Ibrāhīmī Dīnānī: Mësimet E Ibn Sīnās: Si Përkryhet Shpirti Pas Ndarjes Nga Trupi? (Pjesa E Tetë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Shk. 14, 2023, 1:14 p.m.

“Ata e kërkojnë gjithçka në botën e lëndës. Mirëpo ata anashkalojnë këtë rregull. Asgjë nuk mund të sqarojë vetveten. Qëllimi i diçkaje është gjithmonë përtej saj. Rishtas dhe kjo botë ka një qëllim dhe ky qëllim nuk gjendet brenda kohës dhe vendit. Ai është në mā uerā (përtej) kësaj. Fundja ky është dhe thelbi i doktrinave, mësimeve të të dërguarve (p.q.m.t.)”.

Si Përkryhet Shpirti Pas Ndarjes Nga Trupi?

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Eja, sepse themeli pallatit të dëshirës është shumë i kalbur,

Sillmë pije, sepse themeli i jetëgjatësisë është rrënuar.

Unë jam robi i atij mundi që nën ḳubbenë e qiellit blu,

Është i lirë sa të mos marrë asnjë lloj ngjyre.

 

Bëjmë të ditur se ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet aktive, të gjalla të filozofit të madh Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Gjithashtu ne jemi në kopështin e mendimit të këtij të fundit dhe po përfitojmë nga libri i tij me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) i hirësisë së tij.

Ashtu siç e dini në programin e kaluar ne kishim hyrë në çështjen e lidhjes së shpirtit dhe trupit sipas filozofit Ibn Sina. Kurse në këtë çast ne do të hetojmë çështjen se si shpirti muxherred (abstrakt) vazhdon përkryerjen e tij pas ndarjes nga trupi?! Vallë a do të thotë kjo dukuri se kuptimi i shpirtit abstrakt është kalimi në gjendje aktive, vepruese e mbarë aftësive dhe fuqive në shpirtin e njeriut?! Mjeshtër, nëse gjendja është kështu atëherë çfarë lloj kuptimi bart përkryerja e shpirtit abstrakt?!

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, cek se ashtu siç tërhoqët dhe ju vëmendjen dhe ashtu siç bëmë të qartë dhe në programin e shkuar, cek se ka një ndasi mendimi në gjirin e njerëzve të urtë në këtë çështje. Filozofi i madh Ibn Sīnā ka drejtuar pretendimin e dy mendimeve në këtë çështje. Ashtu siç kam cituar dhe më parë ai miraton kështu në njërin nga mendimet e tij: “Shpirti pas ndarjes nga trupi, duke qenë se ai është i përgatitur ai arrin në një etapë, fazë ku mendjet e tjera do ta frymëzojnë atë në ‘aḳlānijjet (arsyetim, meditim, mendim)”. Si rrjedhojë nëse ai ka një mangësi në ‘aḳlānijjetin (arsyetimin, meditimin, mendimin) e tij, atëherë mendjet që janë më lart i japin frymëzim atij.

Ndërsa sipas mendimit tjetër të tij të shpalosur në një mënyrë disi me ngurrim është se shpirti pasi ndahet nga trupi atëherë tanimë ka ndodhur çfarë ka ndodhur. Sërish dhe filozofi tjetër Mullah Ṣadrā është i këtij mendimi. Domethënë kur shpirti ndahet nga trupi tanimë ka ndodhur çfarë ka ndodhur; tanimë nuk ka përkryerje në botën tjetër, sepse përkryerja i përket botës lëndore, trupore.

Në këtë pikë vjen në rend të ditës një çështje fetare e ngritur në këtë mënyrë: “Vallë si është e mundur që disa njerëz shpëtojnë dhe disa njerëz të tjerë nuk mund të shpëtojnë?!” Këtu thuhet kështu: “Kjo është një çështje që ka të bëjë me frymëzimin e Allāhut të Lavdëruar dhe nuk ka të bëjë me ne”. Pra nëse njeriu ka bërë punë të mira në këtë botë, tanimë këtu bëhet fjalë për një frymëzim rabbānī (edukues, hyjnor të ardhur nga Zoti). Ata i përgjigjen me një frymëzim rabbānī (edukues, hyjnor) tekāmulit (përkryerjes), pra vetë qenia tanimë nuk ka përkryerje. Ja pra kjo është ndasia e mendimit në këtë çështje.

Pika e prerë këtu është se shpirti është abstrakt dhe i përhershëm, i qëndrueshëm. Shtoj se megjithëse çështja se çfarë është muxherredi (abstraktja) duket e lehtë për t’u kuptuar, përsëri kuptimi i saj është i vështirë. Disa njerëz pandehin se e kuptojnë këtë, mirëpo konceptimi, kuptimi i abstraktes është pakëz i vështirë. Sepse shumica e njerëzve janë të ndjeshëm, shqisorë. Duke qenë se konceptimet tona fillojnë me ndjenja, shqisa, shumica e njerëzve merren më shumë me ndjenjat, shqisat.

