“Kjo është fjalia e Ibn Sīnās. Pra raporti i Imām ‘Alīut (p.m.t.) ndaj bashkëkohësve të tjerë, madje ndaj njerëzve të tjerë është si raporti i me‘ḳūlit (e arsyetuarës, menduarës) ndaj maḥsūsit (të ndjerës me shqisa). Çfarë lloj raporti ka me‘ḳūli (e arsyetuara, menduara) ndaj maḥsūsit (të ndjerës me shqisa)?! Përgjigjemi se maḥsūsi (të ndjerës me shqisa) është gjëja që kemi përpara syve, gjëja e dukshme. Domethënë ajo është gjëja e parë me sy, e dëgjuar me veshë, apo e konceptuar, perceptuar me organet e tjera të shqisave. Mirëpo me‘ḳūli (e arsyetuara, menduara) është shumë më lart se maḥsūsi (të ndjerës me shqisa). Me‘ḳūli (e arsyetuara, menduara) nuk është një gjë që mund të kuptohet me mendje”.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Qelqi i bashkimit, njëjësimit vetëm dheun e pijetores,

Mund ta shikosh nëse më lyen sytë.

Lypja në derën e pijetores është një eliksir aq madhështor sa,

Nëse e bën këtë punë mund ta bësh dheun ar.

Bëjmë të ditur se ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet aktive, të gjalla të filozofit të madh Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Gjithashtu ne jemi në kopështin e mendimit të këtij të fundit dhe po përfitojmë nga libri i tij me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjāri” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) i hirësisë së tij.

Ashtu siç e dini ne jemi duke folur dhe jemi në botën e mendimit që ushqen mendjen e dhe mendimet e filozofit tonë Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që zbërthejnë, zgjidhin kodet e tij.

Mjeshtër i nderuar, e fillojmë programin tonë me një fjali madhështore që ju cituat në programin e kaluar, fjali kjo e cila kishte të bënte me gjuhën. Sipas kësaj fjalie gjuha ka një fushë metafizike dhe sillet, vërtitet në gjuhë. Kjo ishte një çështje shumë e bukur. Kjo e fton mendjen përtej vetvetes. Përsëri dhe në Ḳur’ānin Famëlartë kjo është bërë me shenjë duke kumtuar kështu: “الرَّحْمَٰنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ” “Er-Raḥmān ‘al’leme’l-Ḳur’āne khaleḳa’l-insāne ‘al’lemehu’l-bejāne” (I Gjithmëshirshmi. Ia mësoi Ḳur’ānin. E krijoi njeriun. Ia mësoi bejānin (sqarimin) atij). (Sūre Raḥmān, 3)

Këtu gjendet dhe një çështje tjetër që Ibn Sīnā na ka tërhequr vëmendjen e cila është: “Jo çdo njeri mund ta dëgjojë me veshë këtë melodi, muzikë dhe përderisa nuk e çiltërson, dëlirëson, pastron dhe zbukuron vetveten ajo fjalë nuk mund të zihet në gojë”. Gjithashtu dhe ju e shprehni në një mënyrë shumë të bukur këtë dhe qëmtoni se për çdo shkallë që lartësohet, nga mendja e njeriut ajo mund të diagnostikojë, identifikojë gabimet që ka bërë më parë. Filozofi Ibn Sīnā këto shkallë dhe lartësime, ngritje i sqaron në kreun me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve).

Nëse më lejoni unë dua të lexoj disa paragrafë, në të cilat ju lajmëroni për të njëjtën gjë, të cilën dhe ju e përcillni në librin tuaj dhe rrëfeni si më poshtë: “Kjo është arsyeja që të urtët duhet t’i kapërcejnë këto poste që ai i përmend në fillim të librit me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve): “Të urtët kanë poste dhe shkallë që u përkasin atyre në jetën e kësaj bote. Ata duket sikur janë brenda veshjeve të tyre. Por ata pothuajse kanë shpëtuar nga veshjet e tyre dhe duke u bërë abstrakt kanë arritur në ‘Ālemu’l-Ḳudsī (Botën e Shenjtë). Ata kanë disa punë të fshehura dhe të hapura në këto postet dhe shkallët e tyre”.

Shtojmë se “Këto punët e fshehura dhe të hapura” mund të sqarojnë një mori gjërash rreth të brendshmes dhe të jashtmes.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, cek se ashtu siç tërhoqët dhe ju vëmendjen Ibn Sīnā miraton kështu në këtë pjesë të librit të tij që ju e lexuat në gjuhën ‘arabe: “Njerëz mumtāzë (të privilegjuar), njerëzit ‘ārifë (të urtë) “keennehum fī xhelābibihim” (sikur të ishin në veshjet e tyre), sepse fjala xhelābib, xhilbāb, ose xhelābijje do të thotë veshje. Domethënë trupi është pikërisht si një veshje. Ç’është e vërteta njeriu është një rūḥ (shpirt) muxherred (abstrakt). Gjëja që ne quajmë rūḥ ose nefs (shpirt) në fakt është mendje dhe koncept. Në shtesë nuk ka asgjë tjetër që të konceptojë.

Rishtas hedhim dritë se njeriu ka dhe “bedenu’l-berzakhi” (trupin e botës së mesme, ndërmjetme, varrit), “bedenu’l-laṭīfi” (trupin elegant) dhe “bedenu’l-kethfi” (trupin e dendur), pra është e saktë se ai ka një trup më elegant se elegantja; por kur ngriheni lart në të vërtetë është koncepti, koncepti mendor; ose më saktë mendja. Ibn Sīnā bën një cilësim të bukur këtu lidhur me të urtët dhe bën fjalë si “njerëzit e veçantë” për ta.

