Citoj se kjo pra mundësia që një njeri të shkojë në anën e brendshme është pika më e lartë që mund të arrijë njeriu. Miraxhi është udhëtimi i brendshëm i “Hatemu’l-Enbijait” (Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.)). Me këtë nuk kam për qëllim të kumtoj, se nuk mund të arrihet në anën e jashtme, por kam për synim më tepër arritjen nëpërmjet anës së brendshme. Jo të tërë njerëzit mund të shkojnë në këtë udhë. Nëse është një njeri i dhënë pas anës të jashtme, ai e njeh Allahun ashtu siç e përfytyron, pra ai është në zotërim të një zoti të krijuar në përfytyrimin e tij.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit.

Përshëndetja qoftë mbi ju ndjekësit tanë të nderuar, ne po vijojmë programin tonë së bashku, me të nderuarin Mjeshtër Ibrahimi Dinaniun, mbi çështjen e personalitetit dhe mendimeve të Dijetar Tabatabaiut. Ata të cilët kanë ndjekur programin paraardhës, do të kujtohen se ne i drejtuam disa pyetje Mjeshtër Dinaniut, për çështjen e kujdestarisë duke marrë shtysë nga vepra me titull: “Risaletu’l-Uelajeti” (Shpallja e Kujdestarisë) e Dijetar Tabatabaiut.

Mjeshtër ashtu siç cekët dhe ju, kur shohim mendimet e Dijetar Tabatabaiut mbi çështjen e kujdestarisë, vëmë re më shumë se sa marrja përsipër, e drejtimit shoqëror dhe politik të popullit, nga ana e kujdestarit të Allahut, zgjatjen e qëndrimit të Dijetar Tabatabaiut, mbi çështjen e diturisë së brendshme shpirtërore. Ky i fundit veçanërisht në veprën e tij me titull: “Mizan” (Peshorja), bën fjalë për dëshminë e një njeriu të pafajshëm dhe të një njeriu jo të pafajshëm. Ai përshkruan se dëshmia e të pafajshmit nuk është e hapur ndaj gabimit por është jashtëzakonisht e kthjellët.

Lërmëni t’iu rrëfej se Dijetar Tabatabaiu, duke përmendur ajetet kuranore 82, 83 të Sures Sad: “Iblisi tha: “Betohem në Madhështinë tënde se unë do t’i shmang të tërë robërit e tu përveç robërve të tu sinqertë”, ka dashur të shpalosë se nuk ka rëndësi se çfarë bën shejtani, sepse ai nuk do t’i arrijë kurrë robërit e sinqertë të Allahut dhe këtu ai ka dashur të bëjë të ditur se edhe posti i “muhlesit” ose i të sinqertit i përket Ehli Bejtit. Ashtu siç shihet qartë ai ka një këndvështrim jashtëzakonisht të butë ndaj Ehli Bejtit.

Pra ai ka nënkuptuar se nëse ne e marrim diturinë nga ky burim i kthjellëtatëherë brenda tij nuk gjendet asnjë gabim dhe dyshim. Madje ai sheh edhe më të bukurën përtej kësaj, duke bërë me shenjë për tek mendja e përkushtuar, e cila do të arrijë në këtë fushë. Ai e shikon mendjen të largët dhe të kulluar nga dyshimet. Për më tepër Dijetar Tabatabaiu mbi këtë çështje ka sjellur prova si nga Mullah Sadraja dhe nga Ibn Sinaja. Mjeshtër cili është mendimi juaj në lidhje me këtë çështje?

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ju cekët një pikë të rëndësishme, sepse përmasa e diturisë në kujdestari është shumë e rëndësishme dhe se thelbi i kujdestarisë në njëfarë kuptimi është dituria. Në fakt ka gjasa që dhe e fshehta e krijimit është dituria, prandaj ne duhet të tregohemi më të kujdeshëm ndaj diturisë, sepse vetë e fshehta e krijimit është dituria.

Dua të them se të tërë komentuesit e Kur’anit Famëlartë, duke filluar që nga Ibn Abbasi dhe deri tek komentuesit e ditëve të sotme, e kanë komenuar shprehjen “ila li jeabudun” (vetëm për të më adhuruar Mua) në formën “ila li jearifun” (vetëm të më dinë, të më njohin Mua), në ajetin kuranor 55 të Sures Dharijat: “Ne i krijuam njerëzit dhe xhinnët vetëm për të më adhuruar Mua”.

Në ajetin e lartpërmendur kuranor kalon shprehja: “jeabudun” (të më adhurojnë Mua); por cila është arsyeja që komentuesit i kanë dhënë kuptimin e foljes “jeabudun” (të më adhurojnë Mua) që zë vend në këtë ajet, duke e shndëruarr atë në foljen “jearifun” (të më njohin Mua), duke e komentuar kështu emrin “ibadet” (adhurim) në “marifet” (dituri)? Shprehem kështu sepse nuk ka adhurim nëse mungon dituria.

Tani pyesim vallë a mund të përfytyroni një adhurim i cili nuk bart diturinë brenda vetes? Adhurimi pa dituri nuk është adhurim, por është thjesht diçka formale. Kështu dhe kësaj diçkaje formale nuk mund t’i thuhet adhurim. Pohoj se thelbi i adhurimit është dituria dhe nëse nuk mbështetet në themelin e diturisë nuk është adhurim. Si rrjedhojë kur Allahu citon “të më adhurojnë Mua”, ka për qëllim të thotë “të më dinë, të më njohin Mua” duke na ftuar tek dituria.

Themeli i krijimit është dituria. Por dituria e cilit? Dituria e të Vërtetit, dituria e të vërtetës... Por cila është udha e diturisë së të Vërtetit dhe udha e arritjes tek e vërteta? Kjo udhë nuk është më tepër se një.

