Në artikullin që gjendet në duart tuaja, ne do të hetojmë në pika të përgjithshme mendimet e Ibn Haldunit, i cili njihet për qasjet e tij logjike dhe filozofike, mbi çështjen e udhëheqjes pas të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), ne do të përqendrohemi veçanërisht, mbi mendimet rreth udhëheqjes së Imam Aliut (p.m.t.) dhe do të qortojmë mendimet e tij mbi këtë çështje, duke u mbështetur në burimet e dokumenteve të sigurta historike. Si përfundim ne do të hedhim dritë, mbi anët e përkrahjes së paqëndrueshme, e cila rrjedh nga qasja e veçantë e Ibn Haldunit, në lidhje me çështjen e udhëheqjes dhe drejtimit të Imam Aliut (p.m.t.).

Historiani dhe mendimtari musliman Ibn Halduni, i cili ka jetuar në rajonin e Afrikës së Veriut, në vitin e tetë të mërgimit islam, ka fituar një famë dhe një respekt, në shkallë botërore me shkrimin e veprës së tij të njohur me titullin “Mukaddime” (Paraqitja).Në artikullin që gjendet në duart tuaja, ne do të hetojmë në pika të përgjithshme mendimet e Ibn Haldunit, i cili njihet për qasjet e tij logjike dhe filozofike, mbi çështjen e udhëheqjes, pas të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), ne do të përqendrohemi veçanërisht, mbi mendimet rreth udhëheqjes së Imam Aliut (p.m.t.) dhe do të qortojmë mendimet e tij mbi këtë çështje, duke u mbështetur në burimet e dokumenteve të sigurta historike. Si përfundim ne do të hedhim dritë, mbi anët e përkrahjes së paqëndrueshme, e cila rrjedh nga qasja e veçantë e Ibn Haldunit, në lidhje me çështjen e udhëheqjes dhe drejtimit të Imam Aliut (p.m.t.).

1. Hyrje

Si fillim lërmëni t’iu citoj, se diskutimi i çështjes së e udhëheqjes, pas të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), si në fushën e apologjetikës shiite, ashtu edhe në atë të apologjetikës së Ehli Sunnetit, e cila shqyrtohet nën kreun e udhëheqjes, gjatë tërë historisë islame ka tërhequr vëmendjen e dijetarëve muslimanë dhe ia ka dalë mbanë në ruajtjen e vendit të saj në rendin e ditës. Sërish dua t’iu përçtoj se kjo çështje, e cila është hetuar dhe është qortuar, sipas këndvështrimeve të ndyshme në lëmitë e historisë, hadithit, apologjetikës, etnologjisë, politikës dhe madje ekonomisë, u ka dhënë shkas përpilimit të shumë veprave dhe artikujve, në lidhje me argumentimin dhe kundërshtimin e mosmarrëveshjes së udhëheqjes e cila është dy llojesh (drejtimi shiit dhe udhëheqja sunnite).

Rishtas shpjegoj se në këtë kontekst, themi se kemi të bëjmë me një çështje, e cila me të drejtë meriton që të trajtohet me vëmendje të plotë, duke u nisur dhe nga mendimet e dijetarëve dhe mendimtarëve, të cilët kanë arritur në shkallën e broçkullave dhe aludojnë se kanë përvetësuar arsyetimin islam dhe disa nga qasjet, të cilat të kujtojnë diskutimet filozofike.Ibn Halduni për të cilin po flasim, është një shembull i këtyre dijetarëve dhe mendimtarëve. Ashtu siç shihet kuptohet se Ibn Halduni, i cili është marrë edhe me filozofi, ka përvetësuar një qëndrim të paqëndrueshëm dhe kokëfortë, i cili bie plotësisht në kundërshtim, me ajetet e hapura kuranore, me hadithet dhe dokumentet historike, për sa i përket çështjes së udhëheqjes dhe drejtimit të Imam Aliut (p.m.t.).

Në vështrim të parë të krijohet përshtypja, se mendimet e pretenduara nga Ibn Halduni, janë të sistemuara dhe madje në përputhje të plotë, mbi shumë çështje të këndvështrimin shiit dhe sidomos me çështjen e drejtimit. Shtoj se pika e cila tërheq vëmendjen, mbi teorinë e udhëheqjes së Ibn Haldunit, mund të shpjegohet si më poshtë: Kur Ibn Halduni iu qas njërës nga dy këndvështrimet e ndryshme (këndvështrimi i drejtimit dhe i udhëheqjes) dhe si përfundim ai arriti në mendimin, se udhëheqja e të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), ishte e zbatueshme mbi Imam Aliun ose thënë ndryshe, kur Imam Aliu (p.m.t.) u shndërrua në shembullin konkret të Ibn Haldunit, ky filozof i arsyetimit dhe realist duke marrë parasysh, rënien në kundërshtimin e shmangies, nga udha e arsyes dhe duke rënë në gabim dhe në kundërshtim, pra duke iu adresuar haditheve të ndryshme të dobëta, pa përmendur këtu burimet e marra, nis e mohon sendërtimin e drejtimin e Imam Aliut (p.m.t.) dhe shmanget nga shfaqja e shembullit konkret, atë të argumentimeve të sjellura, pikërisht nga Imam Aliu.

2. Ibn Halduni Dhe Vepra e Tij Me Titull: “Mukaddime” (Paraqitja)

Lejomëni t’iu shpjegoj se sociologu, politikani, mendimtari, historiani dhe gjykatësi i doktrinës malikite, Ebu Zejd Abdurrahman Ibn Haldun Ishbili Tunusiu, (jetoi në vitet 723-808 sipas mërgimit islam), erdhi në këtë jetë në rajonin e Afrikës së Veriut dhe e filloi arsimimin e tij në vendlindje. Që në moshë të re, ai punoi në hierarkinë shtetërore dhe mori pjesë në veprimtaritë politike. Në epokën në të cilën jetoi, ai u bë dëshmitar i një numri të madh, përplasjesh politike dhe etnike në kontinentin afrikan.

Ai i vijoi veprimtaritë e tij në fushën e politikës, në përgjithësi në qytetin maroken të Fesit. Më pas ai shkoi në pllajën andaluziane në Spanjë dhe pasi hyri në oborrin mbretëror të Beni Nasrit në qytetin spanjoll të Granadës, ai u bë i afërt me sulltanin emeuist. Ibn Halduni vazhdoi këtu pjesëmarrjen e tij në jetën dhe veprimtaritë politike. Më tej ai u thye në Tunizi dhe më vonë shkoi në Egjipt. Ibn Halduni e kaloi pjesën e mbetur të jetës së tij në Egjipt ku dhe ndërroi jetë.

Elementi më i madh, i cili ka bërë të njohur Ibn Haldunin, në gjirin e muslimanëve madje edhe në shkallë botërore, është këndvështrimi i tij i veçantë filozofik, të cilin e ka zhvilluar gjatë analizës së tij të historisë dhe të shoqërisë. Falë pasqyrimit të kuptimit të plotë të këtij këndvështrimi, në veprën e tij të njohur “Mukaddime” (Paraqitja), ai ia ka dalë mbanë që të njihet si një filozof i historisë, si një sociolog i madh dhe një historian i përzgjedhur në mesin e muslimanëve.

Madje dijetari bashkëkohor egjiptan Makridiu, Ibn Haxher Askalani, Bauniu dhe dijetarët e tjerë, të cilët mbase kanë jetuar për një kohë bashkë dhe të cilët nën ndikimin e përfitimit të një të dhënë ose njohurie nga Ibn Halduni, kanë folur me një konsideratë dhe lëvdatë të lartë për postin e tij si intelektual dhe i kanë përkujtuar me nderim dhe respekt veprat e këtij të fundit.

Për më tepër historiani i njohur egjiptian Makridiu, ka shkruar një përmbledhje në të cilën bën fjalë se veprës së njohur me titull: “Mukaddime” (Paraqitja), e Ibn Haldunit nuk i gjendet shoqja dhe ka përpiluar një përmbledhje të dijeve dhe mendimeve të sakta për këtë. Ndërsa Ibn Haxher Askalani, ka folur hapur dhe qartë, për veprën me titull: “Tarih” (Historia), e Ibn Haldunit, duke e quajtur atë si etalonin e virtytshmërisë dhe njohurisë. Ndërsa për sa i përket Bauniut, i cili ka marrë pjesë në të njëjtën mbledhje dijeje dhe ishte shoku i ngushtë i Ibn Haldunit, ka shënuar se ky i fundit, ishte një njeri i jshtëzakonshëm, i cili ka shkëlqyer në fushën e dijeve të arsyes dhe argumenteve fetare.

Mendimet e Ibn Haldunit, kanë tërhequr vëmendjen e hulumtuesve perëndimorë, duke filluar që në shekullin e XIX-të dhe kështu orientalistët kanë nisur, një gamë të gjërë dhe të dendur studimesh mbi jetën, veprat dhe mendimet e këtij dijetari. Ibn Halduni i cili i ka shpalosur mendimet e tij në veprën e tij me titull: “Mukaddime” (Paraqitja), pasi ka shqyrtuar me një qasje arsyetuese, cilësinë e jetës së njeriut në proçesin historik, elementet që ndikojnë në jetesën e shoqërisë dhe ndodhitë historike dhe ka arritur në disa përfundime sipas mënyrës së tij.

Gjithashtu në veprën ne tij me titull: “Mukaddime” (Paraqitja), Ibn Halduni duke nxjerrur në pah një disiplinë të re, atë të shkencës së sociologjisë, ai i ka diskutuar mbi çështjet, që kanë të bëjnë me shoqërinë, brenda kornizës së cilësive të pëmbajtjes së shkencës së sociologisë. Ai ka quajtur shkencën e sociologjisë, në një këndvështrimin e një degë të re, të çuditshme dhe të dobishme të shkencës, e cila hulumton një çështje, së bashku me problematikat e saj të veçanta, si një produkt i përftuar në përfundim, të largpamësisë së tij të thellë dhe kërkimeve të tij. Për më tepër në pjesët e veprës së tij me titull: “Mukaddime” (Paraqitja), Ibn Halduni u ka dhënë vend krerëve të sistemuar, të cilët bëjnë fjalë për cilësinë e mendimit të tij të veçantë, si dhe nj mënyrës së arsyetimit dhe realiste e cila është shprehur si cilësia e tij.