‘Ārifët (të urtët) janë të veçantë, ata kanë veçori në gjirin e njerëzve të tjerë. Trupi është thuajse si veshja e tyre. Pra shkurtimisht ata e kanë shpëtuar vetveten nga punët copë-copë e gjysma-gjysma dhe jo hyjnore. Ata kanë pak përgjegjësi të kësaj bote dhe për këtë arsye ata e dëgjojnë zërin e melekūtit (botës engjëllore). Këtë fjali e ka thënë filozofi ynë i urtë afërsisht njëmijë vite më parë, por unë tani dua të përcjell një fjali nga një filozof perëndimor.

Filozofi gjerman Martin Heidegger përkufizon kështu: “Njeriu dëgjon zërin e qenies në çastin kur gjithçka hesht”. Ai e shpreh këtë kështu me thënien e tij. Pra nëse bota mbështillet në heshtje dhe nëse njeriu hesht, atëherë ai dëgjon zërin e qenies së tij. Filozofi gjerman Martin Heidegger ka folur për termat, thëniet heshtje dhe qenie. Rishtas dhe Ibn Sīnā rrëfen si vijon: “‘Ārifët (të urtët) pothuajse kanë shpëtuar nga veshjet e tyre”. Sigurisht se ata janë në trup por ata kanë arritur nga bota e tefrīḳas (copëtimit, copëzimit) në botën e xhem‘it (bashkimit, njëjësimit).

Kjo botë është bota e  tefrīḳas (copëtimit, copëzimit). Shumë mirë por çfarë do të thotë tefrīḳa?! Ju i shikoni ato gjëra që mund t’i shikoni me syrin tuaj, i dëgjoni ato gjëra që mund t’i dëgjoni me veshët tuaj ato që mund të dëgjohen dhe i prekni me duart tuaja ato gjëra që mund të preken. Gjithashtu dhe me organet tjera të shqisave... Për më tepër mendoni se ç’shikoni me sy, sa e sa gjëra mund të shikoni?! Ju mund të shikoni derën, detin,  gurin, malin, murin, shkëmbin, shkretëtirën, etj. Që të tëra këto janë muteferriḳāt (gjëra të copëtuara, ndara nga njëra-tjetra). Gjithashtu dhe tingujt, zërat janë muteferriḳāt (gjëra të copëtuara, ndara nga njëra-tjetra), gjërat që ju dëgjoni, nuhasni, prekni, shikoni, shijoni, etj, që të tëra këto janë muteferriḳāt (gjëra të copëtuara, ndara nga njëra-tjetra).

Kjo botë është bota e tefrīḳas (copëtimit, copëzimit), pra kjo botë është copë-copë. Për hir të vërtetës duhet thënë se ky copëtim, ndarje në të njëjtën kohë është e lidhur me një lidhje me njëra-tjetrën. Nëse ajo lidhje nuk do të ishte atëherë kjo botë nuk do të ishte me këtë copëtim, ndarje. Pra kjo botë pavarësisht këtij copëzimi në të njëjtën kohë është e lidhur me një lidhje e njëra-tjetrën.

Njeriu brenda këtyre copëzimeve nuk është xhem‘ (i bashkuar, i plotë). Edhe brendia e njeriut është si kjo botë. Pra pikërisht kjo botë është brenda njeriut. Si rrjedhojë nëse ju jeni të zënë, merreni me muteferriḳātin (gjërat e copëtuara, ndara nga njëra-tjetra), ju jeni copëzuar dhe nuk jeni një i plotë. Ju do të bëheni të fuqishëm në atë masë që ju shkoni nga bota e tefrīḳas (copëtimit, copëzimit tefriikas në botën e xhem‘it (bashkimit, njëjësisë), nga bota e kethretit (shumësit) në atë të uaḥdetit (njëjësimit). Kur ju arrini në Uaḥdanijjetu’l-Muṭlaḳin (Njëjësin Absolut), në njëjësin absolut të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, atëherë ju dëgjoni zëra të fshehtë, shikoni gjëra të fshehta. Ibn Sīnā sqaron se që të tëra këto, pra punët e fshehta do të bëhen të dukshme, do të zbulohen.

Njeriu që në çastin kur është ai qepet pas përkryerjes. Njeriu që në çastin kur është ai rend pas përkryerjes. Unë nuk pandeh se ka një njeri që nuk i pëlqen përkryerja. Njeriu si vetë kërkon përkryerjen. Megjithatë secili mund ta shikojë përkryerjen në diçka tjetër. Dikush mund ta shikojë përkryerjen tek leku, dikush tek bukuria dhe dikush tjetër tek posti. Mirëpo këto nuk janë përkryerje, janë gjëra që shkojnë e vijnë, kurse kemāli (përkryerja) është e fiksuar. Përkryerja është një gjë që nuk është kalimtare, e përkohshme. Vallë a mund të jetë diçka kalimtare përkryerje?!

