I ndjeri Dijetar Tabatabaiu ishte një filozof dhe një urtak; Henry Corbin ishte me të vërtetë një njeri shpirtëror, nga jashtë ishte i krishterë, në pamje të jashtme nuk kishte ndërruar as fe. Megjithatë ai nuk kishte asnjë dallim nga një shiit, ai ishte me kuptimin e plotë të fjalës një shiit. Por ai nuk e shfaqi ndryshimin e tij.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit.

Përshëndetja qoftë mbi ju ndjekësit tanë të nderuar, ne gjendemi në prag të përvjetorit të vdekjes së Dijetar Tabatabaiut. Në këtë pjesë të programit të urtësisë do të zhvillojmë një bisedë të veçantë. Ne jemi së bashku me njërin nga studentët e zgjedhur të Dijetar Tabatabaiut dhe njërin nga profesorët e zgjedhur të katedrës së urtësisë dhe filozofisë së shtetit tonë me të nderuarin Dr. Ibrahimi Dinaniun. Ne i urojmë mirëseardhjen mjeshtrit të nderuar dhe i paraqisim atij falenderimet tona. Nëse më lejoni a mund të na bëni një bisedë hyrëse të njohjes suaj me Dijetar Tabatabaiun dhe më pas do t’iu drejtoj pyetjet e mia.

Mjeshtër Dinaniu: Shumë mirë. Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Njohja ime me Dijetar Tabatabaiun ishte një njohje e studentit me profesorin e tij. Në epokën kur unë isha një student në oazin e dijes, i ndjeri ishte njëri nga profesorët më të shquar të atij oazi. Unë e zbulova atë duke u nisur nga një ndjenjë kureshtjeje dhe më pas fillova që të marr pjesë në seancat e tij mësimore; në mësimet e ditës...

Më tej duke marrë pjesë më shpesh në mësimet e tij njohja jonë u shtua dhe kështu që nisa që të merrja pjesë edhe në mësimet e tij të natës. Studentët të cilët merrnin pjesë në mësimet e tij të natës ishin aq të paktë, sa mund të numëroheshin me gishtat e dorës dhe ishin të fshehta. Jo të tërë mund të vinin në ato mësime. Pas njëfarë kohe pasi profesori tha se mund të merrja pjesë në mësimet e tij edhe unë iu bashkangjita këtyre studentëve.

Përgjatë viteve që unë isha student në Kum, për një epokë rreth 10-12 vjeçare, unë merrja pjesë si në mësimet që Dijetari mbante gjatë ditës, ashtu dhe në mësimet që ai mbante gjatë natës, me radhë nëpër shtëpitë e miqve të tij. Ato mësime mbaheshin dy netë në javë. Dijetar Tabatabaiu në ato mësime shpaloste mendimet e tij të vërteta të cilat i fshihte në vetvete.

Gjatë mësimeve të natës Dijetari fliste lirshëm, ndërsa në mësimet e ditës, ai nuk i shprehte shumë gjëra, ose më saktë nuk donte që t’i shprehte. Në mësimet e ditës ai jepte mësim nga libri. Por ai i shpjegonte në mësimet e natës, mendimet e tij të veçanta që kishte, pra mendimet të cilat ai donte t’i shpjegonte.

Larixhani: (Duke qeshur) Pra ai shpjegonte të fshehtat e tij.

MjeshtërDinaniu: (Duke qeshur) Ato nuk ishin të fshehta por ishin mendimet e tij. Por duke qenë se ato ishin çështje shumë të thella, ai nuk e shihte të arsyeshme, që t’i sillte në rend të ditës në shumë vende. Ishin pikërisht këto mendime, të cilat ai nuk i sillte në rend të ditës në vende të tjera, të cilat ishin çështjet e mësimeve të tij të natës. Madje edhe studentët ishin studentët e tij të afërt dhe të veçantë.

Larixhani: Për shembull kush tjetër merrte pjesë në ato mësime?

Mjeshtër Dinaniu: Fjala vjen në ato mësime merrnin pjesë edhe i nderuar Xheuadi Amuli, Hasanzade Amuli, Abbas Ebu Turabi, Uejsi Gazvini, i nderuar Zenxhani, Shejh Abbas Nexhefabadi, unë, Muhammed Hamenei dhe Dr. Ahmed Ahmedi.

Këto mësime kishin kohë që vijonin por ne munguam në semestrin e parë. Në semestrin e parë kishte marrë pjesë i nderuar Mutahhari. Ndërsa personalitetet e lartpërmendura kishin marrë pjesë në në semestrin në të cilin mora pjesë unë.

Gjatë kohës së qëndrimit tim në Kum unë kisha fatin që të merrja pjesë në këto mësime. Për më tepër, unë isha njeriu i vetëm nga Kumi, që shkoja së bashku me Dijetarin në Teheran, në takimet që ai zhvillonte me Henri Corbinin. Pra unë jo vetëm që merrja pjesë në mësimet që ai mbante ditën, në shtesë merrja pjesë edhe në mësimet natës në Kum, si dhe në mësimet që ai zhvillonte në Teheran.

Larixhani: Ju cituat Henri Corbinin i cili njihet për diturinë e tij islame dhe veçanërisht për urtësinë isame.

Mjeshtër Dinaniu: Dhe në veçanti për doktrinën e tij shiite.

Larixhani: Ai në veprat e tij nxirrte shumë në plan të parë urtësinë shiite; cila është arsyeja e kësaj mjeshtër?