Sigurisht që ne nuk duhet të ngatërrojmë, qasjen e arsyetimit dhe realist të Ibn Haldunit, me filozofinë e arsyes të filozofëve muslimanë, që kanë jetuar para epokës së tij dhe me arsyetimin e epokës bashkëkohore të filozofëve perëndimorë. Sërish në qasjen realiste të mendimit të Ibn Haldunit, herë herë kur ndodh një gjykim mes të vërtetës dhe reales, ana e së reales peshon dhe rëndon më shumë dhe kristalizohet thënia: “e vërteta mbretëron”. Theksojmë se pavarësisht se Ibn Halduni, ua ka adresuar këtë mendësi arabëve beduinë, që kanë jetuar në epokën e parë të ardhjes së Islamit, ai nuk ia ka dalë mbanë, ose nuk ka mundur që t’u qëndrojë larg ose të shpëtojë nga kjo lloj mendësie, gjatë vlerësimit të tij  të mosmarrëveshjeve mes Imam Aliut (p.m.t.) dhe Muauije Ibn Ebi Sufjanit.

3. Një Shpjegim i Shkurtër i Mendimit Shiit Për Qenien e Imam Aliut (p.m.t.) Si Zëvendësi i të Dërguarit të Allahut (p.q.m.t.)

Përpara se të kalojmë, në shjellimin e mendimeve të Ibn Haldunit, jemi të mendimit se cekja shkurtimisht e besimit shiit, mbi çështjen e drejtimit dhe udhëheqjes së Imam Aliut (p.m.t.) është diçka e dobishme. Citojmë se në mendimin politik shiit, drejtimi është njëra nga çështjet thelbësore të metodologjisë së fesë dhe si një shkallë e besimit të parimit dhe të profetësisë. Duke u mbështetur në përkufizimin e lartpërmendur, besimtarët shiitë besojnë se i dërguari i fesë Islame (p.q.m.t.), i ka lajmëruar muslimanët, gjatë të tërë jetës së tij të begatë, duke treguar një kujdes të veçantë, për sa i përket çështjes së drejtimit dhe se ka përcaktuar se Imam Aliu (p.m.t.), do të jetë zëvendësi i tij para largimit të tij nga kjo botë.

Rishtas besimarët shiitë janë të besimit, se caktimi i drejtuesit është i domosdoshëm dhe e argumentojnë këtë, me prova të mbështetura në argumentet fetare dhe të arsyes, si dhe me argumentin e dhuntisë dhe sunnetit. Sipas apologjetëve shiitë, drejtimi është një post fetar dhe se është detyra e Allahut (f.m.t.), paracaktimi dhe përcaktimi i një drejtuesi, me qëllim që të vijojë thirrjen e të dërguarit të Allahut dhe do të parandalojë rënien në përçarje dhe në shkatërrim të bashkësisë muslimane.

Sërish besimtarët shiitë, besojnë se vetë i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), e ka përcaktuar Imam Aliun (p.m.t.), si udhëheqës dhe si drejtues, duke u mbështetur në ajetet kuranore dhe hadithet e vërteta, të përcjellura në mënyrë të pashkëputur. Gjithashtu Allahu i Lartmadhëruar ka përcaktuar, kalimin e drejtimin në duart e Imam Aliut dhe shndërrimin në rend të ditës si në shumë ajete ashtu edhe në shumë hadithe të Muhammedit (p.q.m.t.), si fjala vjen Hadithi i Shtëpisë së Imam Aliut (p.m.t.), Hadithi i Shtëpisë së Fatimesë (p.m.t.), Hadithi i Gadir Humit, Hadithi Thekalejn dhe shumë hadithe të tjera.

Në të njëjtën mënyrë besimtarët shiitë, e kanë vlerësuar këtë çështje nga ana e arsyes dhe se  dërguari i Allahut (p.q.m.t.), i cili ishte më i dashur se sa një baba për bashkësinë muslimane, i cili ka udhëhequr njerëzit duke u sqaruar gjykimin edhe për një çështje më të vogël, edhepse është larguar nga qëndrimi, për një kohë të shkurtër në Medinë, ai ishte aq largapmës sa të përcaktonte zëvendësin e tij. Madje ata janë të mendimit, se arsyeja e shëndoshë nuk e pranon faktin, se ndonëse në pamje të parë duket se është një çështje e vogël, por në të vërtetë çështja e udhëheqjes është njëra nga çëshjet me të rëndësishme, të cilën i dërguari i Allahut, nuk e paska dhënë shpjegime, në mënyrën më të hollësishme, e paska lënë bashkësinë muslimane fillikat të vetme dhe nuk paska menduar një udhë të duhur, për drejtimin e shoqërisë islame, pas ndërrimit të jetë të tij.

Kështu që duke u nisur nga pohimet e sipërcituara, besimtarët shiitë ndajnë mendimin se drejtuesi ose i dërguari duhet të jetë i pafajshëm, me qëllim që të vijojë detyrën e tij, në udhën e një të dërguari si dhe të ruajë tërësinë e ligjeve hyjnore. (1)

4. Shpjegimi dhe Qortimi i Mendimeve të Ibn Haldunit Mbi Çështjen e Udhëheqjes dhe të Drejtimit të Imam Aliut (p.m.t.)

Lejomëni t’iu kumtoj se me të vërtetë, ia vlejnë që të lexohen mendimet e Ibn Haldunit, si një mendimtar dhe një sociolog, mbi çështjen e udhëheqjes dhe drejtimit, pas të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.). Ne në artikullin tonë, do të merremi me hetimin e mendimeve të Ibn Haldunit, në lidhje me çështjen e udhëheqjes dhe drejtimit të Imam Aliut (p.m.t.) dhe shtojmë se do të hedhim poshtë aludimet e tij, mbi paqëndrueshmëritë e mendimeve të tij dhe do t’i japim fund duke pohuar se nëse ai vetë do të ishte gjallë, do të pranonte këto fakte pasi do t’ia kemi vënë në pah, duke u mbështetur pikërisht në argumentet fetare, të arsyes dhe historike.

1. Madje Ibn Halduni në pjesën e tretë, të kreut të njëzetepestë të veprës së tij me titull: “Mukaddime” (Paraqitja), e zë fill çështjen e diskutimit të drejtimit duke u shprehur me këto fjalë: “Shteti ka nevojë për ligjet politike. Nëse ligjet hartohen dhe zbatohen nga njerëz të arsyeshëm, të mëdhenj dhe largpamës, atëherë kjo politikë, cilësohet si një politikë e mbështetur në arsyen. Nëse ligjet përftohen nga ana e Allahut të Lavdëruar dhe bëhen të detyrueshme, nga ana e një ligjvënësi dhe ligjzbatuesi të ligjeve hyjnore, atëherë kjo përkthehet si një politikë e mbështetur në fenë. Citoj se politika e mbështetur në fenë është e dobishme për popullin, si në jetën e kësaj bote ashtu edhe në tjetrën, sepse qëllimi i krijimit të njerëzve, nuk është vetëm jetesa e jetës së kësaj bote, e cila kur jetohet pa një qëllim të caktuar, është e kotë dhe e dëmshme. Kështu që fundi i kësaj jete është vdekja... Për këtë arsye duke nisur, që nga adhurimi tek vepra, madje deri tek drejtimi i një shteti, i parë si një nevojë e natyrshme, në këndvështrimin e shoqërisë njerëzore, përpilimi i ligjeve në përputhje me çdo gjendje dhe tërësia e këtyre ligjeve, e cila i udhëzon njerëzit në drejtimin e mbarëvajtjes dhe zbatimit të fesë në mënyrë të duhur dhe në hyrjen e inspektimit të ligjeve hyjnore të shtetit në punët e fesë dhe të kësaj bote.

2. Përdorimi i fuqisë nga ana e fituesve, pas paralajmërimit të zbehjes së fuqisë së të nënshtruarve, cilësohet dhe poshtërohet si dhunues, në optikën e ligjvënësit për çdo shtet, ose qeveri që shpall pavarësinë e saj. Shprehem kështu sepse si rrjedhojë janë poshtëruar dhe veprimet e mbretit, si pasojë e zbatueshmërisë së gjykimeve të tij politike të tij. Arsyeja se përse e them këtë, është se nëse do ta shohim këtë dukuri, si një dritë tjetër përveç dritës së Allahut, atëherë ai i cili nuk drejtohet nga drita e Allahut, nuk mund ta marë kurrë caktimin e tij përkatësisht nga kjo dritë. Kjo ndodh kështu sepse ligjvënësi (i cili është Allahu ose i dërguari i Tij), është ai i cili e njeh më mirë se të tërë, përmirësimin e opinionit publik, i cili ka mbetur i fshehur për mendimin e njerëzve, që ka të bëjë me punët (në këtë botë dhe) në botën tjetër. (2)

Për sa i përket dyshimeve të bëra të ditura, në pikën e parë dhe në të dytën mund të shprehemi në këtë mënyrë: “Ibn Halduni e njihte më mirë se të tërë, politikën e ndjekur nga i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), pra se ajo ishte një politikë fetare, e cila kishte parasysh përmirësimin e punëve të muslimanëve, si në këtë botë ashtu edhe në botën tjetër. Sipas mendimit të pëgjithshëm të muslimanëve, i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), ishte ligjvënësi i cili kërkonte në mënyrë të prerë, qenien e punëve të kësaj bote dhe tjetrës, në përputhje të plotë me këndvështrimin e ligjeve hyjnore. Shpjegoj se kjo ishte arsyeja kryesore, se për të dërguarin e Allahut (p.q.m.t.), ishte e domosdoshme dhe e nevojshme, caktimi i një udhëheqësi.