Kjo është arsyeja se përse njeriu duke nisur që nga fëmijëria rend pas një sërë gjërash. Njeriu përpiqet shumë në këtë çështje por nuk kënaqet nga asgjë. Nëse ju do t’i ngrini pyetjen: “Vallë a jeni të kënaqur nga gjendja juaj apo kërkoni më tepër?!”, njerëzve të pasur ose me pozitë, nuk ka dyshim se këta të fundit do t’iu japin përgjigjen se kërkojnë më tepër. Njeriu nuk kënaqet nga asgjë përveç përjetësisë. Nëse njeriu do të arrijë në përjetësinë dhe nëse do t’i shtroni pyetjen: “Vallë çfarë kërkon më tepër?!”, çfarë mund t’iu thotë. Vallë a do të kërkojë ai mosqenien i përjetshëm dhe kthimin në gjendjen e mëparshme?! Jo, nënvizojmë se gjëja e vetme që njeriu do të kënaqet është përjetësia. Kështu që insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, plotë) është njeriu që arrin në përjetësinë. Shumë mirë, por si është e mundur arritja në përjetësinë?! Ashtu siç kam lajmëruar dhe pak më parë kjo bëhet e mundur me arritjen nga kethreti (shumësi) në uaḥdet (njëjës), nga tefrīḳa (copëzimi) në xhem‘ (bashkim).

Uaḥdetu’l-muṭlaḳi (njëjësi absolut), njëjësi i vërtetë i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është i përjetshëm. Thelbi i kësaj bote është njëjësi. Vallë a është krijuar shumësi nga njëjësi apo njëjësi nga shumësi?! Natyrisht se shumësi është krijuar nga njëjësi. Arritja në njëjësin absolut është përkryerje, jo në njëjësin numëror. Kur njeriu arrin në njëjësin e përjetësisë, ja pra ajo është përkryerje.

Insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, plotë) është gjithmonë në këtë botë. Fundja nëse insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, plotë) nuk është, kjo botë nuk mund të qëndrojë në këmbë. Ky rruzull tokësor nuk ka qenë kurrë e privuar nga insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, plotë), ose nga një argument, dëshmi e pjekur. Ne mbase mund të mos e njohim, ose shikojmë atë; mirëpo nuk ka asnjë kohë që insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, plotë) nuk gjendet në këtë botë. Ai mund të jetë si i hapur edhe i fshehur.

Shumë mirë, tani lërmëni t’iu bëj këtë pyetje: “Nëse insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, plotë) kishte qenë, është dhe do të jetë gjithmonë në këtë botë, vallë a ka qenë ndonjë bashkësi, shoqëri kāmil (të përkryer, plotë) deri më tani?!” Historia njerëzore nuk ka tregon diçka të tillë. Pra deri më tani nuk ka qenë dhe Allāhu i Lartësuar e di më së mirë nëse do të jetë në të ardhmen. Platoni dhe filozofët e tjerë bëjnë fjalë për “Medīnetu’l-Fāḍilen” (Qytetin e Virtytshëm). Mirëpo disa kanë njoftuar se ky është një ideal dhe se është e paqartë nëse do të ndodhë ose nuk do të ndodhë. Ndërsa disa të tjerë kanë miratuar se po, kjo mund të ndodhë. Çdo ideal do të ndodhë një ditë.

Shumë mirë, por vallë si është e mundur që insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, plotë) kishte qenë, është dhe do të jetë, por gjurma e bashkësisë, shoqërisë kāmil (të përkryer, plotë) nuk rastiset?! Filozofi ynë i njohur Ibn Sīnā ka folur shpeshherë për njeriun, ai ka bërë fjalë për insānu’l-kāmilin (njeriun e përkryer, plotë) dhe për postet e të urtëve. Ibn Sīnā ka folur për “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) dhe i ka kushtuar një “nemet” (krye) kësaj; ai ka bërë fjalë dhe për “burhānu’ṣ-siddiḳīnin” (dëshminë e qartë e më besnikëve) dhe ky “burhānu’ṣ-ṣiddiḳīni” (dëshmia e qartë e më besnikëve) është për insānu’l-kāmilin (njeriun e përkryer, plotë). E thënë ndryshe ai ka bërë fjalë për insānu’l-kāmilin (njeriun e përkryer, plotë) në një sërë të veprave të tij, për ‘aḳlu’l-kāmilin (mendjen e përkryer, plotë); por ka folur bërë shumë pak fjalë për çështjet shoqërore. Pra unë nuk po them se nuk ka bërë fjalë aspak, sepse Ibn Sīnā ka folur dhe për çështjet shoqërore; por jo dhe aq shumë. Ai nuk ka parë një shoqëri kāmile (të plotë). Të themi të vërtetën nuk është parë një shoqëri pa mangësi dhe të meta.

Larixhānī: Mjeshtër, Ibn Sīnā shpalos se ashtu siç njeriu është i fshehur në vetë trupin e tij, shton se në këtë të fundit gjendet dhe melekutu’l-e‘lā (botën engjëllore më të lartë). Pra ajo bota e përfolur e të fshehtës është e pranishme në anën e brendshme të këtij njeriu.

A nuk ke dëgjuar kurrë për një qenie të pranishme dhe të fshehtë,

Unë jam brenda shoqërisë por shpirti im është diku tjetër.

Gjithashtu dhe këto fjalë japin të njëjtin kuptim. Sërish themeli i këtyre fjalëve është i fshehur në këtë fjalë që Emīru’l-Mu’minīni Imām ‘Alīu (p.m.t.) ua ka thënë Kumejlit në lidhje me eulijjāullāhun (kujdestarët, miqtë e Allāhut): “Shpirtrat jetojnë në këtë botë me trupa të lidhur në botën e melekūtit (engjëllores). O Kumejl, ja pra ata janë emīnët (besnikët, të sigurtët) në mesin e krijesave të Allāhut, ata janë khalīfët (prijësit) dhe dritat në qytetet e tyre. Këta ftojnë (popullin) në fenë e tyre. Ah sa më merr malli t’i shoh!”

