Mehmet Kukli beu ishte një ushtarak i shquar osman i cili ka lënë gjurmë të të thellë gjatë shek. XVI-të jo vetëm në Prizren por edhe në trojet tjera të Perandorisë Osmane. Ishte djali i Hëzërit, nipi i Ilijas Kukës, gjyshi i të cilit ka marrë pjesë në formacionet osmane gjatë depërtimit  të saj në trojet shqiptare, e në mesin e tyre edhe në Prizren. Ai ishte me prejardhje nga Vani i Anadollisë. Edhe pse disa e cekin se ishte me prejardhje nga Opoja, duke marrë parasysh se ka pas sarajin dhe çifligun në Zinovën e dikurshme, Brodosanin  e tashëm në Opojë, të cilit i ka dhuruar sulltan Sylejmani për kontributin e jashtëzakonshëm të tij ushtarak. Mehmet Kuli beu kohën më të gjatë të jetës ka kaluar në mes Prizrenit dhe Zinovës(Brodosanit), dhe atë, verën e kalonte në Opojë e dimrin në Prizren.

Edhe për Mehmet Kukli beun kanë shkruar shumë studiues dhe hulumtues kombëtar dhe ndërkombëtar, por do të ndalem në disa sosh që kanë hulumtuar dhe analizuar karrierën e tij të bujshme jo vetëm ushtarake, por edhe atë të aspektit social, humanitar, bamirës.

Studjuesi dhe hulumtuesi i mirënjohur shqiptar Hasan Kaleshi ka hulumtuar dhe shkruar gjerësisht për vakëf lënësin më të njohur  i cili ka lënë shumë vakëfe jo vetëm në Prizren por edhe në trojet tjera shqiptare në kuadër të Perandorisë Osmane gjatë shek. XVI-të.

Hasan Kaleshi ka cek se Mehmet Kukli beu ka ndërtuar dy xhami dhe një mesxhid në Prizren, poashtu edhe xhaminë dhe mejtebin në Zinovë( Brodosan) të Opojës. Më gjerësisht do të ndalem tek Hasan Kaleshi për Vakëfnamen e Mehmet Kukli beu të cilin gjerësisht i ka përshkruar dhe hulumtuar.[i]

Mark Krasniqi e përshkruan Mehmet Kukli beun si një pasanik i madh që vetëm në përalla të kesh mund gjetur një shok të tij, nuk dihet se a ka qenë tetovar apo prizrenas( këtë e cek edhe Mark Krasniqi pasi për shkak të saj që ka jetuar në mes Opojës dhe Prizrenit). Ka lënë vakëfe të shumta, si në Prizren 117 dyçane, disa karvansaraje, shumë mulli në në Prizren ashtu edhe fshatëra përreth si në Krushë, Rapçë, Mamushë. Edhe në qytetet tjera shqiptare ka lënë vakëfe të shumta si në Lezhë, Shkodër. Ka ndërtuar edhe një xhami në Prizren dhe një në fshatin Brodosanë të Opojës.[ii]

Edhe historiani Skender Rizaj cek se Mehmet Kukli beu kishte lënë 117 dyçane, 6 mullinj, një karvansaraj, dy xhami si dhe mejtepe(shkolla) për fëmijët mysliman.[iii]

Edhe Mehmet Tahir efendiu, kronisti, myderrizi, myftiu, i shquar i  shek. XIX-të, në kronikën e tij  Menakib, ka shkruar për Mehmet beun, vali që nga qyteti i Shkodrës në perëndim e deri në Bosnjë në veri:

“Quhet Mehmet beg me ofiqin Kukli, ka ndërtuar xhaminë më të këndshme në qytetin tonë, e ka gjallëruar atë me plot vakëfe të pasura, që zgjerojnë furnizimet e nëpunësve. Është bërë vali prej Selanikut deri në Bosnjë, sundonte dhe njerëzit i nënshtroheshin si robër. Ndaj robërve ka treguar butësi siç e tregojmë ndaj fëmijëve tanë.[iv]

Studjuesja dhe hulumtuesja serbe Tatjana Katiqi ka shkruar se duke pasur parasysh numrin e madh të vakëfeve të lëna, ka qenë personalitet i shquar i kohës, me siguri ka pas pozitën e sanxhakbeut, por ku dhe kur mund vetëm të supozohet. Ka ndërtuar shumë objekte që nga Shkodra, Lezha, Prizren e Shkup, dhjetë karvansaraje në rrugën prej Shkodrës gjer në Prizren, një urë mbi lumin Vardar në Shkup, në Prizren një xhami, një e ka renovuar, tri karvansaraje, mbi 100 dyçane, tri depot ë mëdha, në fshatin Zinovë(Brodosan) të Opojës ka ndërtuar xhaminë dhe hamamin. Mehmet Kukli beu për dallim nga të tjerët përveç objekteve fetare i është përkushtuar ndërtimit të objekteve fitimprurëse dhe është njeri kyç për zgjerimin e qendrës tregtare të Prizrenit, sheshit të vjetër dhe çarshirë së re të Prizrenit.[v]