Në këtë pikë nënvizoj, se duhej patjetër që një njeri, “i cili i njihte, i zbatonte dhe ishte i zoti i ligjeve hyjnore, personalisht të jetësonte mbrojtjen e fesë dhe drejtimin e tërësisë së punëve të kësaj bote në lidhje me fenë të caktonte një zëvendës” dhe se kjo detyrë nuk mund të lihej në fatin e njëzëshmërisë së bashkësisë muslimane, sepse asnjëri nga bashkëkohësit e të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), nuk ishte në dijeni të të dhënave të tij, mbi përmirësimet e  punëve të kësaj bote në lidhje me fenë. Shprehem kështu sepse duke përdorur këtu, gjuhën e Kur’anit Famëlartë shumica e bashkëkohësve të Muhammedit (p.q.m.t.) vetëm sa ishin dorëzuar. “Beduinët (arabët e shkretëtirës) thanë: “Ne besojmë”. Thuaju (atyre): “Nuk keni besuar!” Por, thoni: “Ne jemi dorërzuar!” Meqë në zemrat tuaja ende nuk ka hyrë feja si duhet. Nëse i dorëzoheni Allahut dhe të dërguarit të Tij, nuk do t’iu pakësohet asgjë nga veprat tuaja. Me të vërtetë Allahu është falës dhe mëshirues”.(3) Pra këta të fundit, nuk zotëronin as besimin e duhur dhe as njohurinë e autoritetit dhe gjithëpërfshirëse të fesë dhe të ligjeve hyjnore për të zgjedhur një udhëheqës. (4) Shtojmë se ne duhet të ulemi dhe të kthjellohemi mbi çështjen, nëse Ibn Halduni e ka marrë, ose nuk e ka marrë parasysh këtë klauzolë.

3. Sërish sipas Ibn Haldunit, një njeri duhet të marrë vendin e ligjvënësit të ligjeve hyjnore (ose e zëvendësit të tij), me qëllimin e mbarëvajtjes së udhëheqjes dhe drejtimit në të vërtetën, në ruajtjen e fesë dhe në drejtimin e punëve të kësaj bote në lidhje me fenë. Kjo është arsyeja se përse njeriu i cili është në këtë post, quhet udhëheqës dhe drejtues. (5) “Për më tepër është i nevojshëm dhe (për)caktimi i drejtuesit. Si rrjedhojë duke u mbështetur në ligjet hyjnore, arrijmë në përfundimin se nevojshmëria e caktimit të një drejtuesi, është e bërë e ditur si me njëzëshmërinë e bashkëkohësve dhe më pas me atë të ndjekësve të Muhammedit (p.q.m.t.). Shprehem kështu sepse bashkëkohësit e këtij të fundit, u kanë dhënë zotimin Ebu Bekrit, gjatë çasteve të ndërrimit jetë, të të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.) dhe u janë dorëzuar punëve të drejtuara sipas mendimit të tij. Kjo metodë është zbatuar veçanërisht në të tëra epokat, pas mërgimit nga kjo botë të Muhammedit (p.q.m.t.). Në këtë mënyrë shoqëria nuk është zvarritur asnjëherë në kaos dhe trazira dhe nuk ka mbetur pa krye. Me fjalë të tjera gjetja e qëndrueshmërisë së punës së drejtimit në çdo epokë është një kriter i njëzëshmërisë, i cili argumenton për nevojshmërinë e caktimit të drejtuesit”. (6)

Ndërsa në lidhje me dhënien përgjigjie, të dyshimit të ngritur, në pikën e tretë mund të shprehemi kështu: Besimtarët shiitë e kanë kuptuar, qindra vite më përpara Ibn Haldunit, rregullin e të dërguarit të Allahut, mbi “nevojshmërinë e caktimit të një drejtuesi”, dhe kanë shpjeguar detyrat e tyre, ndaj kësaj pune hyjnore gjithëpërfshirëse, e cila ka të bëjë me përmirësimin e punëve fetare të jetës së kësaj bote. Kështu që në këtë mënyrë ata kanë bërë të mundur, që duke filluar me bashkëkohësit edhe më pas me ndjekësit e Muhammedit (p.q.m.t.) të arrijnë në një vendimmarje.

Citojmë se nuk është e mundur, mendimi se i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), i cili është dërguari si mëshirë për mbarë botërat, të mos ketë patur ndonjë udhëzim, mbi këtë çështje pune kaq të rëndësishme. Besimtarët shiitë pretendojnë, se duke u nisur nga mësimi i profetësisë, çështja e caktimit të një drejtuesi, nuk është një çështje e cila është e lidhur me njëzëshmërinë e shoqërisë, përkundrazi është një çështje e vërtetuar njëherë e mirë, në mënyrë të prerë nëpërmjet argumenteve fetare. (7)

4. Ibn Halduni shkruan kështu: “Disa dijetarë janë të mendimit, se çështja e caktimit të drejtuesit, është një çështje e arsyes dhe se njëzëshmëria e arritur mbi këtë çështje, është një gjykim i arsyes i përftuar mbi këtë. Jeta e shoqërisë është e nevojshme për njeriun, në këndvështrimin e arsyes dhe është i nevojshëm prania e një drejtuesi, për mbarëvajtjen e drejtimit të jetës së shoqërisë. Në rast kur mungon një drejtues, i cili do të pengonte dhunimin e të drejtave të njëri-tjetrit të njerëzve në shoqëri, do të mbretëronte një katrahurë e madhe, e cila do të shërbente si shkak i zhdukjes së racës së njeriut, në një kohë kur njëri nga qëllimet e patjetërsueshme e ligjeve hyjnore është mbrojtja e racës së njeriut”. (8)

Ashtu siç shihet dukshëm, në këtë pjesë të fjalëve, vëmë re se Ibn Halduni ka kundërshtuar vetveten, duke pohuar fillimisht se caktimi i drejtuesit është një çështje e arsyes dhe më pas ka shtuar se caktimi i drejtuesit, është i mbështetur mbi njëzëshmërinë e arritur. Besimtarët shiitë në një anë kanë shpjeguar mendimin, e të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), mbi caktimin e një drejtuesi dhe në anën tjetër kanë ecur paralel, në të njëjtën pikë me mendimin e Ibn Haldunit. Gjithashtu besimtarët shiitë, ashtu siç e ka përshkruar edhe Ibn Halduni shoqërinë, besojnë se i dërguari i Allahut, shumë kohë më përpara Ibn Haldunit e ka ditur “se është i nevojshëm prania e një drejtuesi, për mbarëvajtjen e drejtimit të jetës së shoqërisë, i cili do të pengonte dhunimin e të drejtave të njëri-tjetrit të njerëzve në shoqëri”. (9)

Për këtë arsye theksojmë, se është një nevojshmëri e arsyes, caktimi i një udhëheqësi dhe i një drejtuesi, nga ana e të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.) pas largimit të tij. Me këtë dukuri kuptojmë ashtu siç është shprehur dhe Ibn Halduni parandalohet zanafilla e shpërthimit të katrahurës.

5. Madje Ibn Halduni, ia ka kushtuar pjesën e tretë, të kreut të tridhjetë të veprës së tij me titull: “Mukaddime” (Paraqitja), duke bërë fjalë për çështjen e domosdoshmërisë së caktimit të dinastisë dhe udhëheqjes dhe për nevojshmërinë e drejtimit, duke shënuar kështu si më poshtë: “Nuk ka dyshim se e vërteta e drejtimit, është mbikqyrja e drejtuesit me qëllimin e përmirësimit të fesë dhe botës në sytë e popullit, sepse drejtuesi është kujdestari dhe i sigurti i popullit. Duke u nisur nga fakti i marrjes parasysh së dukurisë, se drejtuesi gjatë tërë jetës së tij, merret me përmirësimin e gjendjes së popullit, arrijmë në përfundimin se është e nevojshme, që ai të caktojë një njeri i cili do të marrë përsipër, detyrën e mbarëvajtjes dhe mbikqyrjen e punëve të popullit, pikërisht në vendin e tij pas vdekjes së këtij drejtuesi. Njeriu i caktuar sidomos duhet të jetë një njeri i besueshëm dhe i sigurtë”.

(Ose duke përdorur këtu shprehjen e Ibn Haldunit) “caktimi i një zëvendësi trashëgimtar në ligjet hyjnore, është i njohur me njëzëshmërinë e bashkësisë muslimane, sepse caktimi si një trahëgimtar i fronit i Umer Ibn Httabit në epokën e Ebu Bekrit, mori jetë në praninë e disa bashkëkohësve. Këta të fundit i qëndruan besnikë, zotimit të dhënë ndaj Ebu Bekrit dhe e cilësuan nënshtrimin ndaj urdhrit si një detyrë. Ja pra me këtë duam të themi se kjo gjendje, është e njëjtë me gjendjen në kohën, kur kalimi i udhëheqjes në duart e një njeriu që e meriton, zgjedhja e një udhëheqësi për muslimanët dhe mbledhja e gjashtë njerëzve, të cilët përbënin këshillin në epokën e Umer Ibn Hattabit.

