duhet të dimë se cili është qëndrimi i Mullah Sadrasë në çështjen e mendjes.

Unë si fillim dua që të përcjell një fjali nga Ibn Arabiu dhe qëndrimin e tij të mbajtur për sa i përket çështjes së mendjes. Më pas do të mundohemi që të sqarojmë kuptimin e këtij hadithi. Mullah Sadra këtë fjalë e ka përcjellur nga një personalitet i urtë siç është Ibn Arabiu.

Ai thotë se: “Mendja është në zotërim të dy përmasasve. Mendja ka një përmasë “kabili” (aftësuese) dhe një përmasë “faili” (vepruese). Kjo është një gjë e rëndësishme. Pra mendja ka një “kabilijjet” (aftësi) dhe një “fiilijjat” (veprimtari). Përmasa “aftësuese” dhe “vepruese” është mjaft e qartë. Në përmasën “faili” (vepruese) mendja punon, bëhet burim ndikimi, bën një punë, lë një ndikim dhe një gjurmë. Kjo është përmasa vepruese. Ndërsa përmasa aftësuese është e hapur ndaj ndikimeve të jashtme, e pranon ndikimin.

Çdo qenie ka përmasën aftësuese dhe vepruese. Të tëra qeniet kanë një burim ndikimi e cila është përmasa “faili” (vepruese), gjithashtu ato kanë dhe burimin i cili i pranon ndikimet e gjerave jashtë vetes së tyre që është përmasa “kabili” (aftësuese) në këtë botë të cilën ne e emërtojmë si bota e lëndës. Ja pra këto janë ato gjëra që ne i quajmë “suret” (pamje) dhe “madde” (lëndë)  në botën e lëndës. Në këtë botë ka një “suret” (pamje) dhe një “madde” (lëndë). “Sureti” (pamja) është veprimi i një gjëje, ndërsa “kabilijeti” (aftësia) është ajo që e pranon atë.

Për shembull kjo karrike, kjo lule, kjo pemë është në zotërim të një përmasë vepruese, është një burim ndikimi dhe vepre. Për shembull ajo jep fryt, bën hije etj. por ajo ka dhe përmasën aftësuese që nënkupton se ju e prini, e digjni etj. pra ajo pranon dhe pamje të tjera. Çdo qenie ka dy drejtime vepruese dhe aftësuese që kësaj në botën e lëndës u thuhet pamje dhe lëndë.

Mullah Sadra pasi e ka përcjellur këtë fjalë nga Ibn Arabiu shton se dhe mendja ka dy përmasa aftësuese dhe vepruese. Ndonëse ajo nuk është lëndë. Mendja nuk është lëndë, nuk është e trupore; por edhe në të gjenden pëmasat aftësuese dhe vepruese. Përmasa e saj vepruese është kjo: “Ajo prodhon ndërgjegjien dhe bëhet burim vepre. Në çdo vend ku gjendet mendja ka ndërgjegjie. Ndërsa ndërgjegjia është burim ndikimi dhe vepre. Kjo është ana e saj vepruese. Gjithashtu ajo ka dhe anën aftësuese që me atë përmasë ajo pranon ndikimi nga lart.

Ai ka shprehur se përmasa vepruese e mendjes është e kufizuar. Pa marrë parasysh se sa e lart shkon, sërish ajo është e kufizuar. Madje dhe “aklu’l-euueli” (mendja e parë). Me fjalë të tjera, “aklu’l-euueli” (mendja e parë) e cila zë vend në radhë të parë në ndarjen e bërë nga urtakët, madje dhe “aklu’l-kuli” (mendja universale) punojnë brenda një kufizimi.

Merrni me mend se këtë botë e drejton mendja universale. Megjithatë, është e mundur që disa faktorë të tjerë të mos jenë brenda fushës së kësaj mendjes universale. Si përfundim është e kufizuar. Çdo gjë tjetër është e kufizuar, përveç personalitetit të të Vërtetit të Drejtit. Çdo gjë është e kufizuar në botën e të mundurave. është e kufizuar. “Alemu’l-mumkuni” është bota e të mundurave. Edhe mendja tekefundit është “mumkinu’l-uxhudi” (qenia e mundur). Në këtë çast ne nuk po bëjmë fjalë për mendjen e cila është “mumkinu’l-uxhudi” (qenia e mundur). Nuk po bëjmë fjalë për “uaxhibu’l-uxhudin” (qenien e domosdoshme). Ndërsa “mumkinu’l-uxhudi” (qenia e mundur) është e kufizuar. Të paktën ajo është e kufizuar nga natyrë.