Vakëfnameje e Mehmet Kukli beut

Mehmet Kukli beu do të mbetet i shënuar në historinë e Perandorisë Osmane në trojet shqiptare si vakëf dhurues më i madh i njohur. Si vakëflënës që ka qenë dhe vakëfet që ka lënë, me të vërtet ka qenë një njeri i cili ka kontribuar me të madhe për mirëqenien sociale dhe humanitare të qytetarëve të atëhershëm që kanë jetuar, të cilët në saje të vakëfeve të tij me qindra vite kanë pasur dobi të ndryshme materiale dhe shpirtërore. Përveç kësaj merita e posaçme e këtij është edhe Vakëfnameja e përpiluar dhe të legalizuar të  vakëfeve të t’ia anembanë trojeve shqiptare, me theks të posaqëm në qytetin  e Prizrenit.

Hasan Kaleshi dhe Ismail Rexhepi kanë kryer një obligim të madh ndaj këtij vakëflënësi të shquar ashtu që qysh në vitin 1960 e kanë botuar  Vakëfnamenë  të përkthyer  në gjuhën serbokroate. Kjo vakëfname e botuar në vitin 1960 u përkthye edhe në gjuhën shqipe në vitin 2007 në saje të përkthyesve Ismail Rexhepi dhe Sadik Mehmeti. Edhe hulumtuesi nga Prizreni Raif Vërmiça e ka përkthyer edhe në gjuhën turke në vitin 2001.

Vakëfnamen e tij, Mehmet Kukli beu e ka hartuar dhe verifikuar para gjyqit në dekadën e parë të muajit shevval të vitit 944 hixhri, që i bie në 3-12 mars të vitit 1538. Origjinali i Vakëfnamesë nuk është ruajtur, dhe nuk dihet që ekziston, e as që është gjetur gjer tani. Vakëfnameja është përshkruar dhe verifikuar përsëri në qershor të vitit 1669 në Prizren, me rastin e një kontesti në mes trashëgimtarëve të Kukli beut, myteveliut të vakëfit dhe disa personave tjerë që kanë filluat të grabisin këtë vakëf të çmuar. Gjatë kohës ky  vakëf me pasuri të madhe, gradualisht gjatë periudhave  kohore ka filluar të tjetërsohej, ashtu që nga ky vakëf i madh më nuk ka mbetur gjë të ruajtur për fat të keq.[vi]

Zakonisht origjinalet e vakëfnameve nuk janë ruajtur, pasi që ato u janë dhënë ruajtje mytevelinjëve(menagjerëve) të vakëfeve, por gjatë kohës me vdekjen e tyre dhe kalimin në ruajtje të mytevelinjëve trashëgues, me kohë i janë humbur edhe origjinalet e vakëfnameve. Për atë shkak në mungesë të origjinaleve janë ruajtur përshkrimet e tyre të cilët kanë ndodhur me rastin e ndonjë kontesti në mes mytevelinjëve dhe trashëgimtarëve të vakëflënësve të caktuar, që janë vërtetuar nga kadiu i kohës në të cilin është bërë përshkrimi i tyre.[vii]

Në kohën e sotshme ekzistojnë dy përshkrime të Vakëfnamesë së Mehmet Kukli beut, një përshkrim, i cili është i dëmtuar gjendet në “Sixhilin” e përmendur të Prizrenit, kurse tjetri gjendet në Drejtorinë e Vakëfeve në Ankara. Teksti i Vakëfnamesë është botuar në bazë të përshkrimit që gjendet në Ankara, por diku është plotësuar edhe me atë të “Sixhilit” të Prizrenit, me ç’rast janë plotësuar njëri me tjetrin.[viii]

Se sa i është dhënë rëndësi  shenjtërimit të vakëfnamesë së Mehmet Kukli beut, dhe për sanksionet që bie mbi ata të cilët nuk i përmbahen vakëfnames, mund të shihet nga teksti origjinal i vakëfnames së Kukli beut në gjuhën arabe, në të cilin decidivisht shkruan:

“Dhe askujt nuk i lejohet të ndryshojë diçka nga vakëfet e theksuara dhe nga kushtet e parapara. Kush ndryshon, pasi të gjitha i ka dëgjuar, atëherë mëkati bie mbi atë që bën ndryshimin. Allahu të gjitha i dëgjon dhe i di. E kush përpiqet të mënjanojë ndonjë kusht ose të ndryshojë nga ato që i ka paraparë bamirësi, ose të shkëput diçka nga të ardhurat, përveç bamirësit të theksuar, atëherë mbi të le të jetë mallkimi i Allahut, i engjëve dhe i gjithë njerëzve. E shpërblimin bamirësit do t’ja jap Allahu xh.sh.”.[ix]

Nga Vakëfnameja e botuar do të cekim disa nga vakëfet e lëna të shumta anembanë trojeve shqiptare të asaj periudhe, ndërsa të dhëna tjera rreth mirëmbajtjes dhe mënyrës së përdorimit të të ardhurave nuk do të ndalem, për shkak të natyrës së punimit në fjalë.