Mjeshtër Dīnānī: Këto janë fjalët e Imām ‘Alīut (p.m.t.). Edhe të urtët muslimanë kanë përmendur mendimet e tyre të cilat janë në përputhje me këto fjalë. Nëse më lejoni unë kam dëshirë që ta sqaroj pakëz këtë meqë çështja erdhi këtu. Ai bën fjalë për insānu’l-kāmilin (njeriun e përkryer) dhe bën të ditur se ai është në këtë botë me trupin e tij. Njeriu i përkryer qarkullon, shëtit me trupin e tij në mesin e njerëzve në xhade, ai është në mesin e tyre në këtë botë. Por njeriu i përkryer ashtu siç është këtu njëkohësisht është dhe në “melā’eu’l-e‘lā” (vendin e mbushur më të lartë). Shumë mirë, por si është e mundur që ai është hem këtu dhe hem atje?!

Këtu, në këtë botë ai është me trupin e tij. Pra ai është këtu me ndjenjat, shqisat, epshet, joshjet lëndore, kërkesat njerëzore dhe shpirtërore dhe me dëshirat trupore, si dhe nuk ka asnjë mangësi, të metë në këtë çështje. Bota e ëndrrës është në botën e ëndrrës, bota e vegimit është në botën e vegimit dhe bota e mendjes është në botën e mendjes. Për më tepër mendja ka shkallë. Në këtë mënyrë shkohet në melā’eu’l-e‘lā. Ne kishim folur dhe më parë për melā’eu’l-e‘lān. Melāe’ul’-e’lā do të thotë e mbushur, domethënë prania e njeriut mbush çdo botë.

Nuk ka asnjë botë ku nuk gjendet njeriu. Këto botërat për të cilat ne flasim janë të ndryshme nga botërat që përfliten sot në Perëndim. Në ditët e sotme ata flasin për një botë që është horizontale, për një botë të mundësisë. Ndërsa bota për të cilën flasim ne është vertikale. Pra shqisa ngjitet lart dhe shkon në ëndërr, ëndrra në vegim, vegimi në mendje, ndërsa mendja ngjitet në ‘aṭuāru’l-‘aḳli (daljet mendore) që është e pafund. E thënë ndryshe këto janë botërat e mulkut (tokësores), melekūtit (engjëllores), xheberrūtit (detyrimit, madhështisë) dhe ḥāḥūtit (të kalburës, prishurës).

Njeriu është i pranishëm në mbarë këto botëra. Shumë mirë, por cili njeri?! Insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer). Nëse njeriu nuk është nuk është as bota. Bota dhe njeriu janë nevoja e njëri-tjetrit. Bota i përket njeriut, asnjë qenie tjetër nuk ka botë. Njeriu në mungesë të botës nuk është njeri. Krahas kësaj si përfundim bota është e lidhur me shkallën e saj. Njeriu është zotërues i botës shqisore në botën e shqisave; i botës së ëndrrës në botën e ëndrrës; i botës së përfytyrimit në botën e përfytyrimit; i botës së vegimit në botën e vegimit dhe i botës së mendjes në botën e mendjes. Ai përsëri është zotërues i botës së xheberūtit në botën e xheberūtit dhe i botës së ḥāḥūtit në botën e ḥāḥūtit. Ja pra kjo është qenia e khalīfetullāhut (mëkëmbësi, prijësi, zëvendësi i Allāhut).

Kjo do të thotë se ashtu siç Allāhu i Lartësuar është i pranishëm në mbarë botërat edhe njeriu është i pranishëm në mbarë botërat; sepse ai është mëkëmbësi, prijësi dhe shfaqja e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Si rrjedhojë theksojmë se nuk ka asnjë botë pa njeriun. Shikoni gjërësinë e qenies së njeriut. Njerëzit që nuk janë hyjnorë e kanë pakëz të vështirë konceptimin, kuptimin e kësaj. Njeriu i cili qëndron në postin e shqisës dhe nuk mund të kalojë në vizën e ëndrrës, nuk mund ta përfytyrojë se ç’lloj bote është më lart. Si rrjedhojë njeriu është i pranishëm në mbarë botërat.

Unë dua të them një gjë shumë interesante në këtë pikë: “Pavarësisht se njeriu është i gërshetuar, ndërthurur me botën dhe nuk ka njeri pa botë rishtas njeriu qëndron më lart se botërat”. Shumë mirë, por përse?! Ejani dhe le t’i lëmë mënjanë botërat e mësipërme, le të kthehemi në botën tonë të nasuutit, pra në këtë rruzullin tokësor ku jetojmë... Këto galaksitë janë bota jonë. Njeriu bën fjalë për miliarda vite dritë me teleskopët, pra ai e di këtë botë. Pra njeriu e koncepton, kupton botën e kësaj madhësie.

Shumë mirë, lërmëni t’iu drejtoj këtë pyetje: “A jemi ne një pjesë e kësaj bote?!”

Larixhānī: Natyrisht se jemi pjesë.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë mirë, po xhuz’i (pjesa) e njeh kul'lin (të plotën?!)

Larixhānī: Jo, xhuz’i (pjesa) e koncepton kul’lin (të plotën)...

Mjeshtër Dīnānī: Shumë mirë, ne jemi pjesë, atëherë si e kuptojmë botën?!