Duke qenë se ju bëtë me shenjë tek ndalesa e pafajësisë dhe unë dua t’ia nis nga Kur’ani Fisnik për të prekur këtë ndalesë. Nëse themeli i krijimit është dituria dhe njohja e të Vërtetit, nënvizoj se ashtu siç Allahu ka dashur të njohë vetveten dhe ne duam ta njohim Allahun. Pra në fakt Allahu ka dashur të bëjë të njohur vetveten, ka dashur të shikojë shfaqjen e tij. Pra ai ka dashur që t’ia bëjë veten vetes tejet të qartë. Nëse pyesim përse ka krijuar, atëherë përgjigjemi se Ai ka dashur të shikojë vetveten në pasqyrën e krijimit. Ai ka dashur të shikojë dhe të dëshmojë veveten. Ai ka dëshiruar që të shikojë bukurinë e tij. Ai ka kryer punën e krijimit për të shikuar vetveten.

Si rrjedhojë themeli i krijimit është dituria pra njohja e të Vërtetit. Udha e njohjes së të Vërtetit nuk është diçka tjetër më tepër se një. Kjo është një çështje shumë e rëndësishme, e cila është theksuar me këmbëngulje si në ajetet e Kur’anit ashtu edhe në çështjet e urtakëve. Udha e vetme e njohjes së Allahut është njohja e vetes. Nëse njeriu nuk e njeh e veten nuk do ta gjejë kurrë udhën e njohjes së të Vërtetit.

Madje dhe nëse ju analizoni dhe njihni të tërë grimcat e kësaj bote, por nëse nuk njihni veten nuk do të mund të arrini, në udhën e njohjes së të Vërtetit të Madhëruar. Kjo është një çështje themelore së cilës nuk iu është kushtuar tepër rëndësi. Besoj se të tërë ju e dini hadithin profetik: “Men arefe nefsehu fekad arefe Rabbehu” (Ai i cili njeh veten e tij njeh dhe Zotin e tij). Megjithatë disa njerëz aludojnë se ndonëse ky është një hadith i përcjellur nuk ka një zinxhir përcjelljeje. E para dua të them se zinxhiri i përcjelljes së tij është gjetur. Por le ta zëmë se ky hadith nuk ka një zinxhir përcjelljeje. Por edhe në rast se nuk do të kishte një zinxhir përcjelljeje kjo është një fjali kuranore. Vallë përse kjo është një fjali kuranore? Sepse kjo fjali është “aksu’n-nakdi” (e kundërta e pohimit) i një ajeti kuranor.

Ashtu siç e dini dhe ju nëse kuptimi i një fjalie është i vërtetë atëherë edhe “aksu’n-nakdi” (e kundërta e pohimit) është e vërtetë. Pra është detyrimisht e vërtetë. Kështu që dhe fjalia “Ai i cili njeh veten e tij njeh dhe Zotin e tij”, është “aksu’n-nakdi” (e kundërta e pohimit) e një ajeti që kalon në Kur’anin Famëlartë.

Vallë çfarë thuhet Kur’ani Fisnik? Në ajetin 19 të Sures Hashr thuhet: “Dhe mos u bëni si ata që harruan Allahun dhe për këtë arsye Allahu bëri që ata të harrojnë vetveten. Ja pra ata janë mëkatarët e vërtetë”. Sqaroj se ky është një ajet kuranor, por cila është e kundërta e pohimit të tij në logjikë?

Larixhani: Ai i cili nuk njeh veten nuk njeh as Allahun.

Mjeshtër Dinaniu: Po ai i cili nuk njeh veten nuk njeh as të Vërtetin e Madhëruar. Si rrjedhojë ashtu siç kam përkufizuar pak më lart dhe në rast se kjo fjali nuk do të kishte zinxhir përcjelljeje ajo është sërish do të ishte e vlefshme duke ecur sipas Kur’anit. Ja pra pikërisht për këtë arsye njohja e të Vërtetit e Bekuar dhe të Madhëruar nënkupton njohjen e njeriut të vetvetes. Këtë fjali e kanë theksuar kujdestarët, lajmëtarët dhe të tërë librat qiellorë.

Madje edhe filozofi i madh Sokrati, i cili quhet si i ati i filozofisë, ka një fjali të tijën mbi të cilë ka qëndruar gjatë dhe e ka nënvizuar: “ergo sum” (njih vetveten). Ai nuk pyet: “Ç’është njeriu?”. Aristoteli e ka përshkruar njeriun si “hajuanu’n-natiki” (kafshë që flet). Por Sokrati nuk e ka përshkruar njeriun si kafshë që flet. Them se ky përshkrim mund të jetë i mangët. Në fakt çdo përshkrim i bërë rreth njeriut mund të jetë i metë.

Përsërisim se Sokrati ka thënë: “ergo sum” (njih vetveten). Vetvetja është diçka jashtë konceptit të njeriut. Koncepti “i vetvetes” është shumë më i veçantë se sa njohja e përgjithshme që ju keni bërë rreth njeriut. Njeriu është si një koncept deduktiv ndërsa “vetvetja” është si diçka më e ndryshme, prandaj ne duhet ta njohim njohjen e fjalës “vetvetja”. Të tërë librat qiellorë kanë vënë theksin mbi shprehjen: “njih vetveten”.

Tani pyetja që shtrojmë është kjo: “Si duhet ta njohim vetveten?” Njohja e vetvetes përkthehet si “unë duhet të jem njohës i vetvetes sime” dhe “unë duhet të njihem nga vetvetja ime”. Vetja duhet të njohë vetveten time, ose e thënë ndryshe, unë jam ai që duhet të njoh dhe unë jam ai i cili duhet të njihet.