Drejtuesi nuk duhet të fajësohet, në rast se ai cakton të atin ose të birin si trashëgimtar, sepse ai për sa kohë që është i zënë, me punët e muslimanëve, pra për sa kohë që jeton është i caktuar dhe i argumentuar sipas ligjeve hyjnore. Si rrjedhojë muslimanët të gjendur përballë kësaj gjendjeje, nuk duhet t’i japin krah ndryshimit të kësaj çështjeje, sepse mund të ketë një përfundim të keq. Ashtu siç shihet qartë, në pjesën e përcjellur në pikën e pestë, Ibn Halduni ndonëse ka përdorur disa fjalë, për të tërhequr vëmendjen, sërish ai ka kundërshtuar vetveten. Kujdestari i popullit dhe i sigurti i tij, përkatësisht i dërguari i Allahut (p.q.m.t.) më tepër ka mbikqyrur përmirësimet fetare dhe të jetës së kësaj bote të popullit, se sa ka shëmbëllyer si një udhëheqës, të cilin na e pasqyron Ibn Halduni.

Për hir të vërtetës, këtu duhet të shpalosim, se ai ashtu siç kishte mbikqyrur pëmirësimin e popullit (ashtu siç çdo udhëheqës tjetër), për sa kohë që ishte në këtë botë edhe atij do t’i duhej të caktonte një drejtues, i cili do të mbikqyrte gjendjen e bashkësisë muslimane dhe do të ishte i zënë me punët, e bashkësisë muslimane njëlloj si vetë ai. Njeriu i cili do të caktohej nuk kishte mundësi, që të ishte askush tjetër përveç Imam Aliut (p.m.t.), i cili për njëzetëetre vite me radhe, për sa kohë që zgjati profetësia, e të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), u ishin ngarkuar me detyra dhe përgjegjësi të rënda”. (10)

Tani pyetjet që duhet të shtrohen janë: “Vallë përse Ibn Halduni, jo vetëm që nuk e ka cekur këtë të vërtetë të qartë, por e ka mohuar atë?!” “Vallë si është e mundur, që të krijohet përshtypja se Ebu Bekri, i cili e udhëhoqi bashkësinë muslimane, vetëm për dy vite pas të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), e paska kuptuar këtë të vërtetë, ndërsa Muhammedi (p.q.m.t.) nuk e paska kuptuar rëndësimë e madhe, të caktimit të një zëvendësi për muslimanët?!” “Vallë a nuk e paska marrë parasysh, i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), Ebu Bekri, Umer Ibn Hattabi dhe Muauije Ibn Ebi Sufjani, përmirësimin e gjendjes së muslimanëve?!”

Kumtojmë se mbarë muslimanët, do të arrijnë në një njëzëshmëri, kur të ulen dhe të mendojnë për përmirësimin dhe të ardhmen e bashkësisë muslimane, më tepër se sa jetëshkrimi i udhëheqësve të caktuar të Muhammedit (p.q.m.t.), të cituar nga Ibn Halduni. Për më tepër shtojmë se në një kohë, kur nuk ka zbritur asnjë ajet, në lidhje me dashurinë, përmirësimin dhe përgjegjësinë e udhëheqësve, të përmendur nga ana e Ibn Haldunit, por përpara nesh shpaloset, vënia e theksit në shumë ajete, të cilat flasin për dashurinë dhe përmirësimin e gjendjes së të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.) të cilat janë si vijon:

“Nuk ka dyshim se në mesin tuaj, iu ka ardhur një i dërguar. Atij i vjen rëndë për mëkatet që bëni ju, por ai përpiqet që ju të shkoni drejt udhës së drejtë dhe ndaj besimtarëve është i butë dhe mëshirues”. (Teube, 128).

“Falë mëshirës së Allahut, u solle butësisht me ta (o Muhammed!). Sikur të ishe i ashpër dhe i vrazhdë, nuk ka dyshim se ata do të largoheshin nga ti. Fali gabimin atyre dhe kërko falje për ta tek Allahu, e bisedo me ta për punët e jetesës. Kur të vendosësh për diçka, mbështetu dhe besoji Allahut, sepse me të vërtetë Allahu, i do ata që mbështeten tek Ai”. (Ali Imran, 159)

Në këtë pikë kyçe, dua t’iu vë në dijeni të faktit, se një musliman me gjykim të shëndoshë dhe i zgjuar, nuk ka se si të mendojë se i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), persnalitetin e të cilit Allahu i Lavdëruar e ka përkufizuar me këto thënie lapidare, nuk e paska marrë paraysh një çështje tejet të rëndësishme, siç është çështja e caktimit të një drejtuesi dhe zëvendësi, e cila ka përfshirë brenda saj dhe përmirësimin e gjendjes së muslimanëve, si në këtë botë ashtu dhe në tjetrën, madje as udhëheqësit për të cilët, na ka bërë fjalë Ibn Halduni, të mos të kenë menduar për përmirësimin, e gjendjes së bashkësisë muslimane?! (11)

6. Ibn Halduni shkruan kështu: “Ne duhet të sqarojmë se drejtuesi, gjatë çasteve të caktimit të zëvendësit të tij, ka qëndruar larg në mënyrë absolute nga çdo lloj fajësimi, dyshimi dhe paragjykimi, akuza e fajësimit bie plotësisht, veçanërisht kur kemi të bëjmë me shkaqe të llojit, se ai ka hequr dorë nga përmirësimi, ose nga frika e përhapjes së përçarjes. Kështu që edhe Muauije Ibn Ebi Sufjani, kur e ka caktuar të birin e tij Jezid Ibn Muauijen, si trashëgimtarin e fronit, ai ka mbikqyrur përmirësimin e gjendjes së shoqërisë. Në epokën e tij dinastia emeuite është cilësuar si e vlefshme, nga ana e autoriteteve të gjendjes dhe aktit (këshilli që zgjedh dhe kur duhet shkarkon udhëheqësin). Mbarë anëtarët e këshillit kanë arritur në njëzëshmëri, mbi çështjen e votimit dhe mendimit, të caktimit të Jezidit si trashëgimtar i fronit. Të tërë anëtarët ishin nga paria e farefisit Kurejsh dhe secili nga ata i përkiste një doktrine”. (12)

Ne si një kundërpërgjie e fjalëve, të shprehura nga Ibn Halduni, në pikën e gjashtë e ndiejmë të nevojshme të sqarohemi në këtë mënyrë: “Në besimin shiit ashtu siç ka besuar edhe Ibn Halduni, kur i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), ka caktuar Imam Aliun (p.m.t.) si udhëheqësin dhe drejtuesin pas tij, ka vepruar si një udhëheqës dhe ne duke iu bashkangjitur mendimit të Ibn Haldunit, i ciliështë si më poshtë: “ai ka qëndruar larg çdo lloj fajësimi, dyshimi dhe paragjykimi” dhe më pas e ka bërë më të qartë duke shtuar si vijon: “veçanërisht kur kemi të bëjmë me shkaqe të llojit”.

Njëra nga këto shkaqe, ishte edhe shtimi i veprimtarive të dyfytyrëshve, duke filluar që nga viti i nëntë i mërgimit islam dhe sidomos ia vlen të përmendet, plani i atentatit i përgatitur nga ata, ndaj të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.). Një tjetër shkak ishte mbjellja e farës së malkuar të njerëzve, të cilët kishin përhapur përçarje, në disa zona të Gadishullit Arab dhe shpallnin profetësinë e tyre të rremë. Për më tepër një shkak tjetër që duhet kujtuar ishte dhe afrimi i ushtrisë romake, e cila kishte nisur të kërcënonte kufijtë, e trojeve të muslimanëve në veri të gadishullit. (13) Lërmëni t’iu them se tërësia e këtyre shkaqeve, ishin elemente të cilat i dhanë shtysë Muhammedit (p.q.m.t.), që të caktonte një udhëheqës pas tij. Citoj se asnjë musliman, nuk do të kishte asnjë dyshim, për sa pikës se vetë i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), do të kishte menduar më tepër, për përmirësimin e gjendjes së bashkësisë muslimane, se sa mendoi Muauije, kur caktoi të birin e tij Jezidin si udhëheqës. (14)

7. Ibn Halduni shprehet kështu: “Muauije e parapëlqeu zgjedhjen e të birit të tij Jezidit, sepse ishte i mendimit se ai, qëndronte më lart dhe ishte më meritues, në krahasim me kandidatët e tjerë. Kështu duke lënë mënjanë virtytet e tij, ai zgjodhi atë të cilin ishte më pak i virtytshmi, sepse ai i kishte dhënë rëndësi takimit në një pikë, të njëzëshmërisë së mendimit dhe votimit të popullit, me dëshirat dhe pritshmëritë e tij dhe se ai ishte në dijeni se arritja e njëzëshmërisë së fjalës, ishte më e rëndësishme tek Ligjvënësi se sa këto lloj çështjesh”. (15)

Megjithatë qëllimi i caktimit të trashëgimtarit, nëse ndodh me qëllimin e ruajtjes së postit të trashëgimtarit dhe drejtuesit, duke kaluar pushtetin nga i ati tek i biri, atëherë pohojmë se ky synim nuk përputhet me synimet e fesë, sepse udhëheqja dhe drejtimi i takon Allahut (f.m.t.) dhe Ai ia jep këtë post atij që dëshiron nga robërit e tij. Në anën tjetër përkufizojmë se njeriu, duhet të sillet sa më bukur që është e mundur, në lidhje me çështjen e trashëgimtarit, në mënyrë që detyrat e fesë, të mos shndërrohen në të padobishme dhe të kota. (16)

Në këtë pikë të rëndësishme, duam të tregojmë se edhe ne shiitët, iu bashkangjitemi mendimit të Ibn Haldunit në fjalinë kur thotë: “Sepse udhëheqja dhe drejtimi i takon Allahut (f.m.t.) dhe Ai ia jep këtë post atij që dëshiron nga robërit e tij”. (17) Si rrjedhojë në teologjinë shiite, caktimi i të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.) i Imam Aliut (p.m.t.), si drejtuesi dhe udhëheqësi i bashkësisë muslimane pas mërgimit të tij, analizohet në këtë kornizë dhe besohet se vetë Allahu (k.m.t.) ia ka përcaktuar drejtimin, Imam Aliut (p.m.t.) dhe të bijve të tij. Ja pra siç shihet hapur