Mjeshtër Dinaniu: Kjo është një çështje shumë e hollësishme... Nuk ka dyshim se i ndjeri Henri Corbin, ishte njëri nga filozofët më të mëdhenj të epokës sonë. Ai ishte një njeri që i kishte tepër shokët e rrallë, në këndvështrimin e bërjes së njohur, të degëve të ndryshme të filozofisë në Perëndim, si dhe të njohjes së tij me shumë mjeshtra të filozofisë.

Sërish citoj se ai ose është takuar me shumë mjeshtra të filozofisë ose është bërë studenti i tyre. Ai zotëronte një bagazh serioz në lidhje me mbi filozofinë perëndimore dhe mbi historinë e filozofisë perëndimore. Ai vetë ishte një filozof i madh. Ai ishte një njeri shpirtëror, duke e gjykuar nga jashtë ishte një njeri shpirtëror. Ai falë profesorit të tij Loius Massignon u njoh me veprat e Suhreuerdiut. Më pas ai thuajse ishte joshur nga Suhreuerdiu dhe në veçanti nga bota e shëmbëllimit...

Lërmëni t’iu kumtoj se Suhreuerdiu besonte në një botë “munfasil” (të ndarë). Shumë pak filozofë e kanë marrë si bazë të filozofisë së tyre botën ëndërrimtare “munfasil” (të ndarë). Madje edhe i madhi Mullah Sadra e ka cilësuar botën ëndërrimtare si “muttasil” (të ngjitur). Madje ai është filozofi i vetëm i cili ka këmbëngulur se bota ëndërrimtare është “e ndarë” dhe mbi çështjen e botës së shëmbëllëmit. Ai nuk ishte i mendimit të “mithalu’l-ekber” (shëmbëllimit më të madh) ashtu si Shejh Ahmed Ehsaiu. Kjo çështje e kishte joshur Corbinin.

Më tej në veprat e Corbinit u shqyrtua edhe ky mendim i Suhreuerdiut nën titullin “Ardu’l-Melekuti” (Toka Engjëllore). Për më tepër gjendet një vepër e Corbinit me këtë titull. Me termin “Ardu’l-Melekuti” (Toka Engjëllore), nënkuptojmë sipërfaqen tokësore në të cilën jetojmë, e cila në syrin e tij është një tokë engjëllore, pra është një sipërfaqje tokësore engjëllore. Ky mendim i Suhreuerdiut e ndikoi jashtë mase Corbinin. Kështu që ai botoi shumë vepra të Suhreuerdiut. Më pas ngadalë ngadalë ai bë i njohur edhe me urtakët e tjerë muslimanë. Në veçanti me Sejjid Hajdar Amuliun dhe me Mullah Sadranë...

Në vitet e fundit të jetës së tij ai u pushtua nga ky mendim dhe si rrjedhojë hyri në botën shiite. Sërish ai besonte se doktrina shiite është e gjallë dhe është udha e vetme shpirtërore e ditëve të sotme. Por për këtë do të më duhet të flas, në në një kohë më të përshtatshme për Corbinin dhe për mendimet e tij në mënyrë më të imtësishme.

Në atë epokë në Perëndim ishin shfaqur disa njerëz, të cilën mbronin nevojën për një shpirtërore të re për njerëzimin, i cili e kishte harruar atë. Ja pra edhe Henri Corbini ishte njëri nga ata. Një tjetër ishte Hermann Hesse, ndërsa një tjetër ishte autori i verës me titull: “Historia e Feve”, Mircea Eliade etj... Rishtas kishte edhe filozofë të tjerë të ngjashëm me ta mendimet e të cilëve ishin tej mase të afërta. Këta të fundit herë herë zhvillonim mbledhje në disa qytete të Zvicrës dhe një ose dy herë në vit ata kryenin shkëmbimin e mendimeve të tyre. Njëra nga këta filozofë ishte edhe Henri Corbin.

Pak më vonë Henri Corbin erdhi në Iran dhe pas kësaj ai nisi që të qëndronte në Iran për katër ose pesë muaj. Me këtë rast ai krijoi lidhje me Dijetar Tabatabaiun, me të cilin kryente shkëmbimin e mendimeve. Lum si unë që mora pjesë në mbledhjet e tyre.

Larixhani: A mund të na thoni se cilat ishin çështjet e rëndësishme që hetoheshin në ato mbledhje?

Mjeshtër Dinaniu: Epo ato ishin të tëra të përqendruara në boshtin e shpirtërores. Pra ata bënin fjalë për nevojën e botës për shpirtëroren. Them se që të dy ata ishin njerëz shpirtërorë. I ndjeri Dijetar Tabatabaiu ishte si filozof dhe urtak. Ndërsa Henri Corbini ishte me të vërtetë një njeri shpirtëror, nga jashtë ishte i krishterë, në pamje të jashtme nuk kishte ndërruar as fe. Megjithatë ai nuk kishte asnjë dallim nga një shiit, ai ishte me kuptimin e plotë të fjalës një shiit. Por ai nuk e shfaqi ndryshimin e tij.

Më kujtohet se në ato mbledhje, shqyrtoheshin çështjet shpirtërore, për të cilat ka nevojë njeriu i ditëve tona dhe të cilat mund të kenë ndikim mbi të. Henri Corbin bënte fjalë për Krishterimin ndërsa Dijetar Tabatabaiu fliste për Islamin. Këto çështje ishin shumë të gjata dhe të hollësishme, por duke qenë se këtu unë nuk kam kohë të mjaftueshme për t’i shpjeguar ato, po ilustroj vetëm shembullin e kësaj çështjeje.

Lejomëni t’iu shpreh se për shembull njëra nga këto çështje ishte dhe çështja e “mëkatit të parë” të kryer nga ati ynë Ademi (p.m.t.). Të krishterët e shohin këtë si një gabim personal, që ndodhet në natyrën e njeriut dhe sipas tyre njeriu është mëkatar që në lindje. Mesihu Isa (p.m.t.) duke u kryqëzuar kishte kërkuar që të shpëtonte njerëzimin nga ky mëkat duke e asgjësuar atë.