Disa njerëz pandehin se me drejtimin e pyetjeve: “unë jam i përbërë nga ky numër atomesh, përse është krijuar trupi im”, zgjidhja do të bëhet e mundur, pra ata e komentojnë kështu njohjen e vetvetes. Kjo është plotësisht e gabuar. Kur them është e gabuar nuk nënkuptoj se nuk është e rëndësishme. Trupi i njeriut është i mbushur me fakte interesante; por mbase faktet interesante të trupit të milingonës nuk janë më të pakta se sa trupi i njeriut. Duke parë në këndvështrimin biologjik krijimi i njeriut dhe krijimi i milingonës zotërojnë njëfarë mase. Krijimi i milingonës është i mbushur me fakte interesante në të njëjtën masë të krijimit të trupit të njeriut.

Atëherë shpalosim se me qëllimin e “njohjes së vetes” nuk është vetëm dituria dhe njohja e përbërjes biologjike të trupit. Këtu kam për qëllim se me fjalinë “njih veten” nënkuptojmë fjalën “vetja”, të cilën e citojmë me fjalën tjetër “vetja” të cilën e shprehim si “nefs”. Pra sinonimi i kësaj fjale në gjuhën arabe është “nefs”.

Epo mirë por si duhet ta njohim veten? Vallë a mund të jetë kjo njohje me diturinë e përftuar? Njëri nga filozofët perëndimorë, pasi e kishte thënë këtë fjali, ishte bërë e kuptueshme se ai nuk e dinte, se çfarë nënkuptonte njohja e vetes. Ai kishte thënë: “Epo është e pamundur që të përftohet përftimi i fjalës “njih vetveten” të Sokratit”, sepse njeriu nuk mund të njohë tjetër përveç vetvetes. Por atëherë çfarë kuptimi ka këmbëngulja tek fjalia njih vetveten?

Megjithatë ai nuk është i vetëdijshëm për këtë. Madje edhe të dijë njeriu se nuk mund ta njohë vetveten me diturinë e përftuar është një lloj njohjeje. Unë nuk jam në zotërim të një pamjeje në veten time. Çdo pamje të cilën e kam përfytyruar në lidhje me veten time është pamja ime; pra nuk është “vetja ime”. Tani ngre pyetjen: “Cila është vetja ime: “A jam unë pamja ime apo është pamja ime?” Kur unë përfytyroj veten, a është ajo gjë që bëj unë ose është përfytyrimi im? Them se përfytyrimi im është ndryshe nga vetja ime. Ja pra duhet të arrihet tek ai “uni”.

Larixhani: Kjo nuk është një gjë që mund të përftohet.

Mjeshtër Dinaniu: Kjo gjë edhe mund të mos përftohet por edhe mund të përftohet. Por nuk mund të përftohet me diturinë e përftimit. Në këtë pikë ne hyjmë nga filozofia në urtësi. Në këtë pikë ne hyjmë nga “përftimi” në “praninë”. Këtu ne hyjmë nga “fitimi” në “dëshminë”, nga “fitimi” në “natyrshmërinë”, ose me fjalë të tjera ne duhet të shkojmë tek “prania”. Ai “uni” i vërtetë në fakt është “uni absolut” dhe “unit” e tjerë janë reflektimet (pasqyrimet ose shkallët) e atij “unit”. Shprehem kështu sepse unë në çdo çast jam “uni”. Unë jam i përbërë nga një tërësi “unish”. Gjatë tërë jetës sime unë jam me mijra “uni”.

Ashtu siç ka cituar dhe Meulana Xhelaluddin Belhiu, këtu nuk kam për qëllim Meulana Xhelaluddin Rumiu, por kam për synim Meulana Xhelaluddin Belhiun. Kështu që dhe ju bani mend gjithmonë Meulana Xhelaluddin Belhiun. Ky i fundit thotë:

Zin du hedharan men u maji exheba, men çi menem,

Gush beneh erbede ra dest meneh ber dehenem.

Unë i ndarë në dy mijë “uni” dhe ne, vallë cili “uni” jam unë,

Vëri veshin vajtimit dhe mos e vë dorën mbi gojën time.

Ja pra njohja e “unit” përkthehet si njohja e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Nëse me anë të “unit të pranishëm”, bëhet i qëndrueshëm “uni” në formën e pamjes, nëse arrihet tek “prania” në formën e qëndrimit, pohj se kjo është udha për të njohur të Vërtetin e Madhëruar. Unë nuk aludoj se pamja nuk është e rëndësishme, por pamja është e rëndësishme në vendin e saj. Por duhet që të kapërcehet kjo pamje, në mënyrë që të arrihet nga “përftimi” tek “prania”.

Ja pra kjo është udha e njohjes së të Vërtetit të Madhëruar. Nëse sendërtohet kjo njohje dhe nëse përftohet kjo prani, atëherë kemi të bëjmë me “njeriun e përsosur”. Ashtu siç e cekët dhe ju ky njeri i përsosur është posti i kujdestarisë. Ndërsa kjo është dituria ose njohja e Allahut të Bekuar dhe të Madhëruar i Cili urdhëron: “Ne i krijuam njerëzit dhe xhinnët vetëm për të më adhuruar Mua”. Me fjalë të tjera njeriu duhet të arrijë në këtë dituri.

Larixhani: Po kjo ishte një çështje shumë e bukur. Duke u mbështetur në ajetin kuranor: “Allahu dëshmoi se nuk ka zot tjetër përveç tij”, arrijmë në këtë përfundim: “Dituria jonë rreth Allahut, është një parathënie e diturisë sonë rreth vetes sonë, që do të thotë se njohja jonë e Allahut, ka përparësi ndaj njohjes së vetes sonë. (Pra ne si fillim njohim Allahun, pastaj njohim veten tonë, nuk ka rëndësi nëse ne e pranojmë këtë dukuri, ose nuk mund ta kuptojmë këtë dukuri).