Atëherë mendja, duke qenë se burimi i ndikimit me përmasën e punës dhe duke qenë se lë ndikim nuk ka rëndësi se sa e vogël është si përfundim është e vogël. Por ajo ka dhe një përmasë vepruese që pranon. Ajo pranon atë që i jepet. Mullah Sadra thotë se ajo pra është e pakufizuar, pra se nuk ka fund.

Kjo është një fjalë shumë e rëndësishme. Domethënë mendja vepron në mënyrë të kufizuar; por pranon në mënyrë të pakufizuar. Asaj sa më shumë dituri t’i jepni nga “mebdeu’l-gajbi” (fillimi i së fshehtës) jepini ajo e pranon. Dituria duhet të vijë nga “mebdeu’l-gajbi” (fillimi i së fshehtës); sepse nuk ka më sipër se sa mendja universale. Pjesa e sipërme e mendjes universale tanimë është “mebdeu’l-gajbi” (fillimi i së fshehtës) i Allahut të Madhëruar.

Çfarëdo që shqyrtoni në këtë botë, ajo ka pjesën e saj të lartme,të sipërme. Qoftë trup i pajetë, bimë, kafshë, engjëll etj. ju mund të merrni me mend pjesën e saj më të lartë, më të sipërme. Por, çfarë gjendet më lart se sa mendja universale? Sipër saj gjendet “mekmenu’l-gajbi” (vendi i së fshehtës) i të Vërtetit të Madhëruar dhe nuk gjendet asgjë tjetër përveç saj.

Mullah Sadra kumton se mendja me anë të përmasës vepruese është në zotërim të “infitahut” pra hapjes. Ajo pranon çfarë i vjen nga “mebdeu’l-gajbi” (fillimit të së fshehtës). Ajo kumton se në kohën kur më vjen një gjë dhe nuk mund ta pranuakam? Nuk do të ketë asnjë kohë dhe asnjë çast kur mendja do të thotë unë tanimë nuk pranoj. Nuk ka rëndësi se sa i jepet le t’i jepet goja e saj është e hapur. Por çfarë do të thotë goja e saj është e hapur? Kjo nënkupton se i merr të vërtetat. Pra ajo është “munfetih” ose e hapur. Dyert e saj janë të hapura.

Mirë por sa mund të vijë nga “mekmenu’l-gajbi” (vendi i së fshehtës)? Që atje mund të vijë më mënyrë “mutenahi” pra të pakufizuar. Sepse “mekmenu’l-gajbi” është “mutenahi” i pakufizuar, i pafund. Nuk ka rëndësi se sa vjen nga “mekmenu’l-gajbi” i të Vërtetittë Madhëruar le të vijë mendja e pranon dhe e merr atë. Por kur bëhet fjalë për çështjen e puës dhe veprës natyrisht ajo ka një kufizim mundësie. Pra ajo mund të bëjë veprim benda kufizueshmërisë së botës së të mundurës, nuk mund ta bëjë këtë në masën e “uaxhibu’l-uxhudit” (qenies së domosdoshme) sepse kjo e fundit nuk ka as kufi e limit. Ndërsa bota e të mundurës ka kufi dhe limit. Mendja është një pjesë e të mundurave dhe mund të bëjë punë brenda masës së mundësisë; por nuk ka një kufizim në çështjen e të pranuarit të saj.

Në fakt ja pra “imkani” (mundësia) vetë kështu është. Kjo është veçoria e mundësisë, kjo është dhe ana e çuditshme e saj. Unë kam lexuar këtë thënie nga njëri nga urtakët ai thoshte: “hadretu’l-imkani” (e nderuara mundësi). Bota e mundësisë është një mangësi në botën e “mumkinu’l-uxhudi” (qenies së mundur)  çdo gjë dhe mund të ndodhë por edhe mund të mos ndodhë. Kjo është një e metë. Ndërsa “alemu’l-uxhudi” (bota e qenies) është bota e përsosmërisë, është bota e përsosmërisë absolute.

Megjithatë ndonëse bota e përsosmërisë është një botë e metë në të gjendet dhe një përsosmëri. Ja pra për këtë arsye disa urtakë kumtojnë “hadretu’l-imkani” (e nderuara mundësi). Përse ata thonë “nderuara mundësi”? Sepse ajo pranon në mënyrë të pakufizuar dhe të pafund. Sa më shumë do t’i jipke botës së mundësisë dhe ajo tanimë nuk do të mund ta pranuaka? Nuk ka një gjë të tillë. Sa më shumë të japësh është e mundur. Sa më shumë të shtohet rishtas është e mundur. Mendja e ka këtë veçori dhe mundësia e saj në çështjen e të pranuarit është “gajru’l-mutenahi” (nuk ka fund).