Edhe në këtë gjendje shohim se Ibn Halduni ka kundërshtuar vetveten, sepse kjo është një çështje e cila i takon Allahut (l.m.t.) dhe nuk i ka kushtuar rëndësi dukurisë së bashkëkohësit dhe ndjekësit e Muhammedit (p.q.m.t.), nuk mund të jenë autoritetet e vendimmarrjes, ose thjesht nuk e ka pranuar këtë dukuri. Lejomëni që t’iu vëmë në dijeni të faktit se Allahu i Lartësuar dhe i dërguari i Tij (p.q.m.t.), e kanë shpjeguar pëmbajtjen e detyrës, në kontekstin e udhëheqjes dhe drejtimit, përpara njëzëshmërisë së bashkëkohësve. (18)

8. Më tej Ibn Halduni vijon: “Ndërsa çështja e dytë, ka të bëjë me aludimin e shiitëve mbi udhëheqjen e të dërguarit dhe se i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), e ka lënë si testament caktimin e Imam Aliut (p.m.t.) si udhëheqësin e tij. Megjithatë nuk është bërë e qartë, nëse kjo ndodhi është zhvilluar kështu dhe anjë nga muhaddihët e mëdhenj nuk e ka përcjellur këtë ndodhi. Ajo që na është përcjellur në mënyrë të saktë, është fakti se i dërguari kishte kërkuar një letër dhe një laps, me qëllim që të shkruante testamentin e tij, por Umer Ibn Hattabi e kishte penguar këtë. Kjo përcjellje është argumenti më i qartë, se në këtë mes nuk bëhet fjalë për ndonjë testament.

Në këtë pikë thelbësore, të gjendur përballë këtij komenti të Ibn Haldunit, ne mund të drejtojmë pyetjet: “Vallë çfarë kishte dashur që të shkruante Muhammedi (p.q.m.t.) në testamentin e tij, kur kishte kërkuar një letër dhe një laps, gjë të cilën e penguan disa nga bashkëkohësit e tij?!” “Sërish si ka mundësi që i dërguari (p.q.m.t.), nuk paska thënë gjë për njerëzit, të cilët ishin të pranishëm në dhomën e tij dhe të cilët e penguan që ai të shkruante testamentin e tij?!” “Vallë a nuk la ai një testament gojarisht?!” “Vallë a mund të tregohet si një argument, se i dërguari i Allahut (p.q.m.t.) nuk ka lënë ndonjë testament, në një kohë kur kemi të bëjmë, me ngjarjen se si disa nga bashkëkohësit e tij, e penguan pikërisht atë, i cili lëngonte i sëmurë në shtrat, të linte një testament të shkruar?!”

Pohojmë se është me të vërtetë një sjellje e pamëshirshme, që disa nga bashkëkohësit e tij të pengonin që i dërguari, të linte pas vetes së tij një testament të shkruar. Por një sjellje edhe më e pamëshirshme është ajo e vënë në pah, nga një personalitet si Ibn Halduni, i cili duke u mbështetur në këtë pengim, të të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), ka arritur me lehtësi në përfundimin se ky i fundit, nuk ka lënë asnjë testament të shkruar dhe kundërshtimi i tij ndaj aludimit të shiitëve, se drejtimi i përket Imam Aliut (p.m.t.).

Këtu vlen të përmendet se shiitët, duke u nisur nga shumë argumente historike, besojnë se Muhammedi (p.q.m.t.), e ka patur të formuluar mendimin, e caktimit të një udhëheqësi pas tij, shumë vite përpara lëngimit nga sëmundja dhe ai e ka sjellur këtë çështje në rendin e ditës, me rastin e shkaqeve të ndryshme. Gjithashtu shiitët janë të besimit, se kërkimi i të dërguarit (p.q.m.t.) një letër dhe një laps, në ditët e fundit të jetës së tij, ishte një risjellje e kësaj çështje në rendin e ditës, duke vënë theksin edhe njëherë tek kjo dukuri dhe se nuk ishte ndonjë ndodhi e re. Krahas kësaj ata të cilët e penguan, të dërguarin e Allahut (p.q.m.t.), nga shkrimi i testamentit të tij dhe pavarësisht nga ajeti i hapur kuranor, ata të cilët pretendojnë duke e akuzuar padrejtësisht të dërguarin (p.q.m.t.) se po fliste përçart, e dinin në mënyrë të prerë, se çfarë do të shkruante ai dhe se ishte pikërisht kjo arsyeja, për të cilën e penguan atë. (19)

9. Ibn Halduni përshkruan kështu: “Fjalët e thëna nga Umer Ibn Hattabi, kur këtij të fundit i kërkuan, që të caktonte një udhëheqës pas tij, pas kryerjes së atentatit ndaj tij, na lajmërojnë për të njëjtën pikë. Umer Ibn Hattabi paska thënë: “Nëse unë do të caktoj një udhëheqës, pohoj se edhe ai i cili ishte më i virtytshëm se unë (Ebu Bekri) ka caktuar udhëheqës, nëse nuk e bëj këtë atëherë unë kam hedhur pas krahëve dhe nuk kam caktuar ndonjë udhëheqës, si ia i cili ishte edhe më i virtytshëm se unë (Muhammedi (p.q.m.t.))”. (20)

Në këtë pikë të nxehtë, shprehim se fjalët e përdorura nga Ibn Halduni, në lidhje me komentimin e plagosjes së Umer Ibn Hattabit, janë më të vërtetë të çuditshme. E themi këtë sepse duke u mbështetur në fjalët e Umer Ibn Hattabit, përçojmë se ky i fundit i paska vlerësuar, si Ebu Bekrin ashtu edhe të dërguarin e Allahut (p.q.m.t.), si njerëz më të virtytshëm se vetja.

Krahas këtij fakti nxjerrim në dritë se Umer Ibn Hattabi, ka cituar si fillim emrin e Ebu Bekrit, i cili ka caktuar udhëheqës pas tij dhe ka përmendur më pas emrin e Muhammedit (p.q.m.t.), i cili nuk ka caktuar udhëheqës pas tij. Kumtoj se një besimtar musliman kur mediton mbi këtë çështje, rrëfen se i dërguari i Alahut (p.q.m.t.), zotëron postin më të lartë në mesin e mbarë njerëzve në rruzullin tokësor, ai është më i virtytshmi nga të tërë njerëzit dhe qëndron më lart se e tërë njerëzit të marrë së bashku. Si rrjedhojë përfundojmë duke thënë se një njeri, i cili dëshiron që të ndjekë udhën e tij, duhet t’u jepet përparësi më të virtytyshmit, duhet të ndjekë udhën e më të nderuarit dhe jo ndonjë tjetri! (21)

10. “Këtu them se dhe fjalia e Aliut (p.m.t.), thënë ndaj Abbasit është e njëjta: Kur Abbasi e kishte grishur Aliun (p.m.t.), që të shkonte pranë Muhammedit (p.q.m.t.), për ta pyetur këtë të fundit se cilat ishin detyrat, në lidhje me testamentin dhe udhëheqjen, Aliu (p.m.t.) ngurroi që të dilte në praninë e të dërguarit (p.q.m.t.). Ky qëndrim i Aliut (p.m.t.) shfaq se ai ishte në dijeni, se nëse i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), do të kishte lënë një testament, nuk do të kishte caktuar ndonjë udhëheqës pas tij”. (22)

Ne duam t’u përgjigjemi aludimit të ngritur, në pikën e sipërcituar të Ibn Haldunit me këto fjalë: Ibn Halduni nuk i ka dhënë një përgjigje të saktë pyetjes së shtruar: “Vallë përse Aliu (p.m.t.), së bashku me Abbasin, nuk shkoi pranë të dërguarit (p.q.m.t.)?!”, përkundrazi përgjigjia e dhënë nga ai, është një përgjigjie e nevojshme, me qëllim që Ibn Halduni të argmentojë mendimin e tij dhe se nuk ka të bëjë aspak me përgjigjen e pyetjes së drejtuar. Nëse kjo përcjellje do të ishte e vërtetë, atëherë shpalosim se përgjigjia e dhënë nga shiitët, do të ishte më e qartë dhe më kuptimplotë, se sa “përgjigjia” e dhënë nga Ibn Halduni.

Këtë e themi me bindje të plotë, sepse detyra dhe drejtimi i Imam Aliut (p.m.t.), ishte sqaruar në mënyrë të imtësishme, me anën e haditheve të ndryshme, si Hadithi i Shtëpisë së Aliut (p.m.t.), Hadithi i Shtëpisë së Fatimesë (p.m.t.), Hadithi i Gadir Humit, Hadithi Thekalejn, Hadithi i Hendekut dhe shumë hadithe të tjera dhe nuk kishte nevojë për përsëritje, sepse ata të cilët duhet të ishin në dijeni ishin lajmëruar tanimë. (23)

11. Ibn Halduni shkruan: “Arsyeja e dyshimit të degës së dymbëdhjetë imamëve, rrjedh nga pranimi i këtyre besimtarëve i shtyllave dhe i metodologjisë së fesë të drejtimit. Megjithatë nuk është kështu, përkundrazi kjo është një çështje, e cila është lënë në zgjedhjen e popullit dhe e cila u intereson përmirësimit të opinionit publik. Nëse kjo çështje do të ishte njëra nga shtyllat e fesë, pikërisht ashtu siç është namazi, atëherë duhej t’u kushtohej rëndësi dhe i dërguari (p.q.m.t.), do të kishte caktuar një udhëheqës në vendin e tij. Si rrjedhojë ky i fundit kishte caktuar Ebu Bekrin, për t’u prirë njerëzve në namaz dhe kjo është një ngjarje e njohur”. (24)

Në këtë pikë Ibn Halduni, ka kundërshtuar vetveten, kur ka shpjeguar çështjen e drejtimit, sepse pak më herët ai kishte shkruar, se udhëheqja dhe drejtimi është një post hyjnor, i cili i takon Allahut (f.m.t.) dhe Ai ia jep këtë post atij që dëshiron nga robërit e tij. ndërsa në këtë pikë ai ka shkruar se dega shiite e dymbëdhjetë imamëve ka gabuar, sepse kjo është një çështje, e cila është lënë në zgjedhjen e popullit dhe e cila u intereson përmirësimit të opinionit publik.