Kështu që kur njerëzit flasin për një qenie, menjëherë në mendjen, trurin e tyre vijnë koha, vendi, përmasat, etj. Krahas kësaj gjenden qenie abstrakte që nuk kanë asnjë lloj cilësie, veçorie të lëndës, trupit. Disa njerëz mund ta kenë pakëz të vështirë përfytyrimin e kësaj. Domethënë megjithëse është një gjë, vallë si ajo mund të mos ketë kohë, ngjyrë, peshë, përmasë, vend?! Pra përsërisim se disa njerëz mund ta kenë pakëz të vështirë përfytyrimin e kësaj.

Kështu që ashtu siç dini dhe ju disa apologjetët tanë besojnë se vetëm Allāhu i Madhëruar është muxherred (abstrakt). Sipas tyre nuk ka asnjë qenie tjetër abstrakte përveç Allāhut. Kurse filozofët muslimanë e kundërshtojnë këtë pretendim duke thënë: “Jo, natyrisht se Allāhu është abstrakt, por ka dhe gjëra të tjera që janë abstrakte”. Ata përdorin fjalën ‘arabe “‘uḳūl” (mendje) për abstraktet e tjera. Gjithashtu ata bëjnë fjalë për dhjetë mendje, por ne nuk kemi nevojë që të themi dhjetë mendje në këtë çast.

Domethënë ata pranonin se janë nëntë universe dhe dhjetë mendje. Ndonëse tani numri i mendjeve nuk mund të numërohet më për ne. Ne kemi Mendjen e Përkryer, Plotë, Gjithëpërfshirëse. Mendja e Plotë quhet ajo mendje e cila drejton mbarë qenien. Teksa kemi Mendjen e Plotë tanimë nuk kemi nevojë të bëjmë fjalë për dhjetë mendjet. Sidoqoftë Mendja e Plotë nuk ka cilësi, veçori lëndore, ajo është një muḥīṭu’l-ḳajjūmi (përfshirëse e përhershme), e cila përfshin çdo vend. Ajo është e përhershme, e përjetshme dhe nuk prishet.

Që të tërë njerëzit kanë pjesë nga Mendja e Plotë. Natyrisht se kjo pjesë është në masën e aftësive, mjeshtrive, zotësive të tyre. Kështu që filozofi i madh Ibn Sīnā miraton se trupi është kushti i dukjes, shfaqjes së shpirtit. Kjo do të thotë se njeriu ka të drejtë të marrë pjesë nga Mendja e Plotë në atë masë që janë të gatshme, pranishme aftësitë, sjelljet, trupi dhe zotësitë e tij. Sa më të pakta të jenë aftësitë e tij, aq pak do të marrë pjesë dhe nga Mendja e Plotë.

Në tekstet fetare është bërë fjalë për konceptin e “مَلَاءَاُلْأَعْلَي” “melā’eu’l-e‘lā” (kuvendi, vendi i mbushur më i lartë). Autoritetet dhe personalitetet fetare e përdorin shpeshherë këtë koncept, kjo është arsyeja që njerëzit besimtarë janë familjarë, të njohur me këtë koncept. Sërish thënia: “مَلَاءَاُلْأَعْلَي” “melā’eu’l-e‘lā” kalon shpesh dhe në du’ā’ (lutje). Shumë mirë, por çfarë është “melā’eu’l-e‘lā?!” Kjo duhet sqaruar pakëz. Lajmërojmë se kuptimi i fjalës “أَعْلَي” “e‘lā” dihet. Fjala ‘arabe “e‘lā” ka kuptimin më i epërmi, më i larti, që nënkupton se nuk ka asgjë tjetër më lart se ai. Fjala ‘arabe “مَلَاءٌ” “melā’e” është e kundërta e fjalës ‘arabe “خَلَاءٌ” “khalā’e”. Fjala “melā’e” do të thotë i mbushur; ndërsa fjala “khalā’e” do të thotë i zbrazur.

Shumë mirë, tani le të përfytyrojmë një vend i cili është hem “melā’e” (i mbushur) dhe hem “e‘la” (më i lartë). Natyrisht se një gjë që është “melā’e” (i mbushur) është “e‘lā” (më i lartë). Shprehemi kështu sepse vetëm “melā’e” (i mbushuri) mund të jetë “e‘lā” (më i lartë), “khalā’e” (i zbrazuri) nuk mund të jetë kurrë “e‘lā” (më i lartë), por mund të jetë “esfel” (më i ulët).

E thënë ndryshe ‘ālemu’l-melekūti (bota engjëllore), ana e lartë e botës engjëllore, deri në “xheberrutin” (abstrakten) dhe “hahūtin” (të kalburën) është “melā’eu’l-e‘lā” pra e mbushur.

Kurse përballë melā’eu’l-e‘lās duhet të gjendet një botë e tillë e cila nuk duhet të jetë “melā’e” (e mbushur) por “khalā’e” (e zbrazur). Sigurisht se nuk ka khalā’e (zbrazëti) të vërtetë; megjithatë kjo botë brenda së cilës jetojmë pothuajse nuk ka mealā’e (mbushje). Ajo që është melā’e (e mbushur) është ‘ālemu’l-melekūti (bota engjëllore). Shumë mirë, por përse nuk është melā’e (e mbushur)?! Sepse kjo botë është bota e “tefrīḳas” (ndarjes, përçarjes). Në këtë çast ju dhe unë po bisedojmë, ju po uleni në atë anë dhe unë po ulem në këtë anë. Një dorë e njeriut është e djathta dhe dora tjetër e tij është e majta. Fjala vjen nga se krijohet, përbëhet uji?! Uji krijohet, përbëhet nga pikat, pikat nga molekulat, molekulat nga qelizat, qelizat nga atomet dhe atomet nga grimcat. Lëndët, trupat krijohen, përbëhen nga atomet, kurse atomet nga grimca më të vogla si elektronet, neutronet dhe protonet, madje dhe neutrinot.