Molla Sadra e ka përcjellur këtë në veprat e tij. Ju më tepër përmendni drejtimin fetar dhe drejtimin në lidhje me hadithet të Mullah Sadrasë. Por nëse do të bëjmë fjalë nga drejtimi i tij filozofik pohoj se do të duhen me vite për të sqaruar çdo çështje të tijën. Shikoni këtë fjali që ai ka thënë për mendjen, se çfarë vendi i ka dhënë mendjes. Veçanërisht se çfarë vlere të madhe i ka dhënë përmasës së aftësisë së mendjes.

Tani le të vijmë tek hadithi... Ky hadith është një fjalë e Imamëve të Pafajshëm dhe është një hadith i muteber. Akush nuk ka ndonjë kundërshtim për sa i përket çështjes së zinxhirit të hadithit. Të tërë muhaddithët e kanë përcjellur këtë hadith. them se është e çuditshme se dhe Mullah Sadra e ka komentuar vetë këtë këtë hadith. ky hadith është i pranishëm në fillim të “Usulu’l-Kafi” (Metodologjisë së Mjaftuesit). Edhe Sadra Sadru’l-Muteelihini e ka filluar punën me komentimin e këtij hadithi që gjendet në fillim të “Usulu’l-Kafi”. Ai e ka parë si shumë të rëndësishëm këtë hadith, ky hadith me të vërtetë është shumë i rëndësishëm.

Mendja e njeriut dhe mendja e “botës së mundësisë” është vepra e diturisë së pafund të të Vërtetit të Madhëruar. Ai bëri një shfaqje dhe mendja e botës së qenies u krijua. Mirëçfarë thotë në hadithin që keni lexuar tani? Imami urdhëron se kur Allahu e krijoi mendjen e mori në pyetje atë. Kjo është një thënie shumë mahnitëse. Por marrja nën pyetje këtu nuk është marrja në pyetje e prokurorit, policit, gjyqtarit por është bërja e saj të flasë, bërja e saj të të thënit të fjalës.

Mirë por çfarë është bërja e të folurit? Shafqja më e mirë e mendjes është të folurit. Kur mendja bëhet e dukshme në cilin vend bëhet e dukshme? Ajo bëhet e dukshme në të folurit. Po, nëse mendja e shfaq veten ajo e shfaq në të folurit. Mendja jonë është në të folurit tonë. Fjala jonë është shfaqja e mendjes sonë. Fjala e njeriut është shfaqja e mendjes së tij.

Njeriun e njeh me fjalën e tij. Jetën e tij, kapitalin e tij, llogarinë e tij, trungun farefisnor të tij dhe madje dhe punët që ai bën e njeh me fjalët që ai thotë. Njeriu mund të njihet dhe me punët që bën. Sigurisht se mund të mos jetë e mundur që njohësh një njeri mashtrues si pasojë e fjalëve që ai thotë, këto lloj njerëzish ne mund t’i njohim me punët që bëjnë. Por nëse është një njeri i drejtë, ne mund ta njohim atë me fjalët dhe fjalimet e tij. përse? Sepse fusha e veprimit është e kufizuar.

Veprimi mund të shfaqet si një fushë ekufizuar e njeriut. Megjithatë veprimi nuk e shfaq të tërë qenien e njeriut, sepse veprimi është i kufizuar; por fjala nuk është e kufizuar. Mendimi nuk është i kufizuar. Për këtë arsye ka ndryshim mes mendimit dhe veprimit. Si rrjedhojë mendja bëhet e dukshme në të folurit.Ne na tërhiqet vëmendja se me thënien “istantakahu” pra “e mori në pyetje” që kalon në hadith dhe me veçorinë më të rëndësishme të mendjes që është të folurit. Kjo nënkupton se çdo njeri i mençur njihet me fjalë.

Ato të cilat janë thënë pas thënies “istankahu” e pra “e mori në pyetje” janë me të vërtetë shumë të hollësishme. Nëse më lejoni le të ecim duke i shtjelluar fjalë për fjalë. Ai filloi të fliste. Mirë por me kë po flet? Me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar... Ky është dialogu i parë në botën e qenies. Të folurit i parëi ndërsjellë në botëështë mes të Vërtetit të Madhëruar dhe mendjes.