Larixhānī: Ne jemi kul’li (të plotë) në kuptimin ūxhūdi (qenësor) dhe më të mëdhenj se bota.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra kjo është dhe ajo që thashë. Ne jemi më lart se mbarë botërat; sepse i kuptojmë mbarë botërat. Nëse do të ishim vetëm një pjesë, atëherë pjesa nuk do të mund të kuptonte të plotën. Natyrisht dhe sigurisht se ne nga ana trupore jemi një pjesë e vogël e kësaj bote. Pra dhe ne jemi një pjesë e kësaj bote si një merimangë, mizë, mushkojnë, gjallesë, kafshë. Ashtu siç miza është një pjesë e këtij planeti gjithashtu dhe ne jemi pjesë e këtij planeti.

Mendja si nevojë e gjykimit nuk mund ta kuptojë kul’lin (të plotën). Ky është gjykimi i mendjes; si rrjedhojë një njeri i mençur nuk mund të vijë dhe të thotë të kundërtën. Sepse ky është gjykimi i mendjes. Unë dëshmoj hapur dhe pa dyshimin më të vogël se unë jam një xhuz’ (pjesë e vogël) e kësaj bote, kurse bota është një kul’l (e plotë), por unë mund ta kuptoj botën. Përse?! Ja pra përfundimi që del nga këtu është se unë jam më lart se bota. Unë jam vetëm një trupi im i cili është një pjesë e kësaj bote. Por unë me natyrën time njerëzore dhe me shkallët e dashurisë që zotëroj jam më lart se botërat. Kjo është arsyeja që mund t’i kuptoj botërat.

Larixhānī: Pandeh se kjo është dhe dukuria për të cilën ai bën fjalë si “Për të ka punë të fshehura dhe punë të hapura”.

Mjeshtër Dīnānī: Themi se nuk ka asgjë të fshehur për insānu’l-kāmilin (njeriun e përkryer). E fshehura është për ne, por vallë çfarë mund të ketë të fshehur për insānu’l-kāmilin (njeriun e përkryer), që është përfshirja, rrethimi i botërave?! Kështu që përsërisim se nuk ka asgjë të fshehur për insānu’l-kāmilin (njeriun e përkryer). Shtojmë se gjenden shumë punë të fshehura për njerëzit e rëndomtë. Jeta nuk është e tejdukshme. Vallë kushedi se sa gjëra janë enigmatike dhe të fshehura për njerëzit si ne! Në shtesë kjo duhet të jetë kështu. Nëse nuk do të kishte punë të fshehura dhe nëse jeta do të ishte plotësisht e tejdukshme, atëherë ç'kuptim do të kishte arti?! Arti është zbulimi i të fshehtave, sekreteve.

Nëse jeta do të ishte tërësisht e hapur dhe e tejdukshme dhe nëse nuk do të kishte asnjë të fshehtë brenda saj, atëherë artisti nuk do të mund të bënte asgjë. Çfarë bën artisti me artin e tij?! Ky art; mund të jetë gjimnastika, grafika, muzika, piktura, skulptura, vizatimi madje mund të jenë të tërë artet. Artisti zbulon të fshehtat, simbolet e fshehura. Nëse jeta do të ishte e hapur, e pastër dhe e tejdukshme, atëherë nuk do të mbetej asgjë për të mund t’u zbuluar nga artisti.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ju e sollët çështjen tek një pikë tejet e hollë. Mjeshtër, Ibn Sīnā bën me shenjë tek një pikë shumë delikate, elegante. Asgjë nuk është e fshehur për insānu’l-kāmilin (njeriun e pëtkryer). Edhe Ibn Sīnā iu është qepur pas këtij kuptimi në veprën e tij me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve). Thelbi i fjalës së tij është ḥikmetu’l-‘aleuiti pra urtësia e fjalëve të Emīru’l-Mu’minīnit Imām ‘Alīut (p.m.t.). Mirëpo ne nuk kemi kohë që t’i sqarojmë ato fjalë në këtë çast. Vetëm se unë do të them këtë me synimin e nënvizimit të dhunimit, padrejtësisë dhe shtypjes së ushtruar ndaj tij këtu. Me të vërtetë thelbi i mendimit të tij ishte ‘aleuit. Ja pra njëra nga dëshmitë e tij është dhe kjo vepra e tij me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve).

Ndërsa pika e dytë është kjo: “Ebū ‘Ubejd Xhuz’ānī në parathënien e veprës së tij me titull: “Shifā’” (Shërimi) përcjell dhe lajmëron se në çështjen e imāmetit dhe khilāfetit, mendimi se imāmeti është i argumentuar me nass (dëshmi të prerë hyjnore, ājet, ḥadīth) është më afër të vërtetës. Si një dëshmi për këtë ai tregon qenien më dijetar të Emīru’l-Mu’minīnit Imām ‘Alīut (p.m.t.) në aspektin e diturisë dhe intelektit, mendjes nga të tjerët. Kur merret parasysh gjendja e epokës ku ai jetoi vëmë në dukje se shpalosja e mendimit shī‘īt dhe urtësisë ‘aleuite ishte me të vërtetë mjaft e vështirë dhe kjo dëshmon për një guxim të madh dhe thellësi mendimi.

Mjeshtër Dīnānī: Nuk ka asnjë dyshim se Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnā është ‘aleuit. Me të vërtetë nuk ka asnjë dyshim në këtë. Këtë e tregojnë mendimet, qëndrimet dhe veprat e tij. Lërmëni që t’iu përcjell një fjali tani. Unë nuk e mbaj mend nëse kam përcjellur këtë fjali në këtë libër. Shikoni, këtë e thotë një filozof. Ai rrëfen kështu: “I nderuari Emīr ‘Alī Ibn Ebī Ṭālibi (p.m.t.) në gjirin e bashkëkohësve, shokëve është si me‘ḳūli (e arsyetuara, menduara) në mesin e maḥsūsātit (të ndjerave me shqisa)”.