Ashtu siç e dini edhe ju perceptimi islam mbi këtë çështje është i ndryshëm. Islami e pranon njeriun si të lindur në natyrë të pastër dhe nuk e quan atë mëkatar. Sërish Islami e sheh mëkatin si diçka të metë. Kjo është një çështje e diskutueshme, pra nëse mëkati është në natyrën e njeriut ose është diçka e metë? Pas saj vjen në rend të ditës çështja: “Nëse mëkati është diçka e metë cilat janë përfundimet e tij dhe nëse është personal cilat janë përfundimet e tij?” Për shembull çështja e sipërcituar shtjellohej gjërë e gjatë.

Rishtas në këtë vazhdë trajtohej edhe çështja: “Nëse mëkati është diçka e metë cilat janë ndikimet e tij dhe nëse është personal cilat janë ndikimet e tij?” Pra pak a shumë këto ishin çështjet që analizoheshin në këto mbledhje. Unë e solla këtë çështje si një shembull ilustrimi. Ishin pikërisht këto lloj çështjesh që hetoheshin me vite të tëra. Shkurtimisht çështjet që shqyrtoheshin atje kishin të bënin me çështjet shpirtërore për të cilat ka nevojë njerëzimi sot.

Larixhani: Çështja e Henri Corbinit është aq e ëmbël dhe joshëse sa njeriu nuk mund ta kalojë menjëherë. Ai ndërsa Sejjid Hajdar Amuliu botonte veprat e tij, shkroi një parathënie me titull: “Xhamiu’l-Esrari” (Përmbledhja e të Fshehtave). Në këtë të fundit ai e ka shpalosur hapur lidhjen e tij zemërake ndaj diturisë shiite. Pohojmë se aftësia më e madhe e Sejjid Hajdarit ishte përfshirja e mendimeve të Muhjjidin Ibn Arabiut në urtësinë shiite.

Mjeshtër Dinaniu: Po ashtu është... I ndjeri Henri Corbin ashtu siç cekët edhe ju ishte joshur nga një urtak shiit i cili ishte Sejjid Hajdar Amuliu. Ai punoi mbi shumë nga veprat e tij dhe i botoi ato. Ai përgjithësisht besonte në këtë -edhe unë ndaj të njëjtin mendim me të dhe e dua shumë këtë mendimin e tij- sipas besimit të tij pa qenë e pranishme doktrina shiite nuk mund të ketë as urtësi. Ai i shihte të tërë urtakët madje edhe ata sunnitë si të ishin shiitë.

Sërish sipas tij lavdërimi i disa udhëheqësve, ose shkrimi i poezive për ta, nga ana e disa urtakëve, nuk ka asnjë lloj vlere, ashtu siç kanë bërë të ditur edhe Meulana dhe Attari në poezitë e tyre. Rishtas sipas mendimit të tij, pa qenë e pranishme vartësia e plotë ndaj kujdestarisë kjo është diçka e pamundur dhe kujdestaria e plotë i përket imamëve shiitë. Në këtë kontekst ai besonte se anjë urtak nuk mund të ishte i tillë pa qenë shiit. Në këtë kornizë ai kishte një lidhje të madhe me të tërë urtakët. Megjithatë duke qenë se Hajdar Amuliu ishte si urtak dhe shiit, ai ishte dashuruar marrëzisht pas tij, duke ia kaluar edhe dashurisë ndaj Muhjiddin Ibn Arabiut.

Larixhani: Shumë mirë mjeshtër, tani le të rikthehemi tek çështja e Dijetar Tabatabaiut. Njëra nga veprat më të rëndësishme të Dijetarit është edhe ajo me titull: “Usul-i Felsefe ue Reuish-i Realizm” (Parimet e Filozofisë dhe Mënyra e Realizmit). Ashtu siç e dini edhe ju, në epokën kur Dijetar Tabatabaiu e shkroi atë vepër, shteti ynë dhe në veçanti kultura e shkruar e shtetit tonë, ishte nën sulmin e vazhdueshëm të filozofisë perëndimore dhe materializmit dialektik. Sipas jush deri në ç’masë kishin ndikim veprat e tij ndaj këtyre mendimeve?

MjeshtërDinaniu: Po bëtë një pyetje të bukur. I ndjeri Dijetar Tabatabaiu ishte një njeri që ndeshej rrallë. Nënvizoj se në këto çaste Dijetar Tabatabaiu është shumë i njohur, të tërë e njohin atë dhe nuk ka mbetuar askush që nuk e njeh. Ai kishte shumë studentë. Falenderimi i takon Allahut që tanimë ai ka shumë studentë të cilët punojnë në fusha të larmishme.

I ndjeri Dijetar Tabatabaiu ishte një njeri shumë gjithëpërfshirës. Ai ishte një filozof, apologjet, një komentues i madh i Kur’anit, një jurist i madh, një njohës i jurisprudencës dhe një letrar i madh. Ai nuk e kishte shokun as në letërsinë arabe.

Ne i kemi parë veprat e tij të shkruara në fushën e metodologjisë së jurisprudencës. Pra ne kemi parë se si ai i ka përpiluar ato me shkrimin e tij të dorës, por nuk e dimë nëse janë botuar në ditët e sotme. Kam përshtypjen se shumica e tyre nuk është botuar dhe vetëm disa janë botuar. Rreth 40 vite më parë ne kërkuam leje nga ai me qëllim që t’i botonim, t’i ndreqnim dhe t’i bënim gati veprat e tij për fazën e botimit. Ai kishte një thënie që e përsëriste shpesh herë e cila tingëllonte e çuditshme për mua dhe të cilën nuk e kam harruar ende. Për hir të vërtetës duhet të rrefej se veprat e Dijetar Tabatabaiut në fushën e jurisprudencës dhe metodologjisë ishin shumë të rëndësishme. Në epokën e tij kishte shumë pak dijetarë në nivelin e diturisë së tij në fushën e jurisprudencës.