Në botë nuk kishte ende fjalë, nuk kishte asnjë qenie. Unë po bëj fjalë për zanafillën e krijimit, në të cilën ende nuk kishte asnjë qenie. Në botë nuk kishte një gjë të tillë si fjala. Ja pra ky është fjalimi i parë i mbajtur. Mirë por mes kujt u mbajt ky fjalim? Në mes të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar dhe mendjes...

Mirë le të vazhdojmë më tej. Hadithi vazhdon si më poshtë: “Më pas Ai i tha asaj: “eja”, ajo erdhi”. E thënë ndryshe i Vërteti i Madhëruar i drejtohet mendjes duke i thënë “eja” dhe mendja erdhi. “Më tej Ai i tha: “kthehu pas”, ajo u kthye pas”.

Mirë tani çfarë do të thotë Imami (p.m.t.) me këtë fjali? Ai do të thotë se mendja i bindet të Vërtetit të Madhëruar në mënyrë absolute. Disa mendojnë se mendja është djallëzore. Sigurisht se ka edhe mendje djallëzore, mendjet e tyre janë bërë të robëruara ndaj djallit. Por ata të cilët janë kundër mendjes këtë nuk e dinë dhe nuk e kuptojnë. Bindja është një gjë që i përket mendjes. Nëse nuk do të ketë mendje, a do të ketë bindje? Në mungesë të mendjes a ka ndonjë kuptim bindja?

Larixhani: “Ai i cili nuk ka mendje nuk ka fe”.

Mjeshtër Dinaniu: Po bindja është një gjë që i përket mendjes. Mirë por kujt i bindet mendja? Të Vërtetit të Madhëruar... Mendja i nënshtrohet të Vërtetit. Përse mendja i nënshtrohet të Vërtetit? Sepse ajo e njeh të Vërtetin. Pa qenë mendja a mund të njihet i Vërteti? Nuk është e mundur të njohësh të Vërtetin pa qenë mendja. Mendja i bindet të Vërtetit në mënyrë absolute duke qenë se e njeh Atë. “Më pas Ai i tha asaj: “eja” dhe ajo erdhi. Më tej Ai i tha: “kthehu pas” dhe ajo u kthye pas”. Pra ajo duke qenë se e njihte Atë iu bind në mënyrë absolute. Nëse nuk do ta njihte nuk do t’iu ishte bindur.

Mendja djallëzore, është mendje e shejtanit sepse në atë njeri mbizotëron djalli.  Por nëse mendja çlirohet nga veset shpirtrore dhe gjërat e përditshme të rëndomta, mendja është bindja absolute. Hadithi vazhdon kështu: “Betohem në nderin dhe krenarinë time se Unë nuk kam krijuar një qenie më të dashur se sa ti. Unë të kam dhënë ty si të plotë vetëm të dashurve të Mi”. Allahu betohet. Ai betohet si në nderin ashtu dhe në krenarinë e Tij. Nderi ka të bëjë me mbiemrin e bukurisë. Allahu ka mbiemra si shfaqja dhe bukuria. Sërish Ai ka mirësinë dhe shkatërrimin. Këtu Ai betohet për të dyja.

“Ardhja” e mendjes është betimi i nderimit; ndërsa kthimi pas i saj është betimi i shfaqjes.

Ashikem ber kahr u lutfesh bexhidd

Ej axheb, men ashık in her du zidd

Me të vërtetë unë jam i dashuruar me zemërimin dhe mirësinë e Tij

Sa e çuditshme, se unë jam i dashuruar me këto dy të kundërtat.

Shikoni se sa elegant është ky hadith. Në njërën anë Ai thotë “eja” dhe “shko” ndërsa në anën tjetër thotë “nderin” dhe “krenaria”. Nderi ka të bëjë me ardhjen; ndërsa krenaria e cila është zemërimi i të Vërtetit të Madhëruar dhe ka të bëjë me kthimin. Kur Ai citon: “Betohem në nderin dhe krenarinë time”, Ai thotë: “Oj mendje ti je shfaqja e të dyja këtyre mbiemrave”.

Tani Allahu duke e betuar në nderin dhe krenarinë e Tij thotë kështu: “Unë nuk kam krijuar ndonjë gjë më të lartë, ndonjë gur të çmuar dhe ndonjë qenie më të madhe se sa ti”.

Larixhani: “Unë nuk kam krijuar një qenie më të dashur se sa ti”.