Sado që copëtojmë le ta copëtojmë, lënda, trupi mund të copëtohet. Kurse në copëtim, ndarje krijohet “infiṣāli” (ndarja, pushimi). Ndërsa ndarja është zbrazëti. Kur ne themi infiṣāl ose ndarje, ne kemi thënë kjo është dhe kjo nuk është. Infiṣāli ose ndarja nuk është melā’e, pra nuk është e mbushur.

Lejomëni t’iu ilustroj një shembull më të thjeshtë me qëllim që të mund të sqaroj çështjen e “melā’eu’l-e‘lā” (të mbushurit më të lartë). Ne do ta kuptojmë më mirë nëse fillojmë nga vetvetja. Për shembull ne kemi trupin tonë. Çdo organ i yni është i ndryshëm nga njëri-tjetri, janë me miliarda qeliza tek njeriu. Çdo qelizë është e ndryshme nga njëra-tjetra. Pra këto qeliza janë të ndryshme nga njëra-tjetra dhe janë “khalā’e” (të zbrazura), si rrjedhojë nuk janë “melā’e” (të mbushura).

Shumë mirë, por si është mendja e njeriut?! Mendja e njeriut nuk mund të copëtohet, ndahet, mendja e njeriut nuk ka të djathtë, të majtë, këtë anë apo atë anë. Mendja nuk është krijuar, përbërë nga qelizat. Mendja është abstrakte dhe “melā’e” (e mbushur). Mendja e njeriut përfshin, rrethon njeriun, kurse Mendja e Përkryer përfshin mbarë botën. Ja pra “melā’eu’l-e‘lā” (e mbushura më e lartë) është bota e muxherredāteve (abstrakteve). Gjërat që janë abstrakte nuk janë gjëra që mund të ndahen. Kurse kjo botë lëndore, trupore nuk është “melā’e” (e mbushur). Shtojmë se kuptimi i fjalëve “melā’e” (e mbushur) dhe “khalā’e” (e zbrazur) është i një rëndësie jetike për ne, sepse na tregon botën e mulkut (tokësore) dhe botën e melekūtit (engjëllore).

Larixhānī: Mjeshtër, mistiku ynë i madh Ibn Sīnā në librin e tij me titull: “Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) përdor një thënie të mahnitshme për argumentimin, dëshminë e përkryerjes së shpirtit abstrakt. Edhe hirësia juaj e ka cekur këtë në librin tuaj. Ai shprehet si më poshtë: “Kur shpirti bëhet abstrakt ai hedh hapin në botën e melekūtit (engjëllore)”. Ai botën e melekūtit (engjëllore) e emërton dhe si ‘ālemu’n-nūri (bota e dritës). Kur shpirti hedh hapin në botën e dritës, atëherë frymëzimet, udhëzimet e përhershme e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar pasqyrohen në të. Çdo pasqyrim shpalos një dituri, njohuri, urtësi të re në të”. Më pas ai shton si vijon: “Ja pra ky është kuptimi i ājetit ḳurānor: “وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ“Ue men lem jexh‘ali’l-lāhu lehu nūrān femā min nūrin” (Dhe atij të cilit nuk i jep Allāhu për të dritë ai nuk ka dritë tjetër). (Sūre Nūr, 40) Pra shikoni se ç’kuptim të mahnitshëm që Ibn Sīnā i ka dhënë ājetit të lartpërmendur ḳurānor.

Mjeshtër Dīnānī: Po, Allāhu është nūr (dritë). Sigurisht se ne e kemi qartësuar këtë dhe më parë. Nūri i këtushëm pra drita nuk është drita që konceptohet me shqisa. Ne kemi thënë se drita ka kuptimin e shfaqjes. Rishtas dhe fjala nūr (dritë) që synohet në ājetin e 40 ḳurānor: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ“Allāhu nūru’s-semāuāti ue’l-erḍi” (Allāhu është drita e qiejve dhe e tokës) të sūres Nūr është dukja, shfaqja. Po, pohojmë se Allāhu i Lartësuar është drita e qiejve dhe e tokës, por nūri (drita) e këtushme nuk është një dritë shqisore.