Dijetar Tabatabaiu shpesh thoshte: “Menbehi’l-kifaje” (ka me shumicë). Pra ai donte të nënkuptonte se gjenden shumë vepra mbi këtë lëmi, kështu që dhe nëse nuk botohen veprat e mia nuk është e rëndësishme. Kjo thënie e tij tregonte se ai e njihte mirë shpirtin e asaj epoke, në fakt ai e njihte mirë se në ç’epokë jetonte dhe se cilat vepra nevojiteshin më tepër. Ai këtë e ka argumentuar me jetesën dhe sjelljen e tij.

Fjala vjen në përgjithësi, në mesin e dijetarëve të oazit (medresesë), mësimdhënia e lëndës së komentimit të Kur’anit, ishte një çështje që shtjellohej shumë pak. Kjo dukuri përkthehet se shumë pak dijetarë, shkruanin mbi komentimin, ose jipnin mësimin e kësaj lënde. Ai e ndjeu të nevojshme mësimdhënien e lëndës së komentimit për studentët e asaj epoke. Si rrjedhojë ai jo vetëm që dha mësimin e komentimit por shkroi edhe veprën e tij të mrekullueshme me titull: “Mizan” (Peshorja).

Krahas kësaj ai e ndjeu të nevojshme dhe praninë e mësimdhënies së filozofisë, natyrisht se kjo është e nevojshme dhe në ditët tona; por ai e ndjeu këtë të nevojshme në epokën e tij dhe dha mësimin e filozofisë. Mësimdhënia e filozofisë ishte diçka shumë e dëmshme për jetën e tij. Më tej atij i ndodhën shumë telashe, çështje kjo të cilën unë nuk kam ndërmend që ta sqaroj tani. Mësimdhënia e tij në lëndën e filozofisë në oaz u bë shkak që ai të përballej me një mori problemesh. Ajo ndikoi negativisht në jetën e tij materiale dhe i hapi udhë lënies së saj pas dore. Pavarësisht këtyre dukurive ai vijoi në mësimdhënien e filozofisë. Kështu që në njërën anë ai thoshte: “Menbehi’l-kifaje” (ka me shumicë), ndërsa në anën tjetër ai u mundua që të plotësonte fushat që ai i gjykonte si të mangëta.

Në këtë vazhdë ai shkroi edhe veprën e tij me titull: “Usul-i Felsefe ue Reuish-i Realizm” (Parimet e Filozofisë dhe Mënyra e Realizmit) që e cituat pak më sipër ju. Në atë epokë mendimi materialist dhe vartësit e tij si ideologjia marksiste dhe komuniste ishin shumë të përhapura dhe gjendeshin një numër i madh propaganduesish të këtyre mendimeve. Për shembull në Kum kishte shumë propagandues. Madje në qendër të Shkollës së Fejzijjes ishte i pranishëm një shitës gazetash i zjarrtë marksist. Ky i fundit çdo ditë debatonte me një njeri. Ai bënte të mundur botimin e një sërë librash dhe organesh botimi etj... Ja pra në një epokë si kjo Dijetar Tabatabaiu e kishte ndjerë të nevojshme që të shkruante diçka mbi këtë çështje.

Ja pra në këto mësimet e natës trajtoheshin çështje si kjo. Natyrisht unë në atë epokë nuk isha por mora pjesë në mësimet pas saj. Vepra të cilët përmendët pak më sipër erdhi si një prodhim i këtyre mësimeve të natës. Njëri nga shokët të cilët merrnin pjesë në ato mësime ishte dhe i ndjeri Mutahhari. Njëherë ishte çelur diskutimi mbi çështjen se cilat janë pikat e dobëta të materializmit dialektik dhe më pas i ndjeri Mutahhari, kishte përpiluar një shpjegim për këtë, e cila pati një jehonë shumë të madhe në atë epokë. Mbase në ditët tona ajo vepër nuk mund të tërheqë tepër vëmendjen por në atë epokë bëri shumë bujë.

Lërmëni t’iu përsëris se Dijetar Tabatabaiu, ishte një personalitet i njohur në kohën e tij, ai kishte bërë gjithçka që ka ndjerë të nevojshme, gjatë kohës në të cilën jetoi. Ai ishte si jurist, si metodologjist, komentues i Kur’anit, si letrar; megjithatë unë nga të tëra këto anët e tij dua të shpreh se ana e tij si filozof ishte shumë e fuqishme.

Ai para së gjithash ishte një filozof i vërtetë. Ai me kuptimin e plotë të fjalës ishte një njeri që zotëronte mendimin e lirë. Kur këtu them se ai zotëronte mendimin e lirë, mos e merrni si një fjalë të thënë pa qëllim. Ishte pikërisht falë këtij mendimit të lirë filozofik që gjithçka që ai shkroi dhe tha ishte e thellë. Shkrimet e tij i mbështeste në baza dhe prova të sakta mendimore. Ai nuk kishte asnjë lloj fanatizmi. Për këtë mjafton që të shihni komentimet e tij dhe do të vini re se sa të sakta janë. Disa herë ai bënte të ditur mendimin e tij mbi çështjet shoqërore dhe kuptohet që mendimet e tij ishin shumë të sakta. Ai ishte një njeri shumë i thellë dhe mendimtar. Ndonëse ai ishte në atë moshë dhe kishte atë bagazh të madh filozofik, sërish ai kishte një kureshtje mahnitëse dhe kishte një aftësi zhbiruese.