Mjeshtër Dinaniu: Po me fjalë të tjera mendja është qenia më e dashur në sytë e Allahut. Pra Allahu nuk do asnjë qenie dhe asgjë tjetër aq sa do mendjen. Mendja është qenia më e dashur në sytë e Allahut. Tregoni kujdes vlerës së dhënë ndaj mendjes. Shikoni kjo nuk është një fjalë e filozofëve, ne në këtë çast po lexojmë një hadith. Hadithi thotë se mendja është qenia më e dashur për Allahun në botën e qenies.

Larixhani: Mjeshtër ne do të vazhdojmë pas një pushimi të shkurtër.

***

Shumë mirëmjeshtër, ne u argëtuam tej mase nga komentimi që bëtë në lidhje me këtë hadith. Sipas meje dhe Mullah Sadra njëlloj si ju e komenton këtë hadith me një ngazëllim dhe zbulim të madh.

Nëse më lejoni dua që t’ua lexoj, sqarimi i tij është i njëjtë me tuajin. Ai kumton si vijon: “Një njeri që zotëron fjalën dhe të folurin, nuk është në një gjendje tjetër përveç gjendjes së të nderuarit Muhammed (p.q.m.t.).

Ashtu siç cituat dhe ju nuk është e mundur të menduarit se për qenien e një ndasie në mesin e “mendjes universale” që është krijuar e para dhe dritës së të vërtetës së Muhammedit (p.q.m.t.). Mirë por çfarë lloj tërësie është tërësia që është në mesin e këtyre të dyjave mjeshtër?

Mjeshtër Dinaniu: Po, tani unë do të cek disa çështje të cilat kanë të bëjnë me pyetjen tuaj; komentimi i bërë nga Sadru’l-Muteelihini këtu, është disi më ndryshe nga komentimi që bëra unë. Sepse ai fjalës “idbar” i ka dhënë kuptimin e “kthimit”. Ndërsa unë fjalën “edbir” e kam sqaruar si përftimi (mazhar) i mbiemrit “nder”. Sigurisht, këto dy nuk janë shumë të kundërta; por në fund janë dy komentime të veçanta. Si përfundim, fjalët tona janë afër me njëra-tjetrën; edhe fjala ime është afër fjalës së tij; por duhet të them se komentimi që ai ka bërë shfaq pakëz ndyshim nga komentimin që unë kam bërë.

Nëse do të kthehemi tek pyeta juaj... Shikoni duke qenë se mendja universale është qenia e parë e krijuar dhe më e dashur në sytë e Allahut kjo mendje universale duhet të ketë një shfaqje. Me fjalë të tjera, kur ne flasim për një mendje universale e cila që përfshin të tërë qenien, nuk themi ndonjë broçkull, nuk themi poezi, nuk shohim ëndërr. Kjo duhet të ketë një ngjarje. Ku është shfaqja e mendjes universale në këtë botë?

Mbarë bota është shfaqja e mendjes. Le të kihet kujdes në këtë: E tërë bota është shfaqja e mendjes universale. Megjithatë njeriu është një qenie paralele e kësaj bote. Për këtë kemi folur dhe më parë: Në botën “afaki” (objektive) pra në botën që është jashtë njeriut çdo gjë është në botën “enfusi” (subjektive).

Pra ka një botë “afaki” (objektive) dhe një botë “enfusi” (subjektive). Bota objektive është bota që gjendet jashtë, ajo është universale pra është e hapur derisa mund të shkohet. Çdo gjë që është në botën e jashtme, gjendet njëlloj dhe në botën e brendshme.

Këto dy botë janë paralele. Në fakt ju e kuptoni botën e jashtme si pasojë e qenies suaj brenda saj. Nëse bota paralele nuk do të ishte, njeriu nuk do të mund ta kuptonte botën. Nëse mbarë bota që nga e pëhershmja deri tek e përjetshmja është një shfaqje e mendjes universale, atëherë duhet që e tërë bota e cila është që nga e përhershmja deri tek e përjetshmja duhet të shfaqet dhe brenda njeriut.

Mendja universale u shfaq në botën e jashtme dhe do të vijojë që të shfaqet deri në fund të botës; megjithatë ajo duhet që të shfaqet dhe tek “nefsi” (shpirti). Por jo në të tërë shpirtrat; sepse në mesin e shpirtrave ka shkallë. Pohoj se në mesin e shpirtrave të njerëzve ka shkallë të ndryshme. Si rrjedhojë duhet të jetë i pranishëm një shpirt njeriu i cili është shfaqja e të tëra përsosmërive në botën e të krijuarit që mendja universale të mund të shfaqet në të. Ja pra ai shpirt i cili është “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur) dhe “xhamiu” (përmbledhësi) është Muhammed Mutafa “Hatemu’l-Enbija Resulu’l-Kibrijja” (Vula e Lajmëtarve dhe i Dërguari i Madh) (p.q.m.t.)).