Disa njerëz duke qenë se nuk mund ta përfytyrojnë qenien dritë të Allāhut e kanë interpretuar, komentuar si “Allāhu muneūiru’s-semāuāti ue’l-erḍi” (Allāhu është ndriçuesi i qiejve dhe i tokës). Megjithatë nuk ka asnjë rrugëdalje, zgjidhje për ata të cilët e interpretojnë, komentojnë kështu ājetin e sipërcituar. Shprehemi kështu, sepse ata që e interpretojnë, komentojnë “Allāhu është ndriçuesi i qiejve dhe i tokës” ājetin e mësipërm, atëherë duhet t'i kthejnë përgjigje pyetjes së ngritur: “Vallë si mund të ndriçojë diçka, dikë tjetër një gjë, qenie që është vetë pa dritë?!” Si rrjedhojë, përkufizojmë se madje dhe ata të cilët e interpretojnë fjalën “nūr” (dritë) si “muneūir” (ndriçues), përsëri janë të detyruar që ta pranojnë faktin se Allāhu është dritë. Sepse nëse Allāhu i Lavdëruar nuk do të ishte dritë, atëherë Ai nuk do të mund të ishte as muneūir (ndriçues).

Për shembull drita që jep, përcjell poçi elektrik i këtushëm në këtë çast, është e dukshme sepse është dritë, apo është dritë sepse është e dukshme?!

Larixhānī: Ajo është e dukshme sepse është dritë.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë mirë, vallë a nuk mund të themi se ajo është dritë sepse është e dukshme?!

Larixhānī: Jo, ajo është e dukshme sepse është dritë.

Mjeshtër Dīnānī: Cila është më përpara dukja, shfaqja apo drita?!

Larixhānī: Edhe dukja është një dritë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, dukja është dritë; sepse ky poç elektrik është një fuqi dhe jo çdo fuqi duhet të duket. Qenia dritë e tij ka të bëjë me qenien e dukshme të tij; atëherë ne mund të themi se nūri (drita) është dukje. Kudo ku ka një dukje atje ka një nūr (dritë). Ky nūr (dritë) herë-herë është ëndërrimtar, herë-herë është mendor, herë-herë shqisor, dhe herë-herë vegimor. Gjithashtu dhe dukja mendore është dritë, madje është më e dukshme se drita shqisore.

Këtu mund të shtroni këtë pyetje: “Nëse Allāhu është drita e dritave dhe nëse nūri (drita) është dukja, atëherë Allāhu duhet të ishte më tepër i dukshëm se gjithçka?!” Shumë mirë, por përse nuk është ashtu?!

Larixhānī: A mund t’i kthej përgjigje kësaj pyetjeje?!

Ky diell shkon dhe vjen pa e mbuluar fytyrën e tij,

Fuqia e dritës së tij bëhet perde në fytyrën e tij.

Mistiku i madh Meulānā kthen me këtë dyvargësh përgjigje.

Mjeshtër Dīnānī: Ashtu është, ju lumtë, e sqaruat shumë bukur. Po, kjo është përgjigjja e duhur. Allāhu është më i dukshëm se çdo gjë. Shumë mirë, por ndonëse Ai është më i dukshëm se gjithçka vallë përse disa njerëz nuk mund ta shohin këtë?! Sepse pala tjetër është e verbër dhe ndonjëherë pengon shikimin e fuqishëm të dritës.

Ne e kemi cekur këtë çështje dhe më parë. Ne nuk shohim vetë dritën, por shohim gjënë që pasqyrohet. Çdo gjë që shohim janë gjëra që pasqyrojnë dritën. Vallë a mund ta shohim vetë dritën në mungesë të diçkaje që e pasqyron atë?! Ne e shohim këtë orë, mur, ndenjëse, poç elektrik, tryezë, sepse ato pasqyrojnë dritën. Ne nuk mund ta shohim vetë dritën nëse nuk ka diçka që pasqyron dritën. Pra i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar shikohet gjithmonë.me shfaqjet e Tij. Mutexhel'līu (shfaqësi) shihet me dukjet pra me shfaqjet e tij. Ata të cilët shohin shfaqjet e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, shohin dhe të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar; mirëpo është e pamundur shikimi i vetë të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar pa qenë dukja, shfaqja.

I nderuari Mūsā (p.m.t.) kur deshi të shihte të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar, Allāhu i Madhëruar i dha këtë përgjigje: لَنْ تَرَانِي“Len terānī” (Ti nuk do të mund të më shohësh Mua). Megjithatë kur Ai u shfaq diku në Malin Ṭūri Sīnāi’ gjendja ndryshoi dhe në ajetin e mëposhtëm ḳurānor urdhërohet kështu: قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَٰكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِ“Ḳāle len terānī ue lākininnḍḥur ile’l-xhebeli feinisteḳarra mekānehu feseufe terāni” (Ai i tha: “Ti nuk do të mund të më shohësh Mua por shiko këtë malin, nëse ai qëndron, rri në vendin e tij atëherë dhe ti do të mund të më shohësh Mua). (Sūre E‘rāf, 143) Domethënë ‘ālemu’n-nūri (bota e dritës) është melā’eu’l-e‘lā (i mbushuri më i lartë) pra bota e dukjes, shfaqjes. Kurse kjo botë nuk është melāe’u’l-e‘lā. Pra ajo as nuk është melā’e (e mbushur) dhe as e‘lā (më e lartë), por kjo botë është esfel (më e ulët).