Fjala vjen në mbledhjet e zhvilluara me Henri Corbinin mosha e tij kishte përparuar ndjeshëm. Unë isha më i riu në moshë i cili merrte pjesë në mbledhjet e zhvilluara të filozofisë me Corbinin. Periudha e qëndrimit të këtij të fundit në Iran përkonte në stinën e verës dhe moti ishte shumë i nxehtë. I ndjeri Dijetar Tabatabaiu vinte me autobuz nga Kumi në Teheran. Në netët e të enjteve dhe të premteve unë blija biletat dhe shkonim së bashku me autobuz. Unë herë herë mendoja se cila ishte arsyeja që e shtynte atë që të merrte këtë udhëtim në këtë të nxehtë dhe se çfarë dobish mund të përfitonte. E megjithatë ai nuk ndalej sepse nuk e linte kureshtja...

Larixhani: Ndjenja e përgjegjësisë?

Mjeshtër Dinaniu: Si ndjenja e përgjegjësisë dhe kureshtja... ai ishte kureshtar se çfarë po ndodhte në Perëndim dhe natyrisht ai ndjente edhe kureshtje. Unë vija së bashku me të. Ne vinim me autobuz. Ne mblidheshim në shtëpinë e Mexhid Tabatabaiut në Xhadenë “Vera”. Mbledhja fillonte në orët e mbrëmjes dhe vijonte deri në orën 24, ndonjëherë ajo zgjatej edhe pas mesnatës. Me të vërtetë ai kaloi një jetë shumë të begatë, ai edukoi shumë studentë të mëdhenj dhe la pas shumë vepra të vyera.

Larixhani: Mjeshtër Dinaniu, ashtu siç e përkufizuat edhe ju Dijetar Tabatabaiu ishte një mendimtar i lirë, një njohës shumë i mirë i kohës në të cilën jetoi dhe një personalitet i madh që ndjente përgjegjësi për kulturën e shkruar të shoqërisë dhe në veçanti për çështjen e mendimit dhe kulturës e cila mbretëronte në atë epokë.

Madje kur ne shikojmë veprat e tij, ne vëmë re se orvatja e tij më e rëndësishme, ishte të tregonte se feja dhe filozofia, nuk bien ndesh me njëra-tjetrën. Për këtë qëllim ai shkroi dhe veprën e tij me titull: “Ali ue Ilahi Felsefi” (Aliu dhe Filozofia Hyjnore). Në këtë vepër ai citon: “Logjika e Kur’anit është një argument i plotë dhe është e pamundur që të arrihentek të vërtetat hyjnore, pa qenë e pranishme ndërgjegjia dhe argumentimi i njeriut. Për këtë arsye pohoj se nuk ka ndonjë kundërshti mes fesë hyjnore dhe filozofisë hyjnore.

Këto cilësi që përmendët ju duhet të gjenden domosdoshmërisht tek një filofof. Duke shkuar përtej kësaj, ai e kishte përmbledhur këtë shëmbëllim, më prijësin e besimtarëve Aliun (p.m.t.), sepse tek ky i fundit ishin brumosur ndjenja e lirisë, guximit, flijimit, njohja e kushteve të epokës, ndjenja e përgjegjësisë... Madje ai kishte zhvilluar dhe një këndvështrim ndaj çështjeve shoqërore dhe politike. Madje madje ai mendonte se edhe rendi i drejtësisë në shoqëri ishte i lidhur me këtë. Me këtë këndvështrim ne mund t’i shohim edhe mendimet e larta të prijësit të besimtarëve Imam Aliut (p.m.t.). Mjeshtër pyetja ime për ju është: “Vallë përse ai i kishte përmbledhur cilësitë e filozofëve tek prijësi i besimtarëve Aliu (p.m.t.)?”

MjeshtërDinaniu: Po ju bëtë një pyetje shumë të rëndësishme. Ashtu siç e cekët edhe ju Dijetar Tabatabaiu përpara së gjithash ishte një filozof i mendimit të lirë. Natyrisht se çdo filozof duhet të jetë një mendimtar i lirë. Ai njeri që nuk është një mendimtar i lirë nuk mund të jetë as filozof. Ai mund jetë vetëm një imitues i filozofisë. Me të vërtetë Dijetar Tabatabaiu ishte një mendimtar i lirë dhe ishte një filozof i vërtetë pra një filozof musliman.

Ashtu siç e bëtë të ditur dhe ju dëshira e tij më e madhe ishte të tregonte se feja dhe filozofia nuk bien ndesh me njëra-tjetrën. Ju kumtuat se këto të dyja mund të bashkëpunojnë shumë lehtë dhe natyrisht se dhe unë i bashkangjitem mendimit tuaj mbi këtë çështje. Megjithatë unë dua të bëj një sqarim pak më të hollësishëm mbi këtë çështje, sepse dua të rrëfej se kjo është dëshira dhe orvatja e çdo filozofi musliman.

Lejomëni t’iu rrëfej se natyrisht se kjo nuk ishte vetëm dëshira e Dijetar Tabatabaiut, por është diçka që duan të tërë filozofët muslimanë, sepse në fund të fundit edhe ata, janë si muslimanë edhe filozofë. Duke nisur që nga Farabiu tek Ibn Sina, nga Mullah Sadra tek Mir Damadi, nga vërtetues Deuani tek Sadr Deshteki dhe me radhë... Të tërë këta janë filozofë të mëdhenj muslimanë dhe të tërë këta e kanë patur këtë dëshirë.