Fjalët e tij kundërshtuese, të sjellin në mendje, drejtimin e kësaj pyetjeje: “Nëse drejtimi është një post hyjnor, i cili i takon Allahut (k.m.t.), atëherë si është e mundur që ky post, është lënë në zgjedhjen e popullit?!” Pohojmë me plot gojën se është e kundërta, sepse duke u mbështetur në faktin se drejtimi, është një post hyjnor, i cili i takon Allahut (l.m.t.), atëherë duhet të quhet si njëra nga shtyllat dhe i metodologjisë së fesë. Gjithashtu shtojmë se i dërguari i Allahut (p.q.m.t.), e ka vlerësuar seriozishtçështjen e drejtimit, duke i dhënë rëndësi të madhe madje më tepër se namazi dhe me urdhrin e Allahut (f.m.t.), ia ka caktuar drejtimin Imam Aliut (p.m.t.), në dallim nga aludimi i ngritur nga Ibn Halduni. (25)

12. Ibn Halduni shkruan në këtë mënyrë: “Argumentimi i bashkëkohësve të Muhammedit (p.q.m.t.) mbi kontekstin e udhëheqjes së Ebu Bekrit, mbështet në krahasimin e drejtimit me namazin. Madje ata janë shprehur: “Vallë si është e mundur që ata dhe i dërguari (p.q.m.t.), ishin kënaqur nga Ebu Bekri, për sa i përket çështjeve fetare, si të mos jemi ne të kënaqur nga ai, për sa i përket punëve të kësaj bote?!” Ky është argumenti se Muhammedi (p.q.m.t.), nuk ka lënë ndonjë testament, për sa i përket çështjes së udhëheqjes dhe se caktimi i drejtuesit dhe i trashëgimtarit nuk ishte i rëndësishëm, ashtu siç i jepet rëndësi në fenë islame sot”.

Ah sikur të ishte dikush, që t’i ngrinte këtë pyetje Ibn Haldunit, kur ky i fundit kishte cituar këto fjalë: “Vallë a është më e rëndësishme, detyra e prirjes së njerëzve në namaz, të cilën ia dhanë disa bashkëkohës të Muhammedit (p.q.m.t.), ose është më e rëndësishme njëzëshmëria e historianëve muslimanë, të cilët janë të bindur se Imam Aliu (p.m.t.), do t’ia kishte dalë mbanë për bukuri, në përmbushjen e këtyre detyrave të rënda, siç ishin, fjetja në shtratin e të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.), në natën e nisjes së emigrimit duke rrezikuar jetën e tij, marrja përsipër e detyrave të vështira dhe të rëndësishme, gjatë luftrave si ajo e Çlirimit të Hajberit, kundërvënia dhe luftimi i dyfytyrëshve në Medinën e Ndiçuar, sërish marrja përsipër e përgjegjësisë në Mekkën e Nderuar, të cilët shumë njerëz ngurruan që ta merrnin, në kohën kur i dërguari (p.q.m.t.) shkoi në Tebuk, bërja shkas i zbritjes së Sures Teube, ndjekja e dyfytyrëshve pas Luftës së Uhudit (26), si dhe pjesëmarrja në luftrat e përgjakshme të  Hajberit dhe të Hendekut?! (27)

Vallë si është e mundur, (gjithmonë sipas besimit të Ibn Haldunit), se bashkëkohësit e Muhammedit (p.q.m.t.), të ishin kënaqur nga Ebu Bekri, i cili u kishte prirë njëherë në namaz, për sa i përket çështjeve fetare dhe nuk e paskan marrë në konsideratë Imam Aliun (p.m.t.), i cili kishte marrë përsipër detyra serioze, në çastet më të rëndësishme dhe më jetike të historisë islame dhe për të cilin i dërguari (p.q.m.t.) kishte thënë se kishte zbritur Hadithi i Shtëpisë?! Pohojmë se shkaqet kryesore të kësaj çështjeje, duhet t’i kërkojmë në shfaqjen e botëkuptimit nacionalist, fanatizmit dhe mendimit të Ibn Haldunit, pas ndërrimit jetë të të dërguarit të Allahut (p.q.m.t.).

13. Ibn Halduni në një vend tjetër të veprës së tij shkruan: “Në atë epokë feja dhe Islami, po kalonte në jetë, falë një kalvari të jashtëzakonshëm përpjekjesh. Këtë mund ta ilustrojmë, duke sjellur shembullin e njëjësimit të zemrave, me qëllimin e mbrojtjes së fesë dhe flijimet vetëmohuese të njerëzve, me synimin e përhapjes së fesë. Çdo ditë ndodhnin shkaqe të reja të ngjarjeve dhe të gjendjeve që mund të vështroheshin, në kuadër të tërë këtij lumi të besimit dhe flijimit. Këtu mund të përmendimin zbritjen dhe praninë e engjëjve në fushëbetejë, të gatshëm për të ndihmuar muslimanët që të korrnin fitore, ardhjen e lajmeve qiellore në mesin e tyre, si dhe ripërtëritjen e leximit të ajeteve kuranore pas çdo fitoreje (arabët e asaj epoke, nuk e ndienin aspak të nvojshme, vijimin e traditave të fanatizmit). Këtë e them sepse ngjyra e lidhjes së nënshtrimit dhe të dorëzimit, i kishte rrethuar të tërë njerëzit. Vargu i gjatë i mrekullive të shikueshme në fjalë, tërësia e këtyre ndodhive qiellore dhe hyjnore, vajtjet dhe ardhjet e engjëjve i kishin frikësuar njerëzit dhe sendërtimi i tërë këtyre dukurive i kishte tmerruar ata. Në fakt të tërë këto shembuj, ishin një thirrje për njerëzit dhe në gjirin e këtyre të fundit, ishte shfaqur një gjendje e jashtëzakonshme sa ndjenjat e udhëheqjes, mbretërimit, zgjedhjes së trashëgimtarit dhe fanatizmit ishin asgjësuar në brendësinë e kësaj vale”.

Për sa i përket pikës së trembëdhjetë, themi se Ibn Halduni kur ka qëndruar, mbi shpjegimin e nevojës së caktimit të një lënësi të testamentit të Muhammedit (p.q.m.t.), është mbështetur në një mori të ashtuquajtura argumentesh, madje një sërë broçkullash, që nuk përputhen me rregullat e dijes dhe të arsyes të pabazuara. Çdo njeri rrëfen se i dërguari ishte një njeri dhe në kundërshtim me aludimet e shtruara nga Ibn Halduni, të shfaqjes së engjëjve ose të dukurive mbinatyrore, ai ka përgatitur ushtrinë dhe ka luftuar së bashku me njerëzit, ose ka ndërmjetësuar me mënyrat e tjera të sjellura nga njerëzit. Për hir të vërtetës cili është ai historian, i cili ka shkuar se vajtjet dhe ardhjet e engjëjve i kishin frikësuar njerëzit?!

Ndonëse në Kur’anin Fisnik, flitet për ndihmën hyjnore, të dhënë nga engjëjt sqarohet se ushtarët muslimanë nuk i kanë parë kurrë ata. (Shikoni ajetet 25-26, të Sures Teube). Ose bëhet fjalë për hyrjen e muslimanëve, në një gjendje të veçantë psikologjike, me dëshirën e Allahut (f.m.t.) dhe të cilët megjithëse ishin të pakët në numër, ata dukeshin të shumtë në sytë e idhujtarëve dhe si përfundim për arritjen e një lloj qetësie. (28)

Lërmëni t’iu përsërisim se çdo njeri, i cili ka sadopak njohuri mbi historinë, është në dijeni se shqetësimi i të dërguarit, gjatë viteve të fundit të jetës së tij dhe i muslimanëve, nuk ishin vajtjet dhe ardhjet e engjëjve, por shkaku i shqetësimit të tyre ishin dyfytyrëshit, lajmëtarët e rremë dhe elementet e brendshme dhe të jashtme, që orvateshin në prishjen e marrëveshjeve. (29)

I gjendur në këto kushte i dërguari, ka ndier më shumë nevojë, se herët e tjera për fanatizmin. Megjithatë duke u nisur nga fakti, se i dërguari zotëronte një botëkuptim më të madh se Ibn Halduni, ai nuk e kishte marrë ende në konsideratë këtë nevojë. Nëse do të kemi parasysh këtu, kontekstin e ndihmave hyjnore dhe qëndrimin gati të engjëjve, theksojmë se gjenden një numër i madh përcjelljesh në lidhje me këtë çështje. Kështu që kristalizimi i një gjendjeje të jashtëzakonshme, ashtu siç pretendon Ibn Halduni, është i mbështetur në vetëm pesë përcjellje me numër. Pavarësisht kësaj sqarojmë se këto përcjellje, të cilat më tepër u shëmbëllejnë një haluçinacioni, një makthi dhe rrëfenjave imagjinare për fëmijë, të cilat nuk i pranon arsyeja, nuk bëhet fjalë për asnjë armik të Muhammedit (p.q.m.t.) të asgjësuar nga ana e engjëjve. Ibn Hishami i cili i ka përcjellur këto rëfenja në veprën me titull: “Siretu’n-Nebeuijje” (Jetëshkrimi i Lajmëtarit), përmbajnë thënie të mbyllura pra të paqarta dhe si rrjedhojë as autori i kësaj vepre nuk është i sigurtë, për vërtetësinë e rrëfenjave të përcjellura. (30)

Në anën tjetër nëse me të vërtetë i dërguari, i paska zgjidhur problemet e tij, më ndihmën e fshehtë të engjëjve, atëherë si shpjegohet se përse këta të fundit, nuk e ndihmuan atë në Luftën e Uhudit dhe në Ditën e Rexhit, duke mbyllur sytë përpara vrasjes së dhjetra muslimanëve?! Në veprat e jetëshkrimit, nuk hasim në ndonjë njohuri, mbi ardhjen e ndihmës hyjnore, në lidhje me luftrat e lartpërmendura, sidomos mbi këto rrëfenjat e ndihmës, nuk janë shprehur as historianë si Halife Ibn Hajjati dhe Ibn Ethiri.