Mjeshtër Dinaniu: Ju zutë në gojë një çështje shumë të rëndësishme. Dituria jonë rreth Allahut bën të mundur diturinë tonë rreth vetes sonë; por ne duhet të gjejmë diturinë tonë rreth Allahut. Pra unë jam ai i cili duhet të njohë Allahun. Ky “uni” është si pasqyrë edhe “hixhab” (mbulesë). Nëse unë shikoj me pakujdesi duke anashkaluar Allahun, pra nëse shoh veten time atëherë kjo shndërrohet në një mbulesë. Madje kjo është një mbulesë më e pakapërcyeshme se sa mali. Tanimë në këtë etapë nuk është i mundur kapërcimi i saj kjo, pra është mendjemadhësi.

Nëse unë e shikoj “unin”, në një mënyrë pa të Vërtetin e Madhëruar, atëherë kjo mbetet përtej një mbulese përjetësisht të pakapërcyeshme. Por në rast se ky “uni” është një pasqyrë atëherë aty nuk duket gjë tjetër përveç të Vërtetit. Si rrjedhojë kur unë shikoj në pasqyrën time unë shikoj të Vërtetin e Madhëruar. Nëse me lejoni dua të sjell si shembull një poezi që i përket Meulanës, të cilën këngëtarët tanë e këndojnë në dasma. Besoj se populli i Iranit e ka dëgjuar me dhjetra herë këtë poezi, e cila transmetohet vazhdimisht në radio dhe në televizion. Tani meqë ra fjala dua ta recitoj këtë poezi.

Ajine-ji reng-i to eks-i kesi est,

To ez heme reng xhoda budei.

Pasqyra e flokëve të tu është pasqyrimi i dikujt,

Ti ishe e veçantë nga çdo ngjyrë.

Pra e thënë ndryshe ti je kaq i dëlirë dhe i qartë sa thuajse je një pasqyrë, pra nëse ti ke bërë veten të dëlirë nga gjithçka tjetër përveç të Vërtetit të Madhëruarit, atëherë tek ti pasqyrohet vetëm i Vërteti i Madhëruari.

Larixhani: Por Hafidhi është shprehur më bukur se kaq:

Merdum-i dide-ji ma gajr-i to ra nadhir nist.

Bebja jonë e syrit nuk shikon tjetër pëveç Teje.

Mjeshtër Dinaniu: Po pikërisht ashtu... Meqë ju bëtë fjalë për Hafidhin atëherë dhe unë po recitoj një poezi të Hafidhit:

Mera be kar-i xhehan hergiz iltifat ne bud,

Ruh-i to der nedherem in çunin hoşeş arast.

Unë nuk e përgëzoj kurrë botën,

Ajo është kaq e bukur sa syri im mbeti veç tek ti.

Me këtë ai ka nënkuptuar se nëse unë bëhem pasqyrë dhe nëse unë bëhem i plotësisht i dëlirë, duke u pastruar nga gjithçka tjeër, përveç të Vërtetit të Madhëruar, atëherë kjo pasqyrë do të shfaqë të Vërtetin. Ndërsa “uni” i ndryshkur i cili është i zënë me një tjetër përveç të Vërtetit është një mbulesë e pakapërcyeshme. Nëse me lejoni meqë m’u dha rasti po recitoj edhe një tjetër poezi të Meulanës.

Ba to divar est o ba ishan der est,

Ba to sengo ba ezizan govher est.

Me ty është mur me të është derë,

Me ty është gur me dashuri është xhevahir.

Pra disa njerëz janë shndërruar pothuajse si muri, si një mur çeliku. Ndërsa disa njerëz të tjerë janë si dera. Nëse dera përpara nesh është e kyçur, atëherë ajo është njëlloj si një muri, pra nuk ka asnjë dallim nga muri. Por në rast se unë di se si hapet kyçi i saj mund të kaloj nga dera. Nëse “vetja” nuk është në zotërim të egos, ajo është derë nga e cila mund të kalojë dhe mund të arrijë për tek i Vërteti i Madhëruar. Por nëse “vetja” është egoiste dhe është e zënë me dikë tjetër përveç të Vërtetit të Madhëruar, atëherë ajo është si një mur çeliku, nuk është e mundur që të hyhet brenda. Si rrjedhojë fjala “uni” është shumë e hollësishme; fjala “vetja” është shumë e thellë. Ja pra këtu qëndron truri i urtësisë, që përkthehet se njohja e vetes duhet të jetë e vërtetë.

Larixhani: Prijësi i besimtarëve Imam Aliu (p.m.t.) ka thënë kështu: “El alimu arefe kadrehu” (Dijetari e di vlerën e tij, të vërtetën e tij).

Mjeshtër Dinaniu: Nëse njeriu e njeh veten, atëherë njeh edhe të Vërtetin, por nëse nuk e njeh vlerën e vetes, atëherë nuk e njeh as të Vërtetin. Ja pra ky është vendi ku dallon dhe ndahet “uni” i firaunit me atë të Mensur Halaxhit. Shprehem kështu sepse në njërën anë, firauni zotëronte një ego një “uni”, duke qenë se ai thoshte: “Unë jam zoti juaj më i lartë”. Kjo ishte egoja e tij e cila ishte një mbulesë e përjetshme. Por në anën tjetër kemi edhe “unin” e Halaxhit. Megjithatë gjendet një dallim i madh mes thënies: “Unë jam i Vërteti” të Halaxhit dhe thënies së firaunit: “Unë jam zoti juaj më i lartë”. Meqenëse këtu është vendi i duhur po shfrytëzoj rastin për të lexuar dhe për të sqaruar një strofë të Meulanës:

Ai tha si Mensuri “Unë jam i Vërteti” dhe shpëtoi,

Ai tha si firauni “Unë jam i Vërteti” dhe u poshtërua.