Duke marrë parasysh thënien profetike të pejgamberit Muhamed, ”Kush ndërton faltore për Zotin , Ai do t’ia ndërtojë një shtëpi në xhenet”, Mehmet Kukli beu ka ndërtuar dhe vakëfnuar në emër të Zotit,  një mesxhid dhe dy xhami në Prizren dhe në kasabanë Zinovë( Brodosan) të Opojës. Bamirësi Mehmet Kukli beu ka pas dëshirë që mesxhidin dhe xhamitë që i ka ndërtuar të jenë në gjendje të mirë dhe të qëndrojnë deri në ditën e Kijametit për t’u shfrytëzuar përherë nga xhematet përkatëse të tyre.[x]

Në Prizren ka vakëfnuar 37 lokale dhe një karvansaraj, poashtu ka vakëfnuar 10 dyçane midis dy lumenjve, 10 dyçane në hyrje të Çarshisë, dhe 50 dyçane në Tregun e vjetër, tri depo dhe çardaqe prapa dyqaneve në Çarshinë e vjetër. Ka vakëfnuar edhe mullirin me dy gurë, karvansarajin me katin përdhesë dhe katin e parë, si dhe karvansarajin që e ka ndërtuar në tokën të cilin e kishte blerë nga Ferhat beu dhe Daud vojvoda. Vakëf ka lënë edhe hamamin e ndërtuar në kasabanë Zinovë(Brodosan) të Opojës.[xi]

Më tutje në Prizren ka lënë vakëf edhe kopshtin në mahallën e Tabakhanës, një kopsht me pemë e me rrushë dhe hardhi nën Atmejdan. Ka lënë vakëfe edhe mullinj të shumtë, pesë mulli në Çarshinë e vjetër, të cilat njihen me emrin”Mullinjë e Pashtrajve”(në Prizren ka qenë i njohur me emrin mulliri i Et’hem agës, tani është zyre e avokatit Et’hem Rogova, nipi i Et’hem agës që gjendet pran Hamamit të Prizrenit), katër mullinj i ka vakëfnuar në lumin Topojani, katër mullinj në fshatin Rapçë në Gorë.[xii]

Përveç se në Prizren, Mehmet Kukli beu ka lënë vakëfe edhe në pjesët tjera shqiptare, ashtu që ka vakfënuar karvansarajin me katin përdhesë dhe katin në mahallën e bojaxhive në Shkup, në Lezhë ka lënë vakëf dy karavansaraje dhe 50 dyçane, një çardak me katet përdhese dhe me katet, depon për ruajtjen e sanës dhe kashtës dhe hamamin e ndërtuar.  Në Shkodër ka lënë vakëfe, karvansarajin me katin përdhes dhe kat, karvansarajin me katin përdhesë dhe kat në fshatin Makosh në nahijen e Dukagjinit, karvansarajin afër Kalasës së Dukagjinit, karvansarajin në fshatin Klumin, në limanin Vaspas, në fshatin Goden, në fshatin Mamushë, dhe në fshatin Sopotnicë.[xiii]

Vakëfnameja e Mehemet Kukli  e përpiluar, është shkruar nga Turguti i biri i Abdurrahamanit, dhe është legalizuar nga ana e kadiut haxhi Mustafa Avniut, i cili përfaqësonet në atë kohë kazanë e Prizrenit dhe Suharekës.[xiv]

Në fund të Vakëfnames gjenden edhe emrat e dëshmitarëve që kanë dëshmuar legalizimin e Vakëfnames së Mehmet Kukli beut. Në mesin e dëshmitarëve janë: Mevlana haxhi Shabani, hatib në xhaminë Atik, Mevlana Mehmed, biri i Mustafës, hatib në xhaminë Xhedid, pastaj Sinan dede, i biri i Aliut, myezin, Mevlana Abdi hoxha, i biri i Husamës, mualim, Hyseni, i biri i Nesuhit, imam, Mustafë Oruçi mualim, Sejdi hoxha, mualim, Muharem hoxha, i biri i Xhenanit, Davudi, i biri i haxhi Aliut, myezin, Ejnebegu, i biri i Aliut, spahi, Hysen dede, i biri i Jusufit, hartuesi Ramadan, i biri i Mustafsë, haxhi Aliu, i biri i Mustafasë dhe Hyseni, i biri i Kasëmit, ushtar.[xv]

Mehmet Kukli beu do të mbetet përherë i shënuar ë histori si vakëfdhënës më i madh i shënuar jo vetëm përgjatë shek.XVI-të, por edhe në përgjithësi gjatë shekujve tjerë të periudhës osmane, e me theks të posaçëm për Prizrenin do të mbetet përherë i përmendur dhe i çmuar si njëri që ka kontribuar  në fushën e bamirësisë, humanitetit dhe solidaritet njerëzor të periudhës në të cilin ka jetuar dhe kontribuar.

(vazhdon)