14. Ibn Halduni shkruan kështu: “Por me marrjen fund, të epokës së shfaqjes së ndihmës hyjnore, mrekullive të saj dhe dëshmisë së drejtpërdrejtë të njerëzve, ndryshoi dhe koha e nënshtrimit dhe bindjes dhe si rrjedhojë mrekullitë u zhdukën. Dorëzimi u rikthye në një shprehi, ashtu siç ishte përpara Islamit. Kështu që në këtë gjendje, ne duhet të marrim këshillën se fanatizmi dhe shprehitë kanë disa dobi dhe disa dëme. Ata pandehën se mbretërimi, udhëheqja dhe trashëgimia, ishin nga punët më të nevojshme, por në epokën e parë islame nuk ishte kështu. Ne duhet të vëmë re, se sa pak rëndësi kishte udhëheqja, në epokën e të dërguarit të Allahut dhe si rrjedhojë ne nuk rastisim në ndonjë betim mbi këtë çështje. Më pas kur shkojmë në epokën e udhëheqësve, kjo çështje mori rëndësi deri në një masë të caktuar, sepse mbrojtja dhe ruajtja e shteteve muslimane, lufta në udhën e Allahut (l.m.t.), ngjarjet e daljes nga feja dhe çlirimet, e bënë të nevojshme, që kjo çështje të fitonte rëndësi. Ata janë të lirë në caktimin ose në moscaktimin e një trashëgimtari. Pak më sipër ne u kemi vend edhe fjalës së Umer Ibn Hattabit për sa i përket kësaj çështjeje. Por tanimë çështja e caktimit të udhëheqësit dhe trashëgimtarit ishte shndërruar, në njërën nga çështjet më të rëndësishme, me qëllimin e mbrojtjes së shteteve dhe në dobi të opinionit publik”. (31)

Ibn Halduni duke u mbështetur në fragmentin në fjalë, pa patur nevojë për adresimin tek një argument dhe një dëshmitar, të cilin do ta pranonte arsyeja nënkupton këtë: “Në epokën e të dërguarit, çështja e udhëheqësit dhe trashëgimtarit nuk kishte rëndësi dhe kështu që nuk u ndërmor një veprim për të. Çështja fitoi rëndësi në epokën e udhëheqësve” dhe secili nga ata caktoi një zëvendës për veten e tij. Me fjalë të tjera, duke përmendur thënien e Ibn Haldunit, udhëheqëit kishin vepruar kështu “sepse ishin menduar për mbrojtjen dhe ruajtjen e shteteve muslimane, luftën në udhën e Allahut (f.m.t.), ngjarjet e daljes nga feja”.

Vallë çfarë po mendonte i dërguari, i cili deri në çastin e fundit e jetës së tij, këmbënguli në lëvizjen e ushtrisë së Usame Ibn Zejdit?! (32) Në mësimin shiit përpara tërë kësaj, duke u mbështetur në hadithet e shkruara, në kundërshtim nga mendimi i Ibn Haldunit, besohet se jo vetëm që çështja e udhëheqjes ishte e rëndësishme, në epokën e të dërguarit të Allahut, por edhe se në atë epokë ekzistonte një betim.

15. Ibn Halduni shkruan kështu: “Për sa i përket ngjarjes së udhëheqjes së Aliut, kumtoj se njerëzit gjatë vrasjes së Uthmanit, ishin shpërndarë nëpër qytete të ndryshme dhe si pasojë ata nuk mund të ishin të pranishëm kur iu dha zotimi Aliut. Ndërsa një pjesë e të pranishmëve e dhanë zotimin ndaj Aliut, një pjesë ngurroi në dhënien e tij dhe pritën që i tërë populli të mblidhej dhe të arrinte në njëzëshmëri, për sa i përket çështjes së caktimit të një udhëheqësi. Ata që ndodheshin nëpër qytete, u kthyen nga zotimi i dhënë ndaj Aliut, kërkuan hakmarrjen për vrasjen e Uthmanit dhe parapëlqyen që të mbeteshin pa krye, derisa të mblidhej një këshill, i cili do të zgjidhte një udhëheqës. Këta të fundit e kishin perceptuar heshtjen e Aliut, në lidhje me çështjen e vrasësve të Uthmanit, si një lloj butësie dhe nocioni mosbesimi dhe jo si një ndihmë ndaj Uthmanit”. (33)

Duke u nisur na thëniet e shprehura në pikën e pesëmbëdhjetë mund të thuhet si vijon: “Në atë epokë, mendimi i shumicës së banorëve të zonës së Haramejnit (popullit të Mekkës dhe të Medinës), quhej i mjaftueshëm për caktimin e udhëheqësit dhe banorët e Medinës (si mërgimtarët edhe ndihmësit) së bashku me banorët e Bedrit, Kufesë, Basrasë dhe përfaqësuesve të Egjiptit ia kishin dhënë zotimin Imam Aliut, përveç katër vetëve (ose më shumë). Ndërsa dosja e atyre që nuk dhanë zotimin ishte e fryrë, sepse ata ose nuk zotëronin një besim të vërtetë, ose ishin armiq të të dërguarit si Meruani. Në mesin e tyre kishte dhe njerëz që kishin mbledhur sasi të mëdha pasurie, gjatë zhvillimit të këtyre luftrave dhe kishin frikë se mos iu merrej mbrapsht nga duart. Në fakt përveç Muauijes, askush nuk kërkoi hakmarrje për vrasjen e Uthmanit, por edhe kërkesa e tij, nuk ishte gjë tjetër vetëm se një mashtrim. Ashtu siç është shprehur dhe Philip Hitti, Muauije kërkonte që të shtinte në dorë udhëheqjen duke shfrytëzuar hakmarrjen. (34)

Duke përmendur këtu shënimin, që zë vend tek vepra me titull: “Nahxhu’l-Belaga” (Arti i Oratorisë), kur Imam Aliu i kishte kërkuar ndihmë Muauijes për Uthmanin ai nuk i kishte ndihmuar. (35) Për më tepër vrasësit e Uthmanit nuk diheshin dhe si rrjedhojë nuk mund të aludohet se Imam Aliu është sjellur i butë ose i ashpër. Shtëpia e Uthmanit ishte e rrethuar nga njerëz që vinin nga Basraja, Kufeja dhe Egjipti dhe përcjelljet historike e vërtetojnë se Imam Aliu e kishte ndihmuar Uthmanin. Këtu ndërhyjmë duke thënë se fjalia e Ibn Haldunit, se akush nuk donte t’i jipte zotimin Imam Aliut, bie ndesh me pjesën dërrmuese të këtyre burimeve. Në fakt Imam Aliu as nuk e donte ta merrte udhëheqjen, por populli këmbënguli që ai ta merte. Si rrjedhojë pohojmë se kishte bashkëkohës, që ishin mbledhur pas shtëpisë së Imam Aliut dhe po qëndronin aty në mënyrë që Imam Aliu ta pranonte udhëheqjen. (36)

Këmbëngulja e aludimit të Ibn Haldunit, pa pasqyruar asnjë argument dhe dokument, për sa i përket çështjes se i dërguari, nuk paska caktuar asnjë zëvendës për veten e tij, bën të mundur për lexuesin e kujdesshëm që të kuptojë se Ibn Halduni, i cili pretendon se është i arsyeshëm të kundërshtojë vetveten, në kontekstin e argumentimit të çështjes së udhëheqjes. Duket sikur ai të jetë i ngarkuar, me detyrën e mohimit të drejtimit dhe të udhëheqjes së Imam Aliut dhe të argumentimit të udhëheqjes së dikujt tjetër. Askush nuk e di arsyen e vërtetë të këmbënguljes kaq të madhe të Ibn Haldunit.

5.Përfundim

Deri më tani arrijmë në këto përfundime nga sa kemi thënë:

1. Kuptohet se thashethemet që janë përhapur, gjatë udhëheqjes së Muhammedit (p.q.m.t.), veçanërisht mbi drejtimin e Imam Aliut (p.m.t.), herë janë thënë nga padituria, herë janë thënë me qëllim dhe herë të tjera janë thënë, të nxitura nga krahinizmi arab. Këta faktorëkanë krijuar njëmjedis aq të rëndë, sa kanë përfshirë brenda sferës së ndikimit edhe Ibn Haldunin, i cili pretendon se është i paanshëm dhe i arsyeshëm, duke e detyruar atë qëtë qëndrojë në llogoren kundërshtare të Imam Aliut (p.m.t.) dhe pas tetë qind viteve. Për këtëarsye ai me qëllim që t’i mbështesë diku aludimet e tij, ai ka ndërmjetësuar me çdo lloj mjeti.

2. E njëjta gjendje vlen dhe për disa nga prirjet dhe diskutimet apologjetike që janë zhvilluar gjatë historisë. Një pjese të madhe të argumenteve të sjellura në këto diskutime, u mungon mbështetja fetare, historike dhe intelektuale, si dhe janë të mangëta në këndvështrimin e shkencës së hadithit, sepse shumica e tyre janë prodhime të mendjeve të individëve gënjeshtarë.