Larixhānī: Mjeshtër i nderuar, një pikë tjetër e bukur është dhe kjo: “Meqenëse bota e dritës ushqehet vazhdimisht nga drita atje përftohet një dituri e re në çdo çast”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, i nderuar Larixhānī, këtu fjala “e re” është një fjalë e përdorur pikërisht në vendin e duhur. Ne duhet të tregojmë kujdes, vëmendje ndaj kësaj sepse çështja është tejet delikate, elegante. Ju dritën që e konceptoni, perceptoni me shqisat normale mund ta shëmbëlleni me atë të botës së kuptimit, shpirtërore. Shikoni drita e këtushme në këtë çast është ardhja e vazhdueshme e një drite. Në ‘arabisht kjo dukuri quhet “teshe‘shu”. Fjala “teshe‘shu” do të thotë goditja e vazhdueshme e dritës në çdo çast. Pra drita nuk është e fiksuar, ajo godet dhe rigodet vazhdimisht.

Gjithashtu dhe drita e mendjes është në këtë mënyrë. Kur njeriu arrin në botën e mendjes, tanimë atje nuk ka mangësi, të meta, humbje dhe lëndime. Mendja është brenda një ndriçimi në çdo çast. Bota e mendjes është një “behxhet” pra një bukuri e pafund. Duke përdorur thënien e Ibn Sīnās këtu: “Fī’l-behxheti ue’s-se‘ādeti” (në bukuri dhe lumturi). Pra ai përdor fjalët ‘arabe “behxhet” (bukuri) dhe “se‘ādet” (lumturi). Duke qenë se ka mosmarrëveshje se cili është kuptimi i fjalës se‘ādet (lumturi) Ibn Sīnā rrëfen si më poshtë: “Fī’l-behxheti ue’s-se‘ādeti” (në bukuri dhe lumturi) pra bukuria mendore është lumturi. Gjithashtu ndriçimi mendor si i përhershëm dhe i përjetshëm është i vazhdueshëm.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ju e sollët çështjen tek një pikë tejet e hollë. Mjeshtër hedhim dritë se sipas Ibn Sīnās shpirti abstrakt ushqehet vazhdimisht nga drita. Kjo është arsyeja  që ka një dituri, njohuri, urtësi dhe dëshmi, shikim të ndërsjellë në çdo çast në të. Ai pohon si më poshtë: “Një qenie abstrakte është gjithmonë brenda shikimit të ndërsjellë dhe shikimi i ndërsjellë i një gjëje abstrakte është gjithmonë në përkryerje dhe lartësim si nevojë e gjykimit të mendjes aktive, vepruese”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, tani lejomëni ta qartësojmë pakëz këtë. Kur ne bëjmë për mendjen dhe mendimin fjalë, shumicën e kohës mendojmë se mendja pothuajse është një trup dhe se ajo ulet dhe mendon. Megjithatë mendja është vetë arsyetimi, meditimi, mendimi. Pra as që mund të përfytyrohet madje qoftë për një çast të vetëm që mendja nuk arsyeton, mediton, mendon. Shkurt nuk mund të mendohet një mendje që nuk arsyeton, mendon, sepse kjo është e pakuptimtë. Krahas kësaj shtojmë se është e mundur që një lëndë, trup të mos jetë brenda një lëvizjeje, veprimtarie. Por mendja nuk është kështu.

Dituria mendore është e hapur si vetë. Qenia e hapur do të thotë marrja dhe dhënia e saj në çdo çast. Fjala vjen kjo tryezë është e mbyllur, sepse kjo tryezë, nuk është gjë tjetër përveç se një tryezë. Megjithatë mendja dhe ndërgjegjja janë të hapura ndaj “me‘ḳūlit”. Por çfarë është me‘ḳūli?! Me‘ḳūli është “gajri” (tjetri) përveç vetes. Vallë ç’mund të jetë ky “tjetri?!” Ky “tjetri” mund të jetë gjithçka duke filluar që nga cilësitë, mbiemrat e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar dhe deri tek mbarë qeniet, pra është e hapur ndaj qenies. Mendja është pothuajse projektor. Qenia e hapur e mendjes ndaj tjetrit është e përhershme dhe nuk është e mbyllur kurrë.

Ata njerëz të cilët e kanë mendjen, trurin e mbyllur i kanë dhënë lamtumirën mendjes. Disa mendje janë të mbyllura, kështu që le t’u thuhet ç’tu thuhet atyre, ato nuk ua vënë veshin.

Larixhānī: Kurse ata që kanë mendjen e hapur edhe sikur t’u mbyllet mendja, sërish ata mund të mendojnë mbi “me‘ḳūlātet” (të arsyetuarat).