Kur themi “kamil” (i përsosur) ne themi se ai “xhami” (përmbledhës), pra se është përfshirës dhe përmbajtës. Pra ai është përmbledhës i cili ka mbledhur përfshirë ose përmbajtur tek vetja, të tërë mbiemrat e krenarisë dhe bukurisë. Ai ka përmbajtur brenda saj të përhershmen dhe të përjetshmen, ka përmbajtur çdo gjë në botë, është mbështjellur në qenien e tij. Çdo gjë e pranishme në botën e qenies ka shfaqjen tek një shpirt i përsosur. Ja pra kjo është bukuria e njeriut, madhështia e njeriut. Kjo do të thotë se mbarë bota është në boshtin e njeriut.

Njeriu nuk është një qenie e rëndomtë brenda qenieve. Njëri nga gabimet e kryer është se shikimi i njeriut si një qenie e rëndomtë në si të tërë qenien e tjera në botën e njeriut. Them se është e vërtetë se njeriu si trup jeton së bashku me qeniet e tjera e megjithatë njeriu është ai i cili i rrethon qeniet.

Kjo tryezë është një qenie në mesin ndërmjet qenieve, kjo ndërtesëështë një qenie në mesin e qenieve. Por një njeri i ulur këtu nuk është një qenie e rëndomtë në mesin e qenieve të tjera. Ai është si një qenie në mesin e qenieve edhe përfshirësi i qenieve. Sepse ai është në zotërim të përfshirjes intelektuale. Sa më e gjërë të jetë përfshirja intelektuale aq më i tepërt bëhet përfshirja e tij mbi botën.

Mendja universale duhet të shfaqet tek një njeri. Sipas besimit tonë, ajo është shfaqur tek qenia e Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.). Ja pra dhe përcjelljet e tjera e fuqizojnë këtë përcjellje. Në këtë përcjellje thuhet se mendja është krijesa e parë, ndërsa në përcjelljet e tjera të përcjellura nga Sadru’l-Muteelihini, fjala vjen thuhet se i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) ka thënë: “Krijesa e parë ishte drita ime”. Ai ka thënë drita ime. shpirti im. Ja pra kjo i vihet në zbatim mendjes universale. E thënë ndryshe duke përdorur një thënie më të hapur dhe më të qartë, qenia e Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.) është mendja universale. Ai i cili nuk e ka njohur këtë post të të dërguarit në fakt nuk e ka njohur atë.

Madje dhe vetë i dërguari është një njeri si ne. Ai citon: “Ene besherun mithlikum” (unë jam një njeri si ju”. Ai ecën në udhë, ha, pi, etj. por ana e brendshme e qenies së të dërguarit është mendja universale. Ai i cili nuk e ka njohur këtë postin e tij në fakt nuk e ka njohur atë. Shikoni me që ka ardhur vendi i duhur dua që të përcjell një hadith nga i nderuari Ali (p.m.t.). Njerëzit nuk e njohën të nderuarin Ali (p.m.t.). Ata e shikuan të nderuarin prijës (p.m.t.) si një njeri i rëndomtë si njerëzit e tjerë. Disa njerëz kumtuan se ai nuk duhet të ishte i katërti por i pari. Ai ndonëse nuk është i pari, gjithmonë ka qenë i pari. Unë dua që të përcjell një fjalë nga vetë i nderuari prijës (p.m.t.):

I nderuari prijës (p.m.t.) citon: “Marifeti bi’n-nuranijjeh, marifetullah” (Të njohurit tim me ndriçim është të njohurit e Allahut). Ai nuk thotë të njohurit me farefisin, me trungun tim farefisnor, ai nuk thotë më të njohurit me jetëshkrimin tim, ai nuk thotë të njohurit me historinë e punëve që kam bërë. Po dhe ata janë të rëndësishme por ai thotë: “Marifeti bi’n-nuranijje” (të njhurit tim me ndriçim).

Mirë por çfarë do ë thotë të njohurit me ndriçim? Kjo do të thotë se nëse një njeri më njeh mua me postin e ndriçimit ai ka njohur çdo gjë. Ja pra ky është posti i mendjes universale. Ja pra “Hatemu’l-Enbijja” (Vula e Lajmëtarëve) (p.q.m.t.) e zotëronte këtë post. Ja pra ky hadith i Mullah Sadrasë i vihet në zbatim dhe arrin në përfundimin e haditheve të tjera.