Pohoj se nuk ka dyshim se Farabiu ishte një filozof i madh; ndërsa Ibn Sina thuajse është një enciklopedi në vete. Ne duhet t’i shikojmë veprat e tij si një enciklopedi filozofike. Fatkeqësisht disa nga veprat e tij ranë në duart e armiqve të filozofisë dhe u asgjësuan, gjithsesi tani nuk kam dëshirë që të hyj në këtë çështje. Ajo që dua të shpalos është se secili nga ata në të njëjtën kohë ishte dhe një musliman.

Tani ngrej pyetjen: “Vallë a sheh një filozof dhe një mendimtar i lirë dhe një musliman i vërtetë një kundërshti tek vetja?” Kjo është një çështje shumë e rëndësishme. Filozofi nuk mund të ketë dy dosje. Ndërhyj duke thënë se termi “dy dosje” më pëket mua. Këtë term e kam shpikur unë dhe e përdor në vende të tjera. Disa muslimanë ndonëse janë besimtarë; por kur flisni me ta për çështjet e arsyes, ata nuk ia vënë shumë veshin provave të arsyes, pra nuk i kushtojnë rëndësi. Ata shprehen: “Ne nuk kemi punë me këto fjalë”. Mirë por çfarë muslimanësh jeni ju dhe çfarë besimi keni?

Thelbi i fesë është besimi në njëjësimin, ose më saktë thelbi i fesë është njëjësimi i Allahut (f.m.t.). Ky njëjësim ka dy kuptime logjike. Njëjësimi nuk është njëjësimi numëror i Allahut (k.m.t.), por është njëjësimi i të vërtetës së të Vërtetit. Njohja e të vërtetës së të Vërtetit nuk është e mundur pa reflektuar thellë. Kur ju i shprehni këto fjalë ata hidhen menjëherë dhe thonë: “Jo jo. Këto nuk na interesojnë, ne jemi besimtarë dhe nuk kemi punë me këto lloj fjalësh”. Ja pra këtyre lloj njerëzve ua kam vënë emrin “me dy dosje”.

Kumtoj se këta të fundit, në njërën anë thonë se janë besimtarë, ndërsa në anën tjetër ndonjëherë mundohen të merren me filozofi, e megjithatë nuk aviten që të krijojnë një bashkërendim të brendshëm. E thënë ndryshe qenia e tyre sikur është ndarë në dy pjesë. Por njerëzit e mëdhenj, njerëzit mendimtarë nuk mund të jenë njerëz të ndarë në dy pjesë. Nëse është filozof, nëse është njeri që argumenton dhe reflekton thellë, kjo do të thotë se dhe feja e tij është e thellë. Pra feja e tij nuk është sipërfaqësore. Po kjo është e vërtetë, sepse secili njeri i rëndomtë, ka një botëkuptim të veçantë për Allahun (l.m.t.). Këtë po e ilustroj duke sjellur shembullin e rrëfimit me titull “Musai dhe bariu” të Meulanës. Musai sheh një bari në udhë dhe Meulana e ka rrëfyer këtë ndodhi kështu në poezinë e tij:

Musai pa një bari në udhë.

Ai po i thoshte kështu Allahut:

Atje ku je ti unë dua të jem shërbyesi yt.

Të të mbath sandalet e tua, të të kreh flokët e tua.

Të të laj veshjet e tua, të të shtyp pleshtat e tua.

Të të sjell qumësht o i mrekullueshëm!

Ky njeri ishte tejet i sinqertë ndaj zotit të tij, sepse ai i drejtohej atij me dashuri! Por në të vërtetë zoti i tij ishte një bari i madh, i cili do të vinte dhe do të bëhej vizituesi i tij! Sërish ai do të pinte qumështin e deles, më pas bariu do t’i lante veshjet, do t’i pastronte pleshtat etj. Ja pra ai e përfytyronte në këtë shkallë zotin e tij. Natyrisht se dhe ky është një besim, të paktën unë e shoh këtë si një besim.

Kur Musai e qortoi këtë bari, atëherë atë e kritikoi Allahu (f.m.t.) duke i thënë: “Përse e largove robin tim nga unë, ti ke ardhur që të mundësosh afrimin dhe jo ndarjen tonë”. Pra zoti në perceptimin e këtij njeriu është një bari i madh, me fjalë të tjera ai e përfytyron zotin e tij si një bari të madh. Por zoti i Sokratit dhe i Ibn Sinasë nuk është bari. Zoti i Farabiut nuk është bari. Ai është “La jetenahi” (I Cili nuk ka ka fund), “uaxhibu’l-uxhudi” (Qenia e Detyreshme), “ezel ue’l ebedi” (i Përhershmi dhe i Përjetshmi), “hakikatu’l-uahide” “e Vërteta a Vetme” dhe kështu me radhë.

Ashtu siç duket qartë Farabiu, Ibn Sina, Mullah Sadra dhe Dijetar Tabatabaiu janë filozofë të cilët nuk duan të jenë të ndarë në dy pjesë. Ata janë muslimanë dhe kështu që zoti në të cilin ata besojnëduhet të jetë i arsyeshëm, i lartë dhe “La jetenahi” (I Cili nuk ka ka fund). Si rrjedhojë është mëse e natyrshme se ata duan të bëjnë të arsyeshëm edhe besimin e tyre fetar. Por cfarë do të thotë të bësh të arsyeshëm? Kjo do ë thotë shjegimi me anën e argumentimit, madje disa herë edhe duke kaluar mbi argumentimin me anën e dëshmisë...