Këtu dua të nënvizoj se egoizmi është një pikë shumë e hollë. Ai mund të jetë si një mbulesë e trashë ashtu edhe një udhë për të arritur tek urtësia.

Larixhani: Dijetar Tabatabaiu këtu ka hapur çështjen e kujdestarisë dhe shpalljes. Ai e sheh të domosdoshme plotësimin e kësaj urtësie për shpalljen. Madje si argument për këtë ai bën me shenjë tek një fjali e Ibn Sinasë. Në pjesën e nëntë të veprës së tij me titull: “Isharat ue’t-Tenbihat” (Shenjat dhe Paralajmërimet), në të cilën kalon kjo fjali Ibn Sina ka shpalosur hapur domosdoshmërinë e shpalljes dhe profetësisë si një post i urtakëve. Shtoj se dhe prova që ka sjellur Mullah Sadraja është shumë e bukur. Për më tepër dhe ju e keni shpjeguar këtë në kreun me titull: “Nuk mund të sendërtohet koncepti i pamjeve me njohjen e vetes”, në veprën tuaj në lidhje me Imam Suhreuerdiun. Dijetar Tabatabaiu shprehet se koncepti i thjeshtë i të tërë njerëzve rreth Allahut është i natyrshëm.

Mjeshtër Dinaniu: Këtu vjen në rend të ditës cilësimi i oqeanit. Kjo çështje të cilën e ka cekur si Mullah Sadraja, ashtu siç e kanë prekur shumë nga urtakët tanë, e ka sqaruar dhe Dijetar Tabatabaiu. Njohja e urtësisë së të Vërtetit pra njohja e të Vërtetit të Madhëruar është e natyrshme. Njeriu është në zotërim të urtësisë ose diturisë së natyrshme, përballë personalitetit të Vërtetit të Madhëruar; në shtesë ai që zotëron edhe diturinë që ka të bëjë me me këtë dituri. Nëse ai e di diturinë e natyrshme atij i thuhet “dija e të diturës”. Në këtë rast koncepti bëhet i përsosur, por nëse nuk e di atëherë nuk është i mjaftueshëm. Mullah Sadraja e ka emërtuar dhe shpjeguar këtë dukuri si “ilmu’l-basiti” (dituria e thjeshtë) dhe “ilmu’l-murekkebi” (dituria e bojës së shkrimit). Ai citon se kjo nuk është e rëndësishme, sepse të tëra gjallesat zotërojnë diturinë e natyrshmes dhe jo vetëm njeriu. I Vërteti i Madhëruar është “ilmu’l-basiti” (dituria e thjeshtë). Mullah Sadra ka cituar një gjë shumë të rëndësishme mbi këtë çështje: “Boshti i përgjegjësisë tek njerëzit është “ilmu’l-murekkebi” (dituria e bojës së shkrimit)”.

Kur erdhën të dërguarit ata nuk i thirrën njerëzit, për tek kjo dituri e natyrshme, sepse në fund të fundit kjo dituri ishte e pranishme. E thënë ndryshe të dërguarit i thirrën njerëzit për tek “ilmu’l-murekkebi” (dituria e bojës së shkrimit)”, që domethënë dijeni se e dini të Vërtetin e Madhëruar. Pohoj se tanimë dihet se arsyeja njihet me diturinë e natyrshme. Por duhet të bëhet e ditur se e dinë kjo është “ilmu’l-murekkebi” (dituria e bojës së shkrimit)”.

Në lidhje me çështjen të cilën Mullah Sadraja e ka emërtuar si “ilmu’l-murekkebi” (dituria e bojës së shkrimit)”, njëri nga urtakët emri e të cilit nuk do ta përmend, e lexon në këtë formë “la jefkahune” (nuk kuptojnë), thënien “la tefkahune” (nuk kuptoni), për sa i përket ajetit kuranor: “Nuk ka asgjë e cila e falenderon duke e madhëruar Atë, por ju nuk i kuptoni madhërimet e tyre”.

Natyrisht shpjegoj se leximi në këtë mënyrë është njëra nga shtatë mënyrat e leximit të Kur’anit Famëlartë dhe mund të jetë i vërtetë. Në këtë rast kuptimi i ajetit resht së marri kuptimin në formën: “Ju nuk i kuptoni madhërimet e tyre”, por merr kuptimin në formën: “Ata gjallesa që madhërojnë Allahun nuk e dinë se madhërojnë Allahun”.

Nëse këtë do ta përkufizojmë në lidhje, me çështjen që cekëm pak më parë, atëherë ajo merr kuptimin “ata nuk e dinë se e dinë”. Pra shumica e tyre e madhërojnë Allahun si diçka të nayrshme, e megjithatë ata nuk janë në zotërim të diturisë së dytë, ose më saktësisht të “ilmu’l-murekkebit” (dituria e bojës së shkrimit)”. Kjo e fundit e kristalizuar në “diturinë e dijes” është fati i madh i kujdestarëve, urtakëve, filozofëve dhe njerëzve të përsosur.

E thënë ndryshe ata duhet ta dinë se e njohin të Vërtetin e Madhëruar. Ata e njohin të Vërtetin e Madhëruar; krahas kësaj nëse ata nuk e dinë se e njohin, atëherë kjo quhet “xhehlu’l-basiti” (padituria e thjeshtë); megjithatë një njeri hyn në një gjendje më e rëndë se kjo, kur ai nuk e di dhe nuk e di që nuk di. Kjo dukuri quhet “xhehlu’l-murekkebi” (padituria e bojës së shkrimit).

Pra ashtu siç kemi “xhehlu’l-murekkebi” kemi edhe “ilmu’l-murekkebi”. Me diturinë e “ilmu’l-murekkebit” (dituria e bojës së shkrimit), nënkuptojmë atë njeri i cili e di të Vërtetin e Madhëruar dhe e di se e di Atë. Por nëse një njeri është zhytur brenda xhehlu’l-murekkebit, pra nëse edhe nuk e di edhe nuk e di se nuk e di, atëherë theksoj kjo është sëmundje e cila nuk mund të mjekohet.