Në hadith për mendjen thuhet: “Unë nuk kam krijuar gjë më të dashur për mua se sa ti”. Mendja universale është më e dashur në sytë e Allahut se sa çdo gjë. Në të njëjtën mënyrë edhe Vula e Lajmëtarvë është më i dashur se çdo njeri tjetër. Për këtë arsye ai është “habibullah” (i dashuri i Allahut).

Fjala “habib” (i dashur) bart si kuptimin e formës aktive dhe pësore. Fjala “habib” (i dashur) nënkupton se është si “muhib” (i dashur) ashtu dhe “mahbub” (i dashuruar). Pra duke qenë se është “habibullah” (i dashuruari i Allahut) në këtë përcjellje ai është “mahbubullah” pra i dashuruari i Allahut. Por në të njëjtën kohë është “muhibbullah” pra ai i cili e do Allahun. Domethënë i dërguari është dhe i dashuri i Allahut dhe i dashuruari i Allahut.

Nëse nuk gabohem dhe Meulana na ka tërhequr vëmendjen në këtë në këto vargje:

Nam-i Ahmed nam- xhumle-ji enbijast

Çun ke sed amed neved hem pish-i mast

Emri Ahmed është emri i mbarë të dërguarve

Nëse njëqind kanë ardhur nëntëdhjetë janë në anën tonë.

Emri “Ahmed” një bart një kuptim të tillë. “Ahmed” do të thotë dhe “mahmud”. Emri “Ahmed” është në shkallën sipërore dhe shpreh epërsi, ai përkthehet si shumë i lavdëruar. Mirë por cili është më “mahmud” pra më i lavdëruar dhe më i pëlqyer? Cili mund të jetë më “mahbub” pra më i dashur...

I nderuari Musa (p.m.t.) ishte “kelimullah” (fjala e Allahut), kështu që dhe “kelim” (fjala) është shumë e rëndësishme. Ashtu siç kemi cituar dhe më herët fjala dhe fjalimi janë shumë të rëndësishme. I nderuari Ibrahim (p.m.t.) ishte “halilullah” (miku i Allahut) pra dhe “halil” (miku) është shumë i rëndësishëm, vendi i të qenit “halil” (mik) është një vend i rëndësishëm. Ndërsa i nderuari Isa (p.m.t.) ishte “ruhullah” (shpirti i Allahut). Përsëris se i nderuari Musa ishte “kelimullah”, i nderuari Ibrahim ishte “halilullah”, i nderuari Isa ishte “ruhullah”, ndërsa Vula e Lajmëtarëve (p.q.m.t.) ishte “habibullah”. Tani krahasoni “habibin” me “kelimin”, “halilin” dhe “ruhun”. “El-muhabbe eula kule shej” (muhabbeti / dashuria ka përparësi ndaj çdo gjëje).

Larixhani: Ju keni shkruar kështu: “Nëse i dërguari i Allahut (p.q.m.t.) nuk do të kishte shkelur në këtë botë as mendja dhe as urtësia nuk do të kishin kuptim. Më pas keni përdrur ajetin “fe kane kabe kausejni eu edna” (dhe afër tyre ishte sa dy harqe ose dhe më afër) (Sure Nexhm, Ajeti 9) dhe thoni se dhe afërsia sa dy harqe ose dhe më pak dëshmon për afrimitetin me Muhammedin (p.q.m.t.)”. qëllimi juaj këtu është “sidretu’l-munteha” (pema e fundit)?

Mjeshtër Dinaniu: Po shikoni “eu edna” (ose dhe më afër) është një gjë e cila nuk mund të sqarohet. “Kabe kausejn” domethënë dy harqe janë ndërthurur me njëri-tjetrin në rrethin e qenies. Rrethi i qenies përbëhet nga dy harqe. Dy harqet e këtushme janë rrethi i qenies. Mirë por çfarë ka mbi rrethin e qenies? Ja pra pikërisht këtu komentuesit kanë mbetur të çuditur duke ngritur pyetjen: “Çfarë është “eu edna” (ose dhe më afër)? E thënë ndryshe ajo qëndron pakëz më lart se vendi i mbiemrit, por tanimë në vendin e personit nuk ka asnjë i cili e shoqëron atë.