Mjeshtër Dīnānī: Çdo gjë është me‘ḳūl (e arsyetuar). Për mendjen nuk ka asgjë që nuk është me‘ḳūl (të arsyetuar). Sqarojmë se përveç të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar që është mbi mendjen, nuk ka asgjë tjetër që qëndron jashtë fushës së arsyetimit, meditimit, mendimit të mendjes. Mendja është në mënyrë absolute e hapur ndaj gjithçkaje përveç vetes. Mendja e di kufirin e saj, madje theksojmë se mendja është qenia e vetme që di kufirin e saj. Kur mendja nuk mund të bëjë më tepër përpara ajo dorëzohet dhe thotë: “tanimë nuk mund të bëj përpara”. Pra mendja thotë “unë nuk e di” kur bëhet fjalë për vetën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Pra ajo e di se nuk e di. Dituria e mosditurisë është diçka jashtëzakonisht e rëndësishme. Mendja është e hapur për gjjthçka jashtë, përveç vetës së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Vëmë në dukje se janë bërë një mori përshkrimesh në lidhje me mendjen; por përshkrimi i bërë nga Ibn Sīnā është i mrekulleshëm. Ai përshkruan kështu: “Mendja është konceptimi i gjërave, sendeve bashkë me shkaqet e tyre”. Ju vetëm e shikoni këtë tryezë, ju vetëm e dëgjoni një zë, flisni me dikë, prekni diçka tjetër, shijoni diçka tjetër. Më tej ju cilësoni, vendosni nëse gjëja që shikuat është e vogël apo e madhe, zëri që dëgjuat është i mirë apo i keq, njeriu që folët është pozitiv apo negativ, gjëja që prekët është e butë apo e fortë dhe gjëja që shijuat është e ëmbël apo e hidhur.

Mirëpo kur konceptoni diçka, ju dini dhe shkaqet e saj kur e konceptoni atë. Ose më saktë ju e dini me shkaqet e saj atë. Fjala vjen ju e shikoni eklipsin e Hënës. Kjo dukuri astronomike është mosdukja, mosshfaqja e një pjese ose e plotë e Hënës për një njeri të rëndomtë. Por një astronom i di të tëra shkaqet e eklipsit të Hënës. Ai e di me shkaqet e saj këtë; madje edhe nëse nuk e shikon me syrin e tij ai lajmëron se kjo dukuri astronomike pra eklipsi do të ndodhë meqenëse i di të tëra shkaqet e kësaj. Për shembull një astronom njofton se në këtë datë, në këtë ditë, në këtë muaj, në këtë orë do të ndodhë eklipsi i Hënës. Vallë si mund ta thotë ai këtë ndonëse nuk e ka parë?! Ai e thotë këtë sepse di shkaqet e saj.

Nëse ne i dimë gjërat, sendet me arsyet, shkaqet e tyre ja pra kjo është mendja. Një stil konceptimi i tillë është vetëm puna e mendjes. Pra puna e mendjes është parashikimi i pasojave, përfundimeve duke krijuar lidhjen mes sebebit (shkakut) dhe musebbibit (shkaktarit) dhe duke ndjekur arsyet, shkaqet.

Larixhānī: Mjeshtër i nderuar, unë nxjerr një përfundim të tillë nga këtu. Shpirti bën përkryerje sepse është abstrakt. Por përse bën përkryerje?! Sepse ai hedh hapin në “melā’eu’l-e‘lā” që është “‘ālemu’n-nūri” (bota e dritës). Ai shikon gjithçka atje duke qenë se është dhe vetë është nūrānī (i ndriçuar). Edhe shikimi i tij është qenia mendje bërëse, vepruese e tij. Shumë mirë, por a mund të thuhet se shpirti abstrakt është vetë ‘āḳili (arsyetuesi, menduesi) me me‘ḳūlin (të arsyetuarin, të menduarin), ose dituria me ndërgjegjjen?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se ne duhet të qëndrojmë pakëz më tepër mbi fjalën “nefs” (shpirt). “Nefsi” (shpirti) është tërësia e asaj që është jashtë trupit dhe që zgjatet nga mendja deri tek shqisat e njeriut. Ne kësaj tërësie u themi nefs (shpirt). Atëherë përkufizojmë duke thënë se nefsi (shpirti) qëndron më poshtë se mendja në këndvështrimin e qenies në etapën, fazën e e ëndrrës, shqisës, vegimit. Mirëpo nefsi (shpirti) në etapën e mendjes është i njëjtë me mendjen.

Larixhānī: A nuk bëhet mendja “nefsu’n-nāṭiḳi” (shpirti folës)?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, por bëhet shkalla më e lartë e saj. Krahas kësaj nuk qëndron gjithmonë në shkallën më të lartë të saj. Po, shpirti, kur bashkohet, njëjësohet me mendjen në shkallën e mendjes, kjo është shkalla më e lartë, madhështore e shpirtit. Megjithatë ka dhe shkallë më të poshtme. Gjithashtu si ëndrra, si shqisa dhe vegimi janë nefs (shpirt). Madje dhe kur shkaktohet një gërvishtje në dorën e njeriut dhe atij i dhemb dora, në fakt ai që dhemb është nefsi (shpirti). Trupi nuk e ndjen. Koncepti i përket nefsit (shpirtit), që nga më i poshtmi dhe deri tek më i larti. Shkalla më e ulët e konceptit është shqisa dhe shkalla më e lartë e tij është mendja.

Si rrjedhojë teksa bëjmë fjalë për mendjen dhe shpirtin le ta dimë se mendja nga shpirti dhe shpirti nga mendja nuk është një gjë e ndarë, por mendja është shkalla më e lartë e shpirtit. Pra nefsi (shpirti) nuk ka një shkallë më të lartë se ‘aḳlānijjeti (arsyetimi, meditimi, mendja).