Disa njerëz pretendojnë se nuk ka arsye në “dëshmi”, por ne e kemi trajtuar më parë këtë çështje së bashku me ju. Për më tepër unë kam shpjeguar në veprën time të shkruar me tre vëllime me titull: “Defter-i Akl be Riuajet-i Ashk” (Fletorja e Arsyes me Përcjelljen e Dashurisë) se dëshmia nuk bie ndesh me arsyen. Shprehem kështu sepse në fund të fundit edhe dëshmia është një lloj konceptimi dhe perceptimi. Pra them se konceptimi nuk mund të jetë kurrë i mundur pa praninë e arsyes. Si përfundim pohoj nëse njeriu është një personalitet i vetëm dhe nuk është i ndarë në dy pjesë, atëherë është mëse e natyrshme, që ne duhet të themi se një filozof musliman, do të kërkojë që të shohë duke bërë të arsyeshëm besimin e tij fetar, besimin e tij dhe fenë e tij islame. Kjo cilësi e cila gjendet tek të tërë filozofët muslimanë dhe natyrisht se ndodhet edhe tek Dijetar Tabatabaiu.

Lejomëni t’iu përsëris se nuk ka dyshim se Dijetar Tabatabaiu, ishte një filozof dhe një musliman i vërtetë, pra ai ishte një shiit i vërtetë. Unë nuk e kam parë asnjëherë atë, që të linte pas dore faljen e mustehabeve (të pëlqyeshmeve) dhe lëre më atë të farzeve (të detyrueshmeve). Krahas kësaj ai ishte një njeri i mendimit dhe i racionales. Ai sillte prova të mahnitëse racionale, në lidhje me të tëra çështjet metodologjike, të besimit, doktrinore dhe fetare për të cilat folëm. Konceptimi i tij ishte racional, madje tërësia e sqarimeve tëtij ishte racionale. Konceptimi i tij ishte racional dhe shte jashtëzakonisht racionalist. Mbase në disa nga mbledhje te zhvilluara, ai nuk i shpjegonte një pjesë të madhe të mendimeve të tij, por në mësimet e mbajtura gjatë natës, ai bënte fjalë për këto dhe ne përfitonim seriozisht nga ai. Shtoj se është e natyrshme se ai nuk shihte ndonjë mospërputhje mes fesë dhe filozofisë.

Larixhani: Ju shënjuat një pikë shumë të bukur. Njeriu kur i hedh një vështrim jetëve të tyre dallon se ata më racionalët në të njëjtën kohë janë dhe më urtakët. Si përfundim pyesim deri sa larg shkoi Ibn Sina? Po Mullah Sadra madje edhe Gazzaliu...

Mjeshtër Dinaniu: I nderuar Larixhani lërmëni t’iu bëj të qartë, se unë kam një vëmë një bast, se shumë njerëz nuk do t’i pranojnë përkufizimet, që unë kam shkruar në veprën time me tre vëllime dhe afërsisht me një mijë faqe. Unë jam i mendimit se njerëzit më racionalë janë urtakët. Disa aludojnë se urtakët janë armiqtë e arsyes. Ndërsa unë ndaj mendimin se njerëzit më të arsyeshëm dhe më racionalë janë pikërisht urtakët.

Për shembull disa njerëz, për të argumentuar sipas tyre se Meulana, ishte një njeri kundër arsyes tregojnë si provë, vargun në të cilin ai citon: “Paj-i istdilalijan çubin bued” (Argumentuesit thonë se këmba e atij që sjell prova racionale është e drunjtë). Megjithatë duke patur parasysh se nëse ky varg merret si i tëri, së bashku me vargun paraardhës dhe pasardhës së tij, arrihet në përfundimin se vetë ky varg është një krahasim dhe një argumentim. E themi këtë sepse në vargun pasardhës ai thotë: “Paj-i çubin saht bi temkin bued” (Struktura e drunjtë nuk është e shëndoshë). Me fjalë të tjera, duke qenë se këmba e argumentuesve është e drunjtë dhe se këmba e drunjtë nuk është e shëndoshë, atëherë mbështetëset e agumentuesve nuk janë të shëndosha, theksojmë se ai ka bërë një krahasim dhe një argumentim.

Ata anashkalojnë shumë poezi të Meulanës i cili ka lavdëruar dhe lartësuar arsyen. Për shembull ata nuk lexojnë vargjet “In xhehan jek fikretest ez akl-i kul” (e tëra kjo botë është një mendim i arsyes), ose “Akl ra mefrush xhu ber de koun” (edhe nëse e ke arsyen sa kokrra e elbit mos ia shit botës, edhe nëse e ke arsyen të vockël mos e ndërro me botën).

Në shtesë them se Meulana ka shkruar një mori poezish në të cilat ka lartësua arsyen. Madje edhe vepra e tij me titull: “Diuanu’sh-Shemsi” (Koleksioni i Diellit), e cila është e mbushur me racionalizëm, qëndron si të jetë thuajse e përpiluar në gjende të dehur. Kur të gjej rastin unë do t’i nxjerr dhe do t’i mbledh të tëra këto dhe do të tregoj, se si thuajse është duke u valëvitur racionalizmi në poezitë e Meulanës, madje edhe në ato të Attarit dhe të Baba Tahirit. Për këtë arsye unë këmbëngul në fjalën time, se njerëzit më racionalë në botë janë urtakët, sepse ata e nxjerrin atë jashtë nga kështjellat e arsyes.