Rreth qenia përbëhet nga du rrethë. Ndërsa “kausejn” (dy harqe) nënkuptojnë dy gjysmërrethi dhe e mbyllin botën e qenies. Si rrjedhojë “eu edna” (ose dhe më afër) do të thotë edhe më afër se sa qenia. Ja pra për këtë arsye komentuesit kanë mbetur të çuditur duke shtruar pyetjen: “Si është ky vend?”

Larixhani: Edhe Xhibrili atje ka qëndruar.

Mjeshtër Dinaniu: Po natyrisht se po. Xhibrili atëherë nuk mundi të shkojë më tej. Fjala “edna” vjen nga fjala “dunuu”. Me fjalën “dunuu” nënkuptojmë “atë që është më afër”, ndërsa me fjalën “eu edna” merr kuptimin “ose më afër”. Fjala “edna” është në shkallën sipërore. Pra me fjalën “edna” kuptojmë e nuk gjë tjetër më afër se sa ajo. Me fjalë të tjera është e pamundur që të ketë një gjë më afër se sa ajo. Fjala “edna” është forma e tepruar e fjalës “dunuu” që nënkupton se është e pamundur që të ketë një gjë më afër se sa ajo nga ana logjike.

Larixhani: “Goft Cibrila be per ender pejem/ Goft rov rov, men herif-i to nejem.” (Ai tha o Xhibril ti fluturo unë jam pas teje / Ai tha ti shko, unë nuk jam kundërshtari yt, unë nuk mund të garoj me ty).

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo përkthehet se unë nuk mund të arrij në “eu edna” (ose më afër). Atje jo vetëm Xhibirili por askush nuk mund të shkojë. Çdo qenie e cila e tejkalon kufirin e saj asgjësohet. Çdo qenie e cila i kalon limitet e saj asgjësohet. Çdo qenie ka kufirin e saj, njeriu nuk ka kufi. Këtë nuk e teproj nënvizoj se njeriu nuk ka kufi.

Shikoni ka një rregull logjik. Padiskutim që ky është një rregull logjik. Çdo gjë i pranon gjërat në masën e enës së saj. Fjala vjen një gotë mund të marrë ujë vetëm sa është masa e saj. Pasi ajo është mbushur derdhni ujë sa të doni tanimë ajo nuk mund të pranojë më tepër.

Në të njëjtën mënyrëçdo gjë ka një aftësi dhe pasi ajo aftësi mbushet ajo nuk mund të pranojë më tepër. Për shembull nëse një njeriështë i uritur ai mund të hajë ushqim deri në një masë të caktuar. Ai nuk mund të hajë më tepër.

Mirë e pranojmë por cili është kuptimi i fjalës i pakufizuar? Kjo merr kuptimin se aftësia është e pakufizuar. Pra unë nuk e teproj kur them se njeriu nuk ka kufi. Mirë por cila është arsye e mospasjes së kufirit të njeriut? Sepse njeriu është qenia e vetme e cila në njëjtën kohë nuk është vetëm përftimi i mbiemrit por dhe i vetës.

Çdo qenie është vetëm përftimi i mbiemrit të Vërtetit të Madhëruar; por veta nuk ka përftim. Por njeriu është si përftimi i mbiemrit të Vërtetit të Madhëruar edhe përftimi i vetës. Ja pra pikërisht për këtë arsye në aftësinë e tij nuk ka ndonjë kufi dhe limit.

Larixhani: Pra as dhuntia e Allahut nuk ka fund dhe as kërkesa jonë nuk ka fund. Pikërisht ashtu siç u shprehët ju tani aftësia nuk ka fund.

Mjeshtër Dinaniu: Duke qenë se “fejjadijjeti” të dhënit e dhuntisë është absolut duhet të ketë dhe një “mustefid” pra një marrës të dhuntisë. Mirë a bart një kuptim një dhunti e cila është absolute dhe e vazhdukeshme në rast se nuk ka aftësi absolute? Nuk bart. Mirë duke qenë se të dhënit e dhuntisë është absolut cili është “mustefidi” (marrësi i dhuntisë)? Ai është “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur). Nëse i Vërteti i Madhëruar është “fejjadu’l-mutlaki” (dhënësi absolut i dhuntisë) atëherë duhet të ketë dhe një “fejjadu’l-mutlaki” (dhënësi absolut i dhuntisë) si dhe një “kabilu’l-mutlaki” (pranues të absolutes). Ja pra dhe “kabilu’l-mutlaki” (pranuesi i absolutes) është “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur).

Larixhani: Ne erdhëm në një pikë shumë të bukur; por fatkeqësisht dhe koha e programit tonë mbaroi. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbets

Burimi : Medya Şafak