Larixhānī: Tani kam dëshirë që të lexoj fjalitë tuaja nga libri juaj: “Deri më tani nga ato që janë përcjellur nga i urti Ibn Sīnā ka një pikë shumë të bazuar dhe themelore të cilën nuk duhet ta kalojmë lehtë. Kjo çështje është kështu: “Sipas mendimit të tij çdo qenie që është abstrakte është e njëjtë me diturinë dhe ndërgjegjjen. Kurse gjëja që është e njëjtë me diturinë dhe ndërgjegjjen është e njëjtë me veprën”. Ndërsa rëndësia e kësaj çështjeje është kjo: “Ibn Sīnā e shikon diturinë dhe ndërgjegjjen si vepër. Një njeri që beson se dituria dhe ndërgjegjja është vepër, do të pranojë dhe se nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti folës) përkryhet pasi është ndarë nga trupi”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu siç ceka më lart Ibn Sīnā beson në tekāmul (evolucion, përkryerje, përparim): Media e Lirë). Marrja, përftimi, i diturisë është një vepër por nuk është vepra e trupit. Si përfundim çdo qenie ka veprën e saj. Vepra e trupit është lëvizja e tij. Vepra e shpirtit dhe mendjes është marrja, përftimi i diturisë. Në këtë gjendje shpirti dhe mendja nuk mund të jenë pa vepër, atëherë gjithmonë bëhet flitet për përftimin e diturisë. Njeriu është vazhdimisht në gjendje përftimi diturie dhe çdo përftim diturie sjell dhe behxhetin (bukurinë).

Larixhānī: Kjo do të thotë se ne nuk duhet ta kërkojmë në ḥūritë ose lumenjtë behxhetin (bukurinë) e Xhennetit.

Mjeshtër Dīnānī: Këto janë të bukura vetëm për njerëzit të cilët marrin shqisat për bazë, më e epërmja, larta e tyre është behxhetu’l-‘aḳlī (bukuria mendore).

Shikoni, kjo është një çështje jashtë mase e rëndësishme, kështu është dhe çështja e lidhjes mes traditës dhe bashkëkohores, risisë, ose të shkuarës dhe të sotmes. Bota e ditëve tona është pakëz shqisore, në fakt është pozitiviste. Nga ana tjetër shtojmë se dhe historia ka evoulucion, përkryerje. Dijetarët e sotëm besojnë në evolucionin, përkryerjen historike, pra ata pranojnë se historia ka evoluar, është përkryer.

Shumë mirë, por ku shkon evolucioni, përkryerja e historisë?! Cila është përgjigjja e kësaj, historia bëhet më histori?! Qëllimi i historisë duhet të jetë jashtë historisë pra qenia “melā’eu’l-e‘lā” (i mbushuri më i lartë). Historia nuk është “melā’e” (e mbushur). Ku do të shkojmë ne në këtë çast, sot, nesër ose pas miliarda viteve?! Kur do të shkojmë dhe kur do të arrijmë?! Kudo të shkojmë le të shkojmë sërish jemi brenda kohës. Mirëpo duhet të arrihet përtej kohës. Pra duhet të arrihet përtej historisë, ose e thënë ndryshe në “melā’eu’l-e‘lā” (të mbushurin më të lartë). Shkoni sa të doni brenda kohës, përsëri jeni përballë kohës, jo të “melā’es”. Ana e përtejme e kohës është “melā’es’. Ja pra Ibn Sīnā e gjen tek mendja qëllimin e historisë.

Larixhānī: Shumë mirë, por tani cila është përgjigjja ndaj njerëzimit e filozofisë lëndore, sendërtuese perëndimore e cila e ka kthyer mbrapsht ecurinë, rrjedhën e botës së qenies.

Mjeshtër Dīnānī: Asgjë, sepse filozofët perëndimorë e kërkojnë gjithçka në botën e lëndës. Mirëpo ata anashkalojnë këtë rregull. Asgjë nuk mund të sqarojë vetveten. Qëllimi i diçkaje është gjithmonë përtej saj. Rishtas dhe kjo botë ka një qëllim dhe ky qëllim nuk gjendet brenda kohës dhe vendit. Ai është në mā uerā (përtej) kësaj. Fundja ky është dhe thelbi i doktrinave, mësimeve të të dërguarve (p.q.m.t.). Pra ata lajmërojnë se njerëzimi është duke shkuar diku tjetër.

Pra nuk ka rëndësi se ku shkon njeriu në këtë botë, ai është rishtas në kohë. Shko sado të shkosh në kohë, sërish je brenda kohës. Ti duhet të mund të kalosh përtej kohës. Nëse e di për qëllim këtë, ti mund të arrish madje që tani në këtë dhe nuk ke nevojë të shkosh me qindra, mijra vite në të ardhmen.