Lërmëni t’iu sqaroj se njerëzit e mbyllin arsyen e tyre në kështjella. Kështu që ata mbyllin ekonominë, politikën, llogarinë dhe rrogën në arsyet e tyre. Natyrisht se të tëra këto janë arsye; por arsyeja nuk mbetet e burgosur në këtë kufizim. Arsyeja del mbi të tëra këto etapa dhe nuk ndalet. Ndërsa urtakët udhëtojnë me këtë arsye. Udhëtimi është puna e mendjes dhe pa patur arsye nuk mund të ketë udhëtim. Udhëtimi i urtakut është ndryshimi i arsyes. Në rast të kundërt udhëtimi nuk ka asnjë kuptim. Me kyerjen e udhëtimit nënkuptojmë mendimet mbi udhëtimin dhe lëvizjen, që nuk janë me këmbë. Sërish me këtë nënkuptojmë mendimin, shpresëdhënien dhe reflektimin e udhëtimit të urtakut.

Larixhani: Dijetar Tabatabaiu në një poezi citon:

Hemi gujem o goftem barha,

Bued kish-i men mehr-i dildarha.

Perestish be mestist der kish-i mehr,

Burunend zin zerge hoshjarha.

Gjithmonë them dhe kam thënë shumë herë,

Feja ime është dashuria e të dashuruarve.

Dehja është adhurimi në fenë e dashurisë,

Ata që janë esëll qëndrojnë jashtë këtij rrethi.

MjeshtërDinaniu: Fjalia “adhurimi i dehjes” është një thënie shumë e bukur dhe poetike e Dijetar Tabatabaiut. Unë e kam thënë diku se edhe arsyeja ka dehjen e saj. Por nëse mendja nuk bie në dashuri ajo ndalet, sepse arsyeja nuk dashuria i përket arsyes. Nëse dashuria i përket vetëm ndjenjave epshore pa praninë e arsyes, atëherë kjo është shumë e keqe edhe qortueshme. Nuk ka rëndësi nëse kjo është një dashuri metaforike ose e vërtetë, nëse mungon gjykimi i shëndoshë në dashuri dhe kjo e fundit është epshore, atëherë kjo lloj dashurie është e dëmshme dhe e ligë. Si rrjedhojë në dashurinë sublime ka një gjykim të shëndoshë dhe transendentalizëm. Unë e kam përkufizuar këtë dukuri në një vend si “dehja e e arsyes”. Shtoj se edhe arsyeja mund të dehet dhe këtu nuk ka asgjë të keqe. Dashuria nuk ndalet sepse aj është gjithmonë në udhëtim dhe në lëvizje. (Nëse nuk do të ishte arsyeja dashuria do të qëndronte në vendnumëro).

Larixhani: Mjeshtër çështja ka ardhur në një vend shumë të bukur. Urtakët tanë në masë me arsyen e tyre u janë qasur më shumë fushës së shenjtë dhe janë bërë edhe më urtakë. Ky është një përfundim shumë i bukur. Ne e kemi parë këtë në jetën e Dijetar Tabatabaiut. Në veprën e tij me titull: “Risaletu’l-Uilajeti” (Shpallja e Kujdestarisë), Dijetar Tabatabaiu e sheh postin e udhëheqjes shumë më lart, se sa posti i drejtimit të mbikqyrjes, ose i drejtimit shoqëror dhe politik, ndryshe nga apologjetët dhe madje disa nga apologjetët shiitë. Pra këtu udhëheqja mund të jetë si drejtimi shoqëror dhe politik edhe drejtimi i zemrave. Në këtë mënyrë Dijetar Tabatabaiu ka hapur një fushë të bukur në çështjen e kujdestarisë. Tani pyetja ime është kjo: A mund të jetë kujdestaria që kemi përkufizuar në urtësi, pra kujdestaria që e shohim si thelbi i urtësisë, e njëjtë me drejtimin sipas Dijetar Tabatabaiut? Ju kyeni një hyrje të shkurtër për këtë pyetje dhe nëse do Allahu (k.m.t.) dhe ne do ta marrim në dorë këtë çështje më gjërë në programin vijues.

MjeshtërDinaniu: Po ju nxorrët në pah një çështje të rëndësishme. Ashtu siç kemi thënë më parë Dijetar Tabatabaiu ishte si filozof dhe urtak. Ai ishte një udhëtar si në teori dhe në praktikë. Vini re se si drejtimi dhe kujdestaria mbështeten në këtë bazë. Kjo bazë shumë e rëndësishme është “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur). Nëse ne nuk zotërojmë bazën e teorisë së “insanu’l-kamilit” (njeriut të përsosur), shikojmë se historia e njerëzimit, madje edhe fetë do të mbesin shumëformëshe.

Pra madje edhe fetë do të shndërrohen në formë. Baza e të tëra feve hyjnore është “përsosmëria”, pa përjashtim të tëra fetë hyjnore ftojnë në përsosmërinë, pra në “insanu’l-kamilin”. Mosjetësimi i këtij i fundit nuk është një hipotezë. Njeriu i përsosur është jetësuar, ka gjetur zbatim, nëse do kishte e ndodhur e kundërta bota nuk do të ishte krijuar. Njeriu i përsosur nuk ka munguar në asnjë epokë, që përkthehet se ai ka qenë i pranishëm në çdo epokë.

Dua të them është se ajo bazë që shënjuat ju është njeriu i përsosur dhe thelbi i feve hyjnore është arritja në atë kujdestarinë e përsosur. Pra njeriu duhet të lëvizë në drejtim të këtij qëllimi. Mësimet dhe urdhrat që sollën të dërguarit për jetën e njeriut shërbejnë për drejtimin e njeriut në këtë qëllim. Ja pra kujdestaria absolute që qëndron pas të dërguarve është e vërteta e njeriut të përsosur.

Larixhani: Ju falenderojmë shumë mjeshtër, por koha e programit tonë mbaroi; nëse më lejoni do ta vazhdojmë çështjen tonë në programin vijues.

Burimi : Medya Şafak