Ndonëse Mesihu Isa (p.m.t.) që në lindjen e tij, shëronte si njerëzit e verbër gjithashtu edhe njerëzit me lebrozë; por ai i mbathi nëpër shkretëtirë, nga njerëzit e verbër nga ana e brendshme, ose me saktë nga ata të cilët ishin të zhytur në “xhehhlu’l-murekkebi” (paditurinë e bojës së shkrimit). Këta të fundit duke iu drejtuar atij i thanë: “O i dërguari i Allahut, ti i shërove të verbërit. Shëroji edhe këta njerëz të verbër nga ana e brendshme, shëroji edhe të paditurit nga padituria e tyre”. Ndërsa Mesihu Isa (p.m.t.) iu përgjigj: “E para ishte një “bela” (fatkeqësi), ndërsa kjo e dyta është një “ibtila” (diçka që nuk mund të bëhet)”.

Padituria e thjeshtë nuk është aspak shqetësim. Nënvizoj se kjo lloj paditurie mund të zhduket lehtësisht. Ai njeri mund ta mësojë atë që nuk di. Megjithatë lloji më i rrezikshëm i paditurisë, është ajo kur një njeri jo vetëm që nuk di, por as që do që ta pranojë që nuk di.

Larixhani: Dijetar Tabatabaiu në të tëra veprat e tij ka shfaqur një lidhje të madhe ndaj Ehli Bejtit. Vallë a mund të nxjerrim nga kjo përfundimin se në mungesë të kësaj hallke, nuk mund të përftohet dituria filozofike, dituria e urtësisë dhe shkurtimisht çdo lloj diturie?

Mjeshtër Dinaniu: I ndjeri Dijetar Tabatabaiu ashtu siç e e cekët edhe ju ka qenë shumë i lidhur ndaj Ehli Bejtit. Shtoj se gjenden një mori hadithesh të cilat vënë në pah, çështjen e nevojshmërisë së lidhjes së madhe ndaj Ehli Bejtit. Dijetarët muslimanë janë të pajtimit se anëtarët e Ehli Bejtit, janë ata të cilët e dinë më mirë komentimin e Kur’anit Fisnik, duke u nisur nga fakti se Kur’ani zbriti pikërisht në atë shtëpi.

Ju lutem tregohuni të kujdesshëm sepse Kur’ani ka kuptimin e tij të jashtëm dhe të brendshëm. Kuptimin e jashtëm të Kur’anit mund ta kuptojë çdo njeri që di gjuhën arabe. Por Kur’ani ka dhe kuptimin e tij të brendshëm, madje edhe kuptimin e brendshëm të kuptimit të tij të brendshëm. Si rrjedhojë në disa hadithe numri këtyre kuptimeve të brendshme është dhënë si shtatë. Me numrin shtatë të shprehur këtu nënkuptojmë se ka për qëllim të sqarojë shumicën. Jo të tërë njerëzit janë të aftë që të gjejnë udhën e kuptimit të brendshëm të Kur’anit.

Në anën tjetër përsëris se çdo njeri mund ta kuptojë kuptimin e jashtëm të Kur’anit. Sigurisht se kjo është një argument dhe si rrjedhojë dijetarët tanë të metodologjisë e kanë pranuar se kuptimi i jashtëm i Kur’anit është një argument. Edhepse disa njerëz e kanë kundërshtuar se kuptimi i jashtëm i Kur’anit është një argument tani për tani unë nuk dua të hyj në shqyrtimin e kësaj çështjeje. Këtu dua të theksoj se shumica dërrmuese e dijetarëve dhe juristëve tanë besojnë se kuptimi i jashtëm i Kur’anit është një argument. Me fjalë të tjera të tërë njerëzit mund ta lexojnë dhe kuptojnë Kur’anin, mund të nxjerrin prova nga ai dhe se këtu nuk ka asgjë të keqe.

Ndërsa Dijetar Tabatabaiu më tepër ka vënë theksin tek kuptimi i brendshëm. Këtë të fundit e kupton vetëm kujdestari. Pra prijësi i besimtarëve (p.m.t.), kujdestarët e pafajshëm (p.m.t.) dhe ata njerëz të cilat janë të lidhur pas asaj hallke... Nëse do ta përkufizonim këtë duke e thënë më ndryshe dhe më gjërësisht, po bëj fjalë për ata të cilët janë njerëz, që jo vetëm e njohin por dhe e kuptojnë anën ebrendshme... Sepse ata njerëz të cilët nuk e njohin anën e brendshme nuk kanë udhë që të mund të arrijnë në këtë.

Çdo njeri mund të ketë anën e brendshme; por tek disa njerëz kjo anë nuk është zgjuar ende dhe është duke fjetur. Ana e brendshme e çdo njeriu, mund të krijojë kontakte me Kur’anin Famëlartë, në masë me zgjimin dhe ndriçimin e saj. Kjo është kujdestaria për të cilën po flisni, kujdestaria është ana e brendshme. Sa më shumë i qaseni anës së brendshme, aq më tepër i qaseni edhe diturisë së brendshme së Kur’anit Fisnik. Por ashtu siç ka cituar Dijetar Tabatabaiu dhe urtakët e tjerë, ata njerëz të cilët nuk kanë anë të brendshme, ata nuk kanë udhë që të arrijnë tek Kur’ani. Atyre nuk u takon asgjë nga ana e jashtme e Kur’anit, pra atyre u takon vetëm ana e jashtme. Nëse është një jobesimtar nuk i takon asgjë nga ana e jashtme dhe nëse është musliman i takon vetëm ana e jashtme. Por deri në masën e ndriçimit të anës së brendshme ai mund ta arrijë udhën e diturisë së pafund të Kur’anit.