3. Kur hetohet në thellësi të burimeve të vjetra, griset perdeja që ka mbuluar diskutimet apologjetike dhe doktrinore dhe së bashku me daljen në dritë të të vërtetave, hidhen hapat e përafrimit në mesin e muslimanëve.

4. Ushqimi i armiqësisë së tepërt së Ibn Hadunit, ndaj figurës së Imam Aliut (p.m.t.), njërit nga bashkëkohësve më të pranuar dhe më të njohur në sytë e Ehli Sunnetit, na lajmëron për praninë e të vërtetave të fshehura të cilat ne nuk i njohim.

“Berresi ue Nakdi Nazariyati Ibn Haldun Der Kitabi “Mukaddime” Derbarei Xhaneshini ue Imameti Hz. Ali (a.s)” (Hetimi Dhe Qortimi i Mendimeve, Që Zënë Vend Tek Vepra me Titull: “Mukaddime” (Paraqitja) e Ibn Haldunit Mbi Udhëheqjen dhe Drejtimin e Imam Aliut (p.m.t.)). Mexhelei Pejuheshhaji Islami Danishkedei Edebijat ue Ulumi Insani Danishgahi Shehid Bahunari, I/2, 1387-1967.

Burimet e Referuara Për Këtë Artikull:

1. Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Ba Sherhi Alame Hilli) (Pastërtia e Besimit Me Shpjegimin e Dijetar Hilit), Përkthimi Në Persisht Nga Ebu Hasan Sharani, fq. 507-530, (viti i botimit 1351 sipas mërgimit islam / viti 1932 sipas kalendarit gregorian), Teheran, Iran; Dijetar Sejjid Muhammed Husejn Tabatabai, “Shia Der Islami” (Shiitët Dhe Islami), fq. 169-183, pa datë botimi, Kum, Iran.
2. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), Përkthimi Në Persisht Nga Peruin Gunabadi, vëll. 1, fq. 336-366, (viti i botimit 1371 sipas mërgimit islam / viti 1951 sipas kalendarit gregorian), Teheran, Iran; Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), fq. 190, pa datë botimi, Egjipt.
3. Shikoni ajetin e 14, të sures Huxhurat.
4. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 363-365, Krahasojeni Ajetin: “Ne Jemi Dorëzuar”, Me Veprën Me Titull: “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), e Nadiruddin Tusiut, fq. 507, 511, 513.
5. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 365-366.
6. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 366, Teksti Në Arabisht, fq. 191, Krahasojeni Me Veprën Me Titull: “Shia Der Islami” (Shiitët Dhe Islami), e Dijetar Tabatabaiut, fq. 172-173.
7. Dijetar Tabatabaiu, “Shia Der Islami” (Shiitët Dhe Islami), fq. 168-169, 172, 173; Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 507, 513.
8. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 366, Teksti Në Arabisht, fq. 191, 192; Dijetar Tabatabaiu, “Shia Der Islami” (Shiitët Dhe Islami), fq. 169.
9. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 366.
10. Krahasojeni Me Veprën Me Titull: “Mukaddime” (Paraqitja), e Ibn Haldunit, vëll. 1, fq. 402-403; Dijetar Tabatabaiu, “Shia Der Islami” (Shiitët Dhe Islami), fq. 170-171; Shejh Mufidi, “Ihtisas” (Përcaktimi), fq. 97, pa datë botimi, Kum, Iran; Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 507-508, 513.
11. Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 513-514, 529.
12. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 402.
13. Ibn Hishami, “Siretu’n-Nebeuijje” (Jetëshkrimi i Lajmëtarit), vëll. 4, fq. 87, 194-195, 213, 223, 247-248, pa datë botimi, Bejrut, Liban; Jakubi, “Tarih” (Historia), Përktheu Në Persisht Nga Ahmed Ibrahim Ajeti, vëll. 1, fq. 43-44, viti i bot 1343, Teheran, Iran; Ibn Ethiri, “Kamil Fi’t-Tarihi (Plotësimi i Historisë), Botimi Nga Muhammed Abdurrahman Marashi, Bejrut, Liban 1992, vëll. 1, fq. 65; Tusî, s. 513.
14. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 403.
15. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 405-406.
16. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 406.
17. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 407.
18. Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 515.
19. Dijetar Tabatabaiu, “Shia Der Islami” (Shiitët Dhe Islami), fq. 173, 178; Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 529.
20. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 407.
21. Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 529.
22. Si Shembull Shikoni Veprën Me Titull: “Siretu’n-Nebeuijje” (Jetëshkrimi i Lajmëtarit), e Ibn Hishamit, vëll. 4, fq. 163, 168, 174; Jakubi, “Tarih” (Historia), vëll. 1, fq. 402, 409, 414, 415, 508. Krahasojeni me veprën me titull: Mukaddime” (Paraqitja), e Ibn Haldunit, vëll. 1, fq. 376-379; Dijetar Tabatabaiu, “Shia Der Islami” (Shiitët Dhe Islami), fq. 173-174; Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit) fq. 513, 515-518.
23. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 408.
24. Suhejli, “Raudu’l-Unfi” (Kopështi i Prehjes), Botimi Nga Abdurrahman Uekili, vëll. 6, fq. 18-19; Jakubi, “Tarih” (Historia) vëll. 1, fq. 398, 441; Halife Ibn Hajjati, “Tarih” (Historia), fq. 38, 47, 57, (viti i botimit 1413 sipas mërgimit islam / viti 1993 sipas kalendarit gregorian), Bejrut, Liban; Ibn Ethiri, “Kamil Fi’t-Tarihi (Plotësimi i Historisë), vëll. 1, fq. 516, 535, 537, 539, 541, 550-558, 570, 596, 602, 636, 640; Shejh Mufidi, “Ihtisas” (Përcaktimi), fq. 200.
25. Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 515-516.
26. Ibn Hishami, “Siretu’n-Nebeuijje” (Jetëshkrimi i Lajmëtarit), vëll. 4, fq. 174, 191-192; Halife Ibn Hajjati, “Tarih” (Historia), vëll. 6, fq. 273; Jakubi, “Tarih” (Historia), vëll. 1, fq. 426, 430; Ibn Abdirabbihi, “Ikdu’l-Feridi” (Akti Individual), Botimi Nga Ahmed Emini Dhe Ibrahim Abjari, vëll. 5, fq. 91-94, (viti i botimit 1411 sipas mërgimit islam / viti 1991 sipas kalendarit gregorian), Bejrut, Liban.
27. Shejh Mufidi, “Ihtisas” (Përcaktimi), fq. 97, 124-125; Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. fq. 518-520, 530, 541.
28. Ibn Ethiri, “Kamil Fi’t-Tarihi (Plotësimi i Historisë), vëll. 1, fq. 636;Nadiruddin Tusi, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit), fq. 516.
29. Jakubi, “Tarih” (Historia), vëll. 1, fq. 424; Krahasojeni me ajetin e 13 të sures Ali Imran dhe ajetet 12, 15, 44 të sures Enfal; Xhafer Murteda Amuli, “Sahih Min Sireti’n-Nebi’l-Adhami” (Përmbledhja e Vërtetë e Jetëshkrimit të Lajmëtarit Më të Madh), vëll. 5, fq. 52, (viti i botimit 1415 sipas mërgimit islam / viti 1995 sipas kalendarit gregorian), Bejrut, Liban.
30. Si shembull shikoni veprën me titull: “Siretu’n-Nebeuijje” (Jetëshkrimi i Lajmëtarit), e Ibn Hishamit, vëll. 4, fq. 82, 84, 87, 163, 168, 174, 191-195, 213, 223, 246-247.
31. Ibn Hishami, “Siretu’n-Nebeuijje” (Jetëshkrimi i Lajmëtarit), vëll. 4, fq. 91, 244-245; Halife Ibn Hajjati bën fjalë, për zbritjen e engjëjve, në vendin e quajtur Hunejn. Sipas kësaj përcjelljeje, disa njerëz i kanë parë engjëjt të shpërndarë nëpër shkretëtirë, të shndërruar në formën e milingonave dhe më pas kanë thënë se nuk kanë dyshuar se këto milingona ishin engjëj.Halife Ibn Hajjati, “Tarih” (Historia), vëll. 7, fq. 173.
32. Ibn Halduni, “Mukaddime” (Paraqitja), vëll. 1, fq. 408.
33. Ibn Hishami, “Siretu’n-Nebeuijje” (Jetëshkrimi i Lajmëtarit), vëll4, fq. 299-300; Nadiruddin Tusiu, “Texhridu’l-Itikadi” (Pastërtia e Besimit) fq. 529.
34. Philip Hitti, “Tarihu’l-Arabi” (Historia e Arabëve), Përkthimi Në Persisht Nga Ebu Kasim Pajende, fq. 232, viti i bot. 1380, Teheran, Iran.
35. “Nahxhu’l-Belaga” (Arti i Oratorisë), Përkthimi Në Persisht Nga Xhafer Shehidi, fq. 291-292.
36. Jakubi “Tarih” (Historia), vëll. 2, fq. 74-76; Resul Xhaferijani, “Tarihu’l-Hulefa” (Historia e Udhëheqësve), fq. 227, 239,(viti i botimit 1377 sipas mërgimit islam / viti 1957 sipas kalendarit gregorian),Kum, Iran; Shejh Muhammed Ahmed Kenani, “Tarihu’l-Hilafeti’r-Rashide” (Historia e Udhëheqësve të Matur), fq. 341,(viti i botimit 1417 sipas mërgimit islam / viti 1997 sipas kalendarit gregorian), Bejrut, Liban.

Sqarime të Nevojshme:

 

(f.m.t.) - falenderimi mbi të

(k.m.t.) - krenaria mbi të

(l.m.t.) - lartësimi mbi të

(p.m.t.) - paqja mbi të

(p.q.m.t.) - paqja qoftë mbi të

Burimi : Medya Şafak