Kjo është pikërisht fjalia e Ibn Sīnās. Pra raporti i Imām ‘Alīut (p.m.t.) ndaj bashkëkohësve të tjerë, madje ndaj njerëzve të tjerë është si raporti i me‘ḳūlit (e arsyetuarës, menduarës) ndaj maḥsūsit (të ndjerës me shqisa). Çfarë lloj raporti ka me‘ḳūli (e arsyetuarës, menduarës) ndaj maḥsūsit (të ndjerës me shqisa)?! Përgjigjemi se maḥsūsi (të ndjerës me shqisa) është gjëja që kemi përpara syve, gjëja e dukshme. Domethënë ajo është gjëja e parë me sy, e dëgjuar me veshë, apo e konceptuar, perceptuar me organet e tjera të shqisave. Mirëpo me‘ḳūli (e arsyetuara, menduara) është shumë më lart se maḥsūsi (të ndjerës me shqisa). Me‘ḳūli (e arsyetuari, menduara) nuk është një gjë që mund të kuptohet me mendje. Kjo është fjalia e Ibn Sīnās.

Unë dua të nxjerr një përfundim nga këtu. Vallë a mund të arrijë në botën e me‘ḳūlātit (të menduarave) një njeri i cili ka mbetur në etapën e ḥissit (shqisës) dhe nuk mund të ngjitet më lart se bota e ëndrrës?! Jo kurrë, ai nuk mund të arrijë në botën e mendjes. Nëse i nderuari emīr (prijës) është “ke’l-me‘ḳūli bejne’l-maḥsūsi” (si e menduara në mesin e të ndjerës me shqisa), atëherë si mund ta njohë të nderuarin emīr (prijës) një njeri që nuk ka një mendje të përkryer?! Shtrirja e pretendimit e njohjes së të nderuarit emīr (prijës) nuk është një punë e lehtë.

Ti e paske parë në errësirë ‘Alīun,

Prandaj paske zgjedhur atë ndaj një tjetri.

Nata e pa ‘Alīun, e pa nga afër,

Ndonëse dhe ajo e pa në errësirë.

E menduara duhet të arrijë në postin e mendjes së  përkryer. Nëse ke një mendje të përkryer mund ta kuptosh kujdestarinë e të nderuarit ‘Alī (p.m.t.). Sërish si Ebū Xhehli edhe Ebū Lehebi, që të tërë e kishin parë trupin e të nderuarit emīr (prijës). Vallë a nuk e kishin parë khārixhitët fytyrën, duart, trupin e tij?! Këto të fundit ishin ana e maḥsūsātit (të ndjerat me shqisa) të të nderuarit emīr (prijës). I urti ynë Ibn Sīnā përkufizon si vijon: “I nderuari emīr (prijës) është “ke’l-me‘ḳūli bejne’l-maḥsūsi” (si e konceptuara, menduara në mesin e të ndjerës me shqisa). Si rrjedhojë sqarojmë se nëse khārixhiti ‘Abdurraḥmān Ibn Mulxhem do të kishte arritur në postin e të arsyetuarës, menduarës, ai nuk do ta kishte vrarë të nderuarin nderuari emīr (prijës).

Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Ibn Sīnā flet si një filozof i urtë këtu. Unë vë theksin se nuk ka asnjë dyshim se Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnā është ‘aleuit. Unë nuk kam asnjë dyshim në këtë çështje. Unë dua që të përcjell diçka tjetër këtu. Ibn Sīnā ka folur e stërfolur kaq shumë për filozofinë dhe ka shkruar libra filozofie. Ai ishte shumë i njohur dhe me Ḳur’ānin Fisnik. Ai zgjodhi një ājet dhe shkroi një tefsīr (komentim) lidhur me atë ājet. Ai shkroi komentimin e ājetit të nūrit (dritës). Shumë mirë, por përse vallë zgjodhi pikërisht këtë ājet teksa janë me mijëra ājete në Ḳur’ānin Kerīm?! Sepse shejkhu është një njeri nūrānī (i ndriçuar) dhe ka të bëjë me botën e nūrit (dritës).

Ç’është nūri (drita)?! Shejkhu’r-Reīsi e pranon nūrin (dritën) si të përjetshme. Nūri (drita) që ai synon këtu nuk është drita që konceptohet, perceptohet me shqisa. Pra kjo nuk është drita e poçit elektrik, Diellit, Hënës, planeteve, ose yjeve. Nūri (drita) është “Eḍḥ’ḍḥāhiru bidh-dhāti, el’muḍḥhiru li’l-gajri”. (E dukshme me vetën e saj dhe e dukshme, ndriçuese për të tjerët). Ky është nūri (drita) e përjetshme për të cilën Shejkhu’r-Reīsi ka folur aq shumë për të. Ai e di Allāhun nūr (dritë).

Ai ka përdorur dhe thënie si “uāxhibu’l-ūxhūdi” (detyrimi, domosdoshmëria e qenies) në lidhje me Allāhun e Lartësuar, të cilat i kam shkruar që të tëra në librin tim me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjāri” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit). Ibn Sīnā i shpreh si nevojat e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar mbiemrat që kanë thënë apologjetët madje dhe fjalën “uāxhibu’l-ūxhūdi” (detyrimi, domosdoshmëria e qenies). Madje madje ai sqaron se “uāxhibu’l-ūxhūdi” është “Leuāzimu’l-Ḥaḳḳi” (Nevojat e të Vërtetit). Pra i Vërteti është më lart mbi të tërë këto. Ai thotë “leuāzim” (nevoja) dhe për mbiemrat. Ai thotë “leuāzim” (nevoja) për çdo fjalë të përdorur. Pra ju përdorni çdo lloj fjale që mund të përdorni për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar ai thotë se është nga “leuāzimi” (nevojat). Shumë mirë, por çfarë është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar?! Ai kthen përgjigjen: “Ai është nūr (dritë). Nūru’l-ezelī (dritë e përjetshme)”.