Larixhani: Dua të rrëfej se kam një kujtim nga ana e Dijetar Mutahharit në lidhje me dashurinë e Dijetar Tabatabaiut. Në veprat e tij të shkruara ose në fjalimet e tij i ndjeri Mjeshtër Mutahhari kur kalonte emri i Dijetar Tabatabaiut kishte për zakon të citonte: “U bëftë fli shpirti im për të”. Kur njerëzit e pyesnin: “Cila është arsyeja që ju tregoni një dashuri kaq të madhe ndaj Dijetar Tabatabaiut?”, ai përgjigjej: “Dashuria ime nuk rrjedh si pasojë e faktit se ai ishte një filozof i madh dhe një komentues i madh i Kur’anit. Dashuria ime në drejtim të tij rrjedh si pasojë e dashurisë së tij ndaj Ehli Bejtit. Gjithçka që ka fituar ai e ka fituar falë fushës së kujdestarisë”.

Besoj se këtu ia vlen që të tregohen si shembuj këto gjëra të cilat nxënësit e Dijetar Tabatabiut tregonin për të. Këtu dua të nis me çështjene tij të ndërmjetësisë. Shtoj se në ditët tona janë hedhur dyshime mbi këtë çështje. Për shembull thuhet se njeriu mund të krijojë lidhje të drejtpërdrejtë me Allahun. Vallë përse ju i bëni këta njerëz ndërmjetës? Kyështënjë përshkrim shok i Allahut”. Disa njerëz duke u mbështetur vetëm në këtë aludim i fajësojnë njerëzit se janë duke i përshkruar shok Allahut. Vallë sa mund të jenë ndihmëse mendimet e Dijetar Tabatabaiut të shprehura rreth çështjes së ndërmjetësit dhe ndërmjetësimit?

Mjeshtër Dinaniu: Tani tregohuni të kujdesshëm, sepse ata të cilët thonë këto gjëra për çështjen e ndërmjetësimit, janë njerëz të cilët nuk e kuptojnë çështjen e ndërmjetësimit. Ashtu siç cituam dhe më lart, njerëzit e anës së jashtme mendojnë, se udha e arritjes tek Allahu bëhet e mundur, me diturinë e përftimit dhe mendimin e përfytyrimit. Ata shprehen kështu: “Ne tek e fundit jemi duke përfytyruar Atë dhe se ndërmjetësimi nuk ka asnjë kuptim”.

Ashtu siç e përmenda udha që të çon tek i Vërteti i Madhëruar është e fshehtë. Madje gjendet edhe e fshehta e së fshehtës dhe jo të tërë njerëzit e gjejnë udhën për të arritur tek e fshehta. Edhe nëse e gjejnë udhën sërish kanë për të kaluar shkallët e së fshehtës. Ndodhen disa njerëz nga kujdestarët të cilët kanë shkuar deri në fund të së fshehtës. Ata kanë shkuar deri në fund të kësaj udhe me sa mundësi që kanë patur. Në ajetin 9 të Sures Nexhm thuhet: “Fe kane kabe kausejni eu edna”. (Duke qenë afër sa dy harqe ose dhe mëafër). Pra ata kanë shkuar deri tek “kabe kausejni” (deri tek dy harqet).

Termi kabe kausejni është një term i mrekullueshëm që kalon në Kur’an. Me dy harqe (kauis) nënkuptojmë dy harqe, një kabe nuzuli (harku i zbritjes) dhe një kabe suudi (harku i ngjitjes). Këto dy harqe pra ai i zbritjes dhe ai i ngjitjes plotësohen në mjedisin e qenies. Me mjedisin e qenies nënkuptojmë se ne nuk jemi në zotërim të diçkaje tjetër mbi të.

Sërish dua të nënvizoj se në ajetin kuranor kalon thënia “eu edna” (ose edhe më afër) ky është një term i mrekullueshëm. Me këtë nënkuptojmë se më afër është i dërguari (p.q.m.t.). Rishtas pohoj se termi “eu edna” (ose më afër), është një tregues më i afërt dhe më i lartë se harku i zbritjes dhe harku i ngjitjes.

Citoj se kjo pra mundësia që një njeri të shkojë në anën e brendshme është pika më e lartë që mund të arrijë njeriu. Miraxhi është udhëtimi i brendshëm i “Hatemu’l-Enbijait” (Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.)). Me këtë nuk kam për qëllim të kumtoj, se nuk mund të arrihet në anën e jashtme, por kam për synim më tepër arritjen nëpërmjet anës së brendshme. Jo të tërë njerëzit mund të shkojnë në këtë udhë. Nëse është një njeri i dhënë pas anës të jashtme, ai e njeh Allahun ashtu siç e përfytyron, pra ai është në zotërim të një zoti të krijuar në përfytyrimin e tij.

Shtoj se edhe nëse një njeri gjen udhë e brendshme sërish ai nuk mund të shkojë në tërësinë e udhës. Ai nuk mund të shkojë në çdo fazë të së brendshmes. Fjala “shefaat” (ndërmjetësim) rrjedh nga fjala “shef”. Kjo e fundit nënkupton takimin dhe shoqërimin e dy gjërave. Me fjalën “shef” nënkuptojmë qasjen dhe lidhjen e një gjëje pas një gjëje tjetër. Pra një njeri që udhëton dhe përparon në udhën e së brendshmes, bëhet një kalues dhe një lidhës, për një njeri i cili ka shkuar deri në fundin e udhës së brendshme.