Shikoni, kemi një lëvizje horizontale dhe një lëvizje vertikale. Këtë nuk po e them në kuptimin e drejtimit që dimë, por ajo lëvizja vertikale është e rëndësishme. Pra flitet dhe për lëvizjen vertikale të historisë. Ibn Sīnā diametrin, kufirin e kësaj lëvizjeje e emërton mendje. Domethënë ne duhet të arrijmë në botën e mendjes së përkryer, plotë. Pra në atë gjë që unë e quaj “melā’eu’l-e‘lā” (i mbushuri më i lartë). Kjo botë nuk është ende “melā’e” dhe ne duhet të arrijmë në “melā’e”. Kjo dukuri nënkupton se duhet të shkojmë nga shumësi tek njëjësi. Shkurt ne duhet të shkojmë nga “khalā’e” (i zbrazuri) tek “melā’e” (i mbushuri). Pra nga “i ulëti” tek “i larti”, nga “i shëmtuari” tek “i bukuri”, nga “i ligu” tek “i miri”.

Larixhānī: I madhi Ibn Sīnā rrëfen kështu: “Ajo e cila largon ndërgjegjjen dhe diturinë tonë pa i copëtuar dhe na afron në përputhje, përshtatje është ‘aḳlānijjeti (arsyetimi, meditimi, mendja)”. Pra mendja na çon gjithmonë tek uaḥdeti (njëjësi).

Mjeshtër Dīnānī: Tekefundit puna e mendjes është uaḥdeti (njëjësi). Ne arrijmë tek uaḥdeti (njëjësi) kur arsyetojmë, mendojmë. Mirëpo shqisat janë copë-copë. Shija që shijoj është e ndryshme nga shija që shijoni ju. Por këto bashkohen, njëjësohen në mendje. Ne me dëshmitë copë-copë. Shija që shijoj është e ndryshme nga shija që shijoni ju. Por këto bashkohen, njëjësohen në mendje. Ne me dëshmitë mund të kuptojmë se si arsyetuan, medituan, menduan brezat, popujt e kaluar. Fjala vjen ne në këtë çast mund t’i ndjekim mendimet e Ibn Sīnās duke lexuar librin e tij. Por vallë si do të mund të kuptojmë se ç’ka ndjerë?! Kjo është tejet e vështirë, për shembull përgjigjja e pyetjes: “Vallë ç’shije shijoi Ibn Sīnā kur hante ushqim?!” Përgjigjemi se nuk është i mundur kuptimi i kësaj. Megjithatë ne mund t’i kuptojmë mendimet e tij dhe pas njëmijë vitesh. Ne mund t’i kuptojmë mendimet e tij me dëshmi, prova historike ndonëse kanë kaluar qindra mijra vite. Nga këtu kuptohet se ka uaḥdet (njëjësim) në arsyetim, meditim dhe mendim.

Larixhānī: Po vazhdoj të lexoj nga libri: “Duke patur parasysh sa janë rrëfyer treguar deri më tani, themi se mendimet e Ibn Sīnās mund të hetohen dhe analizohen. Ai tregon kështu si një rregull i përgjithshëm dhe përfshirës: “‘Aḳli (mendja) e cila është gjëja që ka ndërgjegjjen e saj është ‘āḳil (arsyetuese, menduese) dhe me‘ḳūl (e arsyetuar, e menduar). Në shtesë kur mendja bëhet hem menduese dhe hem e menduar atëherë ajo është dhe abstrakte si vetë”.

Mjeshtër Dīnānī: Meqenëse është abstrakte ajo di gjithmonë si vetë. Ajo nuk ka asnjë mbulesë, perde, gjërat që janë abstrakte nuk kanë mbulesë. Edhe sikur të kenë mbulesë ato janë në sasinë e qenies abstrakte të tyre. Megjithatë gjërat abstrakte nuk kanë mbulesa të jashtme. Asgjë e jashtme nuk është mbulesë për to. Fjala vjen ky mur është një mbulesë për mua, sepse unë nuk mund të shikoj se ç’ka në anën tjetër përtej këtij, por për gjërat abstrakte nuk ka mur.

Larixhānī: Po vazhdoj të lexoj nga libri: “Sipas Ibn Sīnās çdo gjë që arsyeton, mendon rreth vetes do të jetë dhe me‘ḳūli (e arsyetuara, e menduara) problematike e vetes. Si rrjedhojë dhe si përfundim ‘aḳli (mendja), ‘ākili (menduesi) dhe me‘ḳūli (i menduari) do të jenë të bashkuar, njëjësuar dhe një i tërë. Ibn Sīnā shton menjëherë këtë pas kësaj fjale: “Mendja është përpara gjithçkaje si nevojë e gjykimit”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se pikërisht ashtu është. Mendja është “e para”. Gjithashtu dhe sipas rrëfimeve muslimane mendja është “e para”. Allāhu i Lartësuar ka krijuar mendjen përpara gjithçkaje. Vallë a nuk është kjo botë e mbështetur në bazën e urtësisë?! Atëherë kjo botë është sepse urtësia është e para. Ne jemi në gjendje të detyruar të pranojmë përparësinë e urtësisë si pasojë e qenies së kësaj bote sepse është urtësia. Edhe urtësia është vepra e mendjes.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, kjo ishte një çështje tejet e bukur dhe ne ju falenderojmë nga zemra. Mjeshtër, kjo ishte një bisedë shumë e këndshme por fatkeqësisht koha e programit tonë mbaroi. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.



Burimi : Medya Şafak