Shumë mirë, por a mund të jetë aristotelian një njeri që bën fjalë për për dritën e përjetshme?! Baza e mendimit të Ibn Sīnās është “nūru’l-ezelī” (drita e përjetshme). A mund të jetë aristotelian ky njeri?! Ibn Sīnā është “khusreuānī” (ndriçues). Ḥikmetu’l-khālidi është “ḥikmetu’l-ezelī” (urtësia e përjetshme). Ç’lloj urtësie është ḥikmetu’l-khālidi (urtësia e përjetshme)?! Në Īrānin e Lashtë bëhej fjalë për nūrin (dritën). Pra ky mendim ishte i pranishëm në Īrānin e Lashtë. Ibn Sīnā ishte i prirur ndaj kësaj urtësie përballë urtësisë greke.

Këtu dua t’iu rrëfej një ngjarje të vërtetë. Dikur përkujtohej Dita e Filozofisë Botërore në Shoqatën e Filozofisë. Ne ftuam ambasadorin e Greqisë së asaj kohe për të mbajtur një fjalim. Greqia ishte qendra e Aristotelit, Platonit dhe Sokratit, kështu që ne ftuam ambasadorin e këtij shteti. Ambasadori grek erdhi dhe mbajti një fjalim. Ai mbajti një fjalim shumë të bukur si një personalitet politik dhe diplomat. Ai foli në dy pjesë dhe që të dyja pjesët ishin të bukura.

Në një pjesë të fjalimit të tij, ai vuri në pah se persët (īrānianët e ditëve tona) kishin luftuar disa herë me grekët e lashtë, por këto luftra nuk ishin të rëndësishme, sepse epoka e paqes mes tyre ishte më tepër. Më pas citoi diçka shumë elegante. Ai citoi se nëse grekët nuk do të ishin, atëherë Krishtërimi nuk do të mund të përhapej nëpër botë.

I nderuari Mesīḥ ‘Īsā lindi në qytetin, rajonin Nāṣira (Nazaret) të Filisṭīnës (Palestinës). Megjithatë feja e të nderuarit Mesīḥ i lindur në Palestinë në ditët e sotme ka përfshirë një Europë të tërë. Krishtërimi është feja më e përhapur në mbarë Europën, Perëndimin dhe Amerikat. Natyrisht se Krishtërimi si fillim u përhap në Romë dhe nga aty u përhap në mbarë botën. Pra ambasadori grek citoi se përhapja e Krishtërimit në Perëndim nisi me grekët. Kurse pak më tej ai kumtoi kështu: “Ndërsa përhapja e Islāmit në shtetet e tjera të Lindjes së Largët si nga Indonezia deri në Malajzi, Kinë dhe Japoni ndodhi falë mendimeve të Ibn Sīnās dhe Īrānit”.

Pra ai donte të thoshte kështu: “Greqia kishte luajtur rol në përhapjen e Krishtërimit në Perëndim, Ndërsa Īrāni e kishte luajtur në përhapjen e Islāmit në Lindje”. Unë e pëlqeva jashtë mase fjalimin e këtij ambasadori. Po, pohoj se Ibn Sīnā është një filozof; por ai ka luajtur një rol të madh në përhapjen e Islāmit. Qenia filozof e tij nuk është diçka që bie ndesh me ndihmën e mendimeve filozofike të tij në përhapjen e Islāmit, përkundrazi ajo e ndihmon atë dhe në këtë çast.

Shumë emra të mëdhenj të botës së krishterë, fjala vjen Shën Thoma Akuini i cili është njëri nga shenjtorët dhe dijetarët më të mëdhenj të krishterë pas Shën Agustinit derdh një lum lëvdatash ndaj Ibn Sīnās! Tekefundit Shën Agustini ka jetuar përpara Ibn Sīnās. Por Shën Thoma Akuini është njëri nga shenjtorët dhe dijetarët më të mëdhenj të Krishtërimit. Unë kam lexuar librin e tij me titull: “Summa Theologiae” të përkthyer si “Xhami‘a-ji Ilāhijjāti” (Përmbledhja Teologjike) në gjuhën perse. Ju nuk mund ta besoni se sa shumë thënie të Ibn Sīnās ka marrë dhe sa respekt të madh që ka për të. Ne duhet t’i dimë këto të vërteta.

Larixhānī: Mjeshtër, unë kam kuptuar diçka nga Ibn Sīnā, që është me të vërtetë një çështje shumë e rëndësishme dhe e hollë, të cilën ju sapo e përmendët. Ai e pranon Allāhun nūr (dritë). Ai komenton kështu ājetin 40 ḳurānor të sūres Nūr: “اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ” “Allāhu nūru’s-semāuāti ue’l-erḍi” (Allāhu është drita e qiejve dhe e tokës) Ai thotë si më poshtë: “Allāhu ka ndriçuar qiejt dhe tokën; por Ai është i dëlirë, pastër nga çdo lloj drite që përfytyroni”. Gjithashtu dhe Imām Suhreuerdī thotë “Nūru’l-Enuāri” (Drita e Dritave) më vonë. Pandeh se asnjë i urtë nuk i ka kushtuar rëndësi kësaj çështjeje aq sa i urti Ibn Sīnā.