Falë kësaj lidhjeje përparimi bëhet më i lehtë. Nëse ai nuk do të lidhej pas tij ai nuk do të kishte mundësi që të shkonte në atë udhë. Ja pra ky është ndërmjetësimi i cili ka të bëjë me të brendshmen. Ndërmjetësimi është lidhja jonë me kujdestarin e Allahut i cili ka shkuar deri në fundin e udhës së brendshme. Sqaroj se pikën në të cilën shkoi Vula e Lajmëtarëve (p.q.m.t.) nuk kishte mundur të shkonte as Xhibrili (p.m.t.). Mbase edhe ky i fundit do të shkonte nëse do të kishte krijuar lidhje. Por Imam Aliu (p.m.t.) e krijoi këtë lidhje dhe shkoi. Ja pra ky është ndërmjetësimi: krijimi i lidhjes dhe vajtja. Nëse ndërmjetësimi do të ishte në kuptimin e jashtëm ashtu siç citojnë, atëherë ata do të kishin të drejtë, sepse në atë rast ai nuk do të kishte asnjë kuptim...

Larixhani: Mjeshtër ngadalë ngadalë ne po i arohemi fundit të programit tonë. Me lejen e Allahut shpresojmë se ndjekësit tanë të nderuar kanë përfituar shumë nga shpjegimet tuaja. Nëse do Allahu në programet tona të tjera do të përfitojmë edhe më tepër. Ju keni qëndruar së bashku me Dijetar Tabatabaiun më shumë se dhjetë vite. Ju nuk keni qënduar bashkë vetëm në mjedise shoqërore por keni keni kaluar edhe kohë private me të. Vallë a mund të na rrëfeni ndonjë kujtim me të, të cilin nuk e keni rrëfyer askund tjetër deri më tani?

Mjeshtër Dinaniu: Natyrisht se kam shumë kujtime, sepse për mua çdo sekondë e kaluar në shërbimin e tij ka qenë një kujtim dhe çdo fjali e thënë nga ai është një kujtim. Sërish ashtu siç përshkrova edhe më parë unë kam shumë kujtime nga udhëtimet e mësimeve të ditës dhe të natës. Por këtu do t’iu rrëfej kujtimin i cili më ndryshoi kuptimin e jetës sime.

Ne si shokë të cilët mësonin mësimet fetare në oazin e dijes kishim krijuar një shoqëri poetike. Ne krahas mësimit të mësimeve fetare të jurispridencës dhe metodologjisë kishim krijuar edhe një shoqëri poetike; por kjo ishte e fshehtë, sepse në atë epokë nuk shikhej me sy të mirë, që nxënësit të cilët mësonin mësimet fetare të shkruanin dhe poezi. Ne tre katër veta kishim krijuar një shoqëri poetike. Ne mblidheshim njëherë në javë dhe u recitonim njëri-tjetrit poezitë që kishim shkruar.

Larixhani: A shkruanit edhe poezi?

Mjeshtër Dinaniu: Po shkruaja edhe poezi, të cilat nuk mund t’i lexoj tani por kam disa lirika të bukura. Ne këtë veprimtari e mbanim të fshehtë dhe nuk ia bënim të ditur askujt. Kjo ishte diçka personale mes tre katër vetëve. Dua t’iu rrëfej një ngjarje që është me të vërtetë e çuditshme, sepse një ditë kur po merrja mësime nga Dijetar Tabatabiu dhe po lexonim veprën me titull: “Shifa” (Shërimi) e Ibn Sinasë, kisha shkuar pranë tij për t’i bërë pyetje rreth mësimit. Më pas ne ndaluam në krye të një rrugice ku ai m’u kthye dhe më tha: “Me sa kam dëgjuar shkruan poezi”.

Unë u çudita tej mase dhe pyeta veten se ku e kishte mësuar këtë; sepse ashtu siç ceka kjo ishte e fshehtë. Pastaj i thashë: “Po ne mblidhemi me shokët njëherë në javë dhe recitojmë poezi”. Shtoj se edhe Dijetar Tabatabaiu shkruante poezi, si rrjedhojë edhe ju recituat njërën nga poezitë e tij në këtë program.

Dijetar Tabatabaiu ndaloi pak dhe më tha: “Tani nuk është e nevojshme që të shkruash poezi”. Unë ia ktheva: “Nëse ju thoni ashtu atëherë unë nuk do të shkruaj më poezi; por vallë a mund t’iu pyes se përse nuk duhet që të shkruaj më poezi?” Ai m’u përgjigj pikërisht kështu. Më ka mbetur plotësisht në mendje fjalia që më tha ai: “Tani ti je duke mësuar filozofinë, kështu që truri yt do zhvillohet në drejtim të përfytyrimit”.

Pasi tha këtë nuk shtoi asgjë tjetër. Më tej unë reshta së shkruara poezi (duke qeshur) dhe nuk kam shkruar më poezi deri në ditët e sotme. Unë ndonëse lexoj poezi deri më tani nuk kam shkruar më poezi. Nëse do të kisha shkruar ndoshta mund të isha bërë një poet i nivelit të mesëm. Por ç’është e vërteta ai nuk më tha: “Mos shkruaj poezi”, por më tha: “Ti je duke mësuar filozofinë dhe kështu që truri yt të mos të mbytet në ëndërrime”. Kjo ishte ngjarja që u bë shkas që unë ndonëse do t’i jepja fund shkrimit të poezisë do të vijoja rishtas leximin e poezisë.

Larixhani: Ju faleminderit shumë mjeshtër në përfituam me të vërtetë shumë nga ju. Nëse do Allahu si unë edhe ndjekësit tanë të nderuar do të përfitojmë nga sqarimet juaja, në programet e tjera në lidhje me mendimet e Mullah Sadrasë, Imam Suhreuerdiut dhe filozofëve të tjerë. Falenderojmë edhe ndjekësit tanë të nderuar të cilët na ndoqën deri në këtë orë.

Burimi : Medya Şafak