Mjeshtër Dīnānī: Po, me të vërtetë ashtu është. Ai është hem ‘aleuit dhe hem īrānian.

Larixhānī: Sipas meje, ai ka sqaruar dhe nūrin (dritën) në urtësinë īrāniane.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ai donte të thoshte se ky nuk është shirk (përshkrimi shok i Allāhut).

Larixhānī: Njëra nga dëshmitë se ai ishte shī‘īt është dhe konteksti, lidhja historike. Ashtu siç e dini ai jetonte në qytetin, rajonin e Hemedānit në Īrān.

Mjeshtër Dīnānī: Po, në kohërat e fundit të tij.

Larixhānī: Po, Semāuddeuleti ishte dhjetë vite atje. Si pasojë e zotërimit të mendimeve shī‘īte dhe sepse mbeti i dhunuar ndaj mizorive, shtypjeve, ai dëgjoi se ‘Alāuddeuleti Kākūjī në Iṣfahān kishte treguar interes ndaj tij dhe librave të tij dhe për këtë arsye shkon dhe paraqitet tek ai, vetëm për mundësinë e përhapjes së mendimeve të tij. Ashtu siç dihet më pas Sullṭān Maḥmūd Gazneīu jep fetuānë (dekretin, miratimin fetar) se gjaku dhe vrasja e shī‘ītëve është e lejuar dhe i biri Mes‘ūd Gazneuīu sulmon Iṣfahānin dhe puna e parë që bën atje është vënia e zjarrit e veprave të tij. Fatkeqësisht në atë zjarr u dogj dhe libri i njohur i tij me titull: “Inṣāf” (Gjykimi i Shëndoshë). Shikoni se deri ku janë zgjatur rrënjët e thella të armiqësisë ndaj shī‘īzmit dhe qëndresa në çështjen e mbrojtjes së mendimeve të tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, themi se kishte një armiqësi si ndaj shī‘īzmit ashtu dhe ndaj mendimeve të tij.

Larixhānī: Po, por dhe në themelin e armiqësisë ndaj mendimit të tij është sërish urtësia ‘aleuite. Në shī‘īzëm është ajo logjika, racionaliteti, të cilën duhet ta rrëfejmë për hir të vërtetës.

Mjeshtër Dīnānī: Po, theksoj se shī‘īzmi është i gërshetuar, ndërthurur me meditimin, mendimin e thellë. Si rrjedhojë ata të cilët janë armiq ndaj mendimit janë armiq dhe të shī‘īzmit. Shikoni se sa në mënyrë sipërfaqësore mendojnë ata njerëz, që janë armiq të meditimit për më shumë se 1400 vite. Ne vijojmë të jemi dëshmitarë të gjurmëve të këtij mendimi sipërfaqësor. Ne po flasim për trutë e mpirë, ngrirë, ngurtë dhe për fat të keq Islāmi është vënë në rrezik nga këta. Kurse këta të fundit e shikojnë vetveten si mbrojtësit e Islāmit.

Larixhānī: Mjeshtër, është interesante që ‘Alāuddeuleti Kākūjī e pyet atë se çfarë do të thotë: “El’ḥikmetu ḍal’letu’l-mu’mini” (urtësia është e humbura e besimtarit). Ibn Sīnā i kthen këtë përgjigje: “Nëse arrin në īmān (besim) ai īmān (besim) është një rrjetë për ty që të gjuash urtësinë”. Domethënë duhet të lëvizësh dhe duhet të vihesh vraposh pas urtësisë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, sepse besimtari duhet të jetë gjithmonë pas urtësisë. Natyrisht nga këtu kuptohet se sullṭāni i lartpërmendur nuk e dinte kuptimin e fjalës “ḍal’le” dhe pandehte se kjo fjalë kishte kuptimin “e humbura, shmangura”. Mirëpo këtu nënkupton “të humburën”. Pra besimtari duhet të qarkullojë, vrapojë pas gjësë që ka humbur. Ndërsa sullṭāni i sipërcituar e kuptonte gjënë e humbur, si humbjen, shmangien e udhës. Sidoqoftë përgjigjja e Ibn Sīnās është shumë me bazë.

Larixhānī: Po, përgjigja e dhënë nga ai ishte në formën: “Urtësia që ke humbur është pranë meje” dhe kështu që ai bëhet murīdi (ndjekësi) i tij. Pra Ibn Sīnā kishte një lëndë, mall që nuk nxirrte blerës, klientë. Për këtë arsye ne duhet të tregojmë këtë gjendjen e tij të dhunuar, shtypur.

Mjeshtër Dīnānī: Ne në këtë çast teksa jetojmë në botën e sotme të përparimit, shkencës, teknologjisë dhe zhvillimit, duhet t’i hulumtojmë më tepër mendimet origjinale të Ibn Sīnās; sepse mendimet e këtij të fundit janë ende të paditura në një numër të lartë këndvështrimesh. Fatkeqësisht atyre iu kushtohet shumë pak kujdes dhe vëmendje.

Larixhānī: Në programin pasardhës ne do të prekim komentimin e tij lidhur me sūret e Ḳur’ānit Famëlartë. Shumë mirë mjeshtër i nderuar, kjo ishte një çështje tejet e bukur dhe e këndshme dhe ne ju falenderojmë nga zemra, por fatkeqësisht koha e programit tonë mbaroi. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak