Citojmë se nëse filozofi francez Jacques Derrida do t’i kishte lexuar thëniet e Fārābīut, atëherë ai do ta kishte shikuar se Fārābīu kishte bërë tek këto çështje me shenjë afërsisht njëmijë vite përpara tij. Domethënë qenia ime në botën e jashtme është nëpërmjet lidhjes sime që kam me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse). Si pasojë e lidhjes sime që kam me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse) dhe qenies kudo të kësaj mendjeje, unë jam ḥāḍir (i pranishëm) dhe nāḍḥir (shikues) në çdo që dëgjoj me veshë, shikoj, konceptoj, kuptoj, nuhas, perceptoj, prek në univers. Krahas kësaj filozofi francez (Jacques Derrida), cili nuk kushton rëndësinë, vëmendjen e duhur ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse), kumton se trupat që shikon në botën e jashtme janë ḥāḍir (të pranishme) dhe përdor fjalëzën ḥuḍūr (metafizikën e pranishme) teksa e shpreh këtë.

Ishrāḳ (Ndriçimi) Dhe ‘Aḳlu’l-Fe‘āli (Mendja Bërëse)

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥekīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç e dini ne po bëjmë për sistemin epistemologjik fjalë të Fārābīut dhe po përfitojmë nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e mjeshtrit tonë të nderuar.

Kurse sot ne do të përfitojmë nga mendimet e mjeshtrit tonë të nderuar, hirësisë së tij në çështjen e shikimit të epistemologjisë së tij. Çështja jonë e ditës së sotme ka mundësi që të përmbajë një sasi termash filozofikë. Kjo çështje ishte cilat janë udhët e përftimit të diturisë në aspektin e këtij filozofi të madh.

Mjeshtër i nderuar, në programin tonë të kaluar ne bëmë fjalë se çfarë është dituria shqisore sipas Fārābīut. Kurse në mësimin e kësaj mbrëmjeje, nëse do Allāhu i Lartësuar, ne do të cekim se çfarë është dituria mendore.

Mjeshtër i nderuar, nga sistemi epistemologjik i të urtit Fārābī, ne kishim arritur në këtë përfundim se ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) është lojtari kyç i këtij sistemi. Gjithashtu dhe fjalët e hirësisë suaj në këtë çështje janë kështu: “Duke qenë se disa muḥaḳiḳë e shikojnë me‘rifetin (diturinë, njohurinë) si një ishrāḳ (ndriçim) të ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse), e quajnë Fārābīun si një mutaṣaūif (mistik, të urtë musliman)”. Ju keni bërë të ditur se ai ka zgjidhur çështjen e ilmu’l-fiṭrīt (diturisë fillestare, të lindur, të pastër) këtu. Sipas mendimit tim kjo qasja juaj është shumë interesante. Shprehem kështu sepse ne i themi “‘ilmu’l-fiṭrī” (dituri e lindur, e pastër, e përftuar që në lindje) gjithçkaje që na del, kalon përpara nesh, madje themi se dhe dituritë, njohuritë, urtësitë në Ḳur’ānin Famëlartë janë janë fiṭrī (të lindura). Megjithatë filozofi Fārābī ka hedhur mjaft bukur dritë mbi këtë kohëzgjatje, proçes. Madje ky sqarimi i tij është dhe përtej teorisë së “tedhekkurit” (kujtimit) të Platonit që beson në një dituri të mbështetur në kujtimin, ose argumentit të Aristotelit i cili e quan diturinë nga “mebādetu’l-eūelijjeti” (parimet fillestare, e para). Ai i ka kapërcyer, tejkaluar që të dy këta. Përsëri dhe bërja juaj e qartë e këtyre ishte jashtë mase interesante për mua: “Fārābīu thotë se ka një burim, rrënjë të jashtme për këto parime se ky burim në të vërtetë është i përbërë nga ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) që është në maḳāmu’l-ishrāḳin (vendin e ndriçimit). Pra vetë ky thelbi i mendjes është ishrāḳī (ndriçues)”.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, se me të vërtetë ḥakīm (i urti) Ebū Naṣr Fārābīu, krahas qenies një filozof i madh i cili e di, njeh qenien, njëkohësisht është dhe një njeri që e di se çfarë është dituria. Pikërisht ashtu siç filozofët perëndimorë kanë bërë një dallim mes epistemologjisë dhe ontologjisë në ditët e sotme, kjo çështje ishte bërë dhe rendi i ditës së të urtit Fārābī, në një kohë shumë të hershme, njëmijë vite vite më përpara. Ai deshi të asgjësonte kufirin mes këtyre të dyjave.

Po, miratojmë se ashtu siç bëtë dhe ju të qartë tek njeriu sendërtohet, trupëzohet diçka e quajtur idrāk (perceptim) dhe mbarë çështja është se si percepton njeriu. Njeriu është mbledhja, shuma e molekulave, qelizave, māḍes (lëndës) dhe ṣūretit (pamjes) në trupin e tij; ai është një trup nga trupat. Ai i ka lënë etapat, fazat nebātī (bimore) dhe ḥajuānī (kafshërore) pas. Teksa ai është në etapën nebātī (bimore) ai nuk ka arritur ende në shkallën e idrākut (perceptimit). Qoftë shqisa dhe qoftë vegimi, qoftë ëndrra dhe qoftë mendja; Fārābīu parashikon një burim fiṭrī (të lindur) dhe qartëson se ky burim është jashtë nesh - duke përdorur thënien tuaj këtu për çdo idrāk (perceptim) që njeriu ka. Në të vërtetë ne jemi ata që jemi muṭaṣil (të bashkuar, ngjitur) me të. Kjo është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse). Mendimtarët e lashtë e kanë pranuar ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse) si mendjen e dhjetë.

Mirëpo ne tanimë nuk e shohim të domosdoshme përdorimin e thënies “‘aḳlu’l-‘ashri” (mendja e dhjetë) në ditët tona. Arsyeja e thënies: “mendja e dhjetë” e saj në ato epoka, ishte marrja e teorisë së nëntë feleḳëve (rruzujve qiellorë, universeve) (në kozmologji) të Baṭlejmūsit për bazë. Lajmërojmë se duke qenë se astronomia e Ptolemaiosit (Baṭlejmūsit) nuk ka më vlefshmëri sot, si rrjedhojë nuk ka as kuptim bërja jonë për nëntë mendjet fjalë dhe pranimi ynë i ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse) si mendja e dhjetë. Pavarësisht kësaj bërja jonë për mendjen e dhjetë fjalë, nuk do të thotë se ‘aḳlu’l-kul’lī (mendja e plotë) nuk ka kuptim. Sepse e tërë ‘ālemu’l-ūxhūdi (bota e qenies) drejtohet me mendjen. Ne kësaj u vëmë ‘aḳlu’l-kul’lī (mendja e plotë) emrin. Kjo është mendja e tërë qenies. Pra rendi i krijimit është i mbështetur në idrāk (perceptim) dhe nuk është kot. Ja pra pikërisht kjo emërtohet si ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse).

Mistiku ynë Fārābīu besonte se kjo e fundit është mendja e cila drejton, udhëheq botën. Rishtas dhe ne që jetojmë në këtë botë, drejtohemi dhe jemi nën ndikimin e asaj mendjeje. Çdo njeri ka marrë pjesën që i takon në masën e përpjesëtimit nga ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) dhe sërish jo secili e ka përpjesëtimin e njëjtë me të. Nëse dritaret e shpirtit tonë hapen me këtë mendje - sigurisht që janë të hapura; krahas kësaj dritarja e çdo njeriu nuk është e hapur në të njëjtën masë - dhe ne marrim pjesën që na takon në atë masë nga ajo. Ja pra ky është ishrāḳu (ndriçimi). Ka gjasa që këto fjalë t’i thotë dhe një mutaṣaūif (mistik, ṣūfī, i urtë). Megjjthatë kjo nuk është shenja e taṣaūfit (misticizmës), por shenja e ḥikmetit (urtësisë) dhe është filozofike. Nëse një mutaṣaūif (mistik, ṣūfī, i urtë) e thotë këtë, atëherë kjo nënkupton se ai është bërë “ḥakīm” (i urtë). Vallë përse ta ulim, zvogëlojmë një ḥakīm (të urtë) në një mutaṣaūif (mistik, ṣūfī, i urtë)?!

Ky i fundit mund të jetë për bukuri një ḥakīm (i urtë) në të njëjtën kohë. Vallë a ka ndonjë pengesë për këtë?! Fjala është një fjalë e drejtë, saktë. Në këtë mënyrë dhe çështja në lidhje me fiṭratin (lindjen, natyrshmërinë e pastër) del në dritë dhe merr një zgjidhje. Madje dhe instinktet kafshërore janë të lidhura deri në njëfarë shkalle me këtë; mirëpo kjo nuk është një lidhje e plotë. Kur një kafshë ecën, lëviz, vepron në përputhje me instinktin e saj, atëherë do të bëhet dhe për një lidhje perceptuese fjalë me burimin e perceptimit. Ajo ‘aḳlu’l-kul’lī (mendja e plotë) është burimi i perceptimit. Kjo hapje tek njeriu është më tepër. Njeriu hem me shqisën e tij hem me vegimin e tij dhe hem me ëndrrën e tij dhe hem me mendjen e tij është i lidhur plotësisht me atë ‘aḳlu’l-kul’līn (mendjen e plotë). Kjo është gjëja që Fārābīu e pranon si burimin e idrākut (perceptimit). Shtojmë se nuk ka asgjë të keqe që këtij burimi t’u thuhet “ishrāḳī” (ndriçues); sepse dhe ishrāḳu (ndriçimi) nga këtu është.

Megjithatë quajtja “mutaṣaūif” (mistik, ṣūfī, i urtë) e tij është mjaft e pavend. Si përfundim ai mund të jetë një filozof i cili mund të emërtohet dhe si “ishrāḳīt” (ndriçues). Ashtu siç kemi saktësuar dhe më parë, tërësia e filozofëve muslimanë, kanë marrë pjesën e tyre që i takon në një mënyrë nga ishrāḳu (ndriçimi). Kjo çështje që ju rrëfeva dhe që e përcollët dhe ju nuk ka aspak nevojë për instinktet bimore dhe kafshërore të Aristotelit dhe teorisë së kujtimit të Platonit. Ashtu siç e dini dhe ju Platoni ka një teori të pranishme të quajtur “tedhekkuri” (kujtimi). Kjo teori është botëkuptimi, mendimi i njohur i tij. Ai thotë se perceptimi ynë i gjërave, sendeve në këtë botë është një kujtim. Shumë mirë, por çfarë është ky kujtim?! E thënë ndryshe ne dinim çdo gjë në botën e përhershme, në botën e elestit (A nuk jam Unë Zoti juaj?!: Media e Lirë) dhe përpara se të hidhnim hapin në këtë botë.

Kur bëmë hubūṭ (rënie, ulje, zbritje) në këtë botë - ose me thënien e dikujt kur bëmë sukūt (rënie); që ne këtu parapëlqejmë të themi “hubūṭ” (rënie, ulje, zbritje) - i harruam tërësisht këto gjëra të cilat i dinim në botën e përhershme. Kështu që nën kushte të caktuara, ose kur jemi ballë përballë me gjëra të ditura, njohura (objekte, sende) na vjen zotimi i elestit (A nuk jam Unë Zoti juaj?!: Media e Lirë) në mendje. Ky është botëkuptimi, mendimi i Platonit. Kur i marrim fjalët e thëna të Fārābīut parasysh, atëherë nuk ka më nevojë për botëkuptimin, mendimin e Platonit. Mësimi këtu nuk ka nevojë të jetë “tedhekkur” (kujtim). Sepse ky është një lloj ishrāḳu (ndriçimi). E thënë ndryshe duke nisur nga shqisa deri tek mendja, kjo është një lloj irtibāṭi (lidhjeje) me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse). Kjo është një fjali e thënë në një mënyrë mjaft të kujdeṣhme, vëmendshme.

Në të njëjtën mënyrë kështu janë dhe “mebādetu’l-eūelijjeti” (parimet fillestare, e para) të Aristotelit, si përfundim duhet të ketë një lidhje, marrëdhënie me një burim jashtë, përveç “unit” dhe ai burim është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse). Kjo e fundit është ḥāḍir (e pranishme) dhe nāḍḥir (shikuese) kudo. Një filozof i shquar francez, emrin e të cilit nuk po mundem ta kujtoj (Jacques Derrida: Media e Lirë) ka thënë një fjalë të mahnitshme: “Kur ne shohim botën jashtë nesh - fjala vjen si e perceptojmë një libër kur e shohim atë?! Vallë a e perceptojmë ne librin, apo libri na percepton ne?! Jo, asnjëra nga këto nuk është saktë. Ju jeni ḥāḍir (të pranishëm) në atë gjë që shikoni. Kur prekni një trup, kjo do të thotë se jeni ḥāḍir (meuxhūd, i pranishëm) në të. Pra njeriu është ḥāḍir (të pranishëm) në gjënë që qëndron përballë tij. Objektet që qëndrojnë të gatshme përballë jush dhe që hyjnë në rrezen tuaj të mendimit, madje mbarë gjërat që dëgjoni me veshë, pra forma juaj e krijimit të lidhjes, marrëdhënies me botën e jashtme është ḥuḍūri (prania) juaj (meuxhūdijjeti, prania juaj) tek to”. Kjo është fjalia e një filozofi francez.

Citojmë se nëse Jacques Derrida do t’i kishte lexuar thëniet e Fārābīut, atëherë ai do ta kishte shikuar se Fārābīu kishte bërë tek këto çështje me shenjë afërsisht njëmijë vite përpara tij. Domethënë qenia ime në botën e jashtme është nëpërmjet lidhjes sime që kam me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse). Si pasojë e lidhjes sime që kam me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse) dhe qenies kudo të kësaj mendjeje, unë jam ḥāḍir (i pranishëm) dhe nāḍḥir (shikues) në çdo që dëgjoj me veshë, shikoj, kuptoj, nuhas, perceptoj, prek, shikoj në univers. Ḥuḍūri (prania) ime tek to është nëpërmjet burimit tim logjik, mendor dhe ky burim është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse). Këto janë komentet tona. Krahas kësaj filozofi francez (Jacques Derrida), i cili nuk kushton rëndësinë, vëmendjen e duhur ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse), kumton se trupat që shikon në botën e jashtme janë ḥāḍir (të pranishme) dhe përdor fjalëzën ḥuḍūr (presence, prani) dhe metaphysics of presence (fizikën e pranishme) teksa e shpreh këtë.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim i mahnitshëm. Kjo është arsyeja se përse ai ua vë ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse) emra të larmishëm si “Xhibrīli”, “Rūḥū’l-Emīni” (Shpirti Besnik, i Sigurtë), “e dërguara hyjnore” dhe “meleku’l-kerīmi” (engjëlli i nderuar), sepse beson se gratë u dashuruan marrëzisht me të nderuarin Jusūf (p.m.t.) (kur e panë këtë të fundit). Sa bukur që e ka komentuar.

Mjeshtër Dīnānī: Kurse për sa i përket vënies së ‘aḳlu’l-kul’līt (mendjes së plotë) të këtyre emrave të bekuar muslimanë të Fārābīut, hedhim dritë se këtë e vërteton dhe Ḳur’āni Fisnik. Unë kisha qëmtuar se mbarë qeniet që kanë idrāk (perceptim) janë muttaṣil (të bashkuara, ngjitura) ndaj atij burimi të idrākut (perceptimit) në masën e aftësisë, zotësisë së tyre ūxhūdi (qenësore). Ḳur’āni Kerīm shpall se e ka frymëzuar bletën. “وَأَوْحَىٰ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ” “Ue euḥā Rabbuke ile’n-naḥli eni’t-tekhidhi mine’l-xhibāli bujutān ue mine’sh-shexheri ue mimmā je‘rishūne” (Dhe e frymëzoi, ia shpalli (me anë të instinktit) Zoti yt bletës shko dhe ndërtoji nëpër male shtëpitë dhe nëpër pemë dhe në çatitë (që i ndërtojnë njerëzit). (Sūre Naḥl, 68) Bletët thurin shumë bukur fole dhe hoje në formën gjashtëkëndëshe dhe e dinë shumë mirë se çfarë duhet të bëjnë.

Kështu që bëhet për një lloj irtibāṭi (lidhjeje) mes saj dhe ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse); krahas kësaj ky irtibāṭ (lidhjeje) është sa aftësia qenësore, kufiri i saj dhe nuk është më tepër... Ky irtibāṭ (lidhje) është e drejtpërdrejtë dhe bleta merr ndihmë nga ajo, madje ajo nuk është e ndërgjegjshme që merr ndihmë nga ajo. Ajo thjesht dhe vetëm bën punën e saj dhe nuk e di se nga i vjen ky idrāk (perceptim) asaj. Irtibāṭi (lidhja) që njeriu krijon me këtë burim idrāku (perceptimi) është më tepër se irtibāṭi (lidhja) që një bletë, ose mijëra gjallesa, kafshë krijojnë me atë burim idrāku (perceptimi). Pra njeriu është muttaṣil (i bashkuar, ngjitur) hem me shqisat e tij, hem me vegimet e tij, hem me ëndrrat e tij dhe hem me mendjen e tij me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse). Njeriu merr masa parandaluese dhe vë rend në këtë botë falë kësaj mendjeje. Nëse kjo lidhje nuk do të ishte, ai nuk do të mund ta ndërtonte botën.

Nëse kjo lidhje është e pranishme qoftë tek bleta dhe milingona, vallë përse kjo lidhje të mos jetë e pranishme tek njeriu?! Madje dhe milingona u tregon milingonave të tjera që të shkonin në foletë e tyre, sepse në rast të kundërt ushtritë e të nderuarit Sulejmān (p.m.t.) do t’i shtypin ato. “حَتَّىٰ إِذَا أَتَوْا عَلَىٰ وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ” “Ḥattā idhā eteu ‘alā uādi’n-nemli ḳālet nemletun jā ejjuhe’n-nemlu’dkhulū mesākinekum lā jaḥṭimennekum Sulejmānu ue xhunūduhu ue hum lā jesh‘urūne” (Madje atëherë kur arritën mbi luginën e milingonave, tha një milingonë: “O ju milingona, hyni në vendbanimet tuaja që të mos ju copëtojë Sulejmāni dhe ushtria e tij duke mos ju vënë re). (Sūre Neml, 18) Si e kupton një milingonë këtë?! Ky është një ilḥām (frymëzim) Rabbānī (i qenies Zot). Nëse milingona ka një ilḥām (frymëzim) të tillë, vallë përse njeriu të mos ta ketë?!

Ilḥāmi (frymëzimi) i njeriut është njëmijë herë më tepër se ilḥāmi (frymëzimi) i një milingone. Megjithatë ky nuk është një ilḥām (frymëzim) nebeuīt (i qenies lajmëtar). Le të mos e pandehim si “uaḥj” (shpallje hyjnore) këtë. Vetë mendja është ishrāḳ (ndriçim). Ky i fundit nuk është një çështje e vështirë për t’u kuptuar. Pra te‘aḳḳuli (arsyetimi, meditimi, mendimi) ynë e merr burimin nga diku. Nuk jam unë ai që krijon, shpik mendjen. Bëni kujdes këtu; sepse unë e kam cekur me dhjetra herë këtë çështje në librat e mi. Vallë a e ndërtojmë ne mendjen, apo mendja na ndërton ne?! Vallë si mund ta ndërtoj unë mendjen?! Vallë kush jam unë që të mund të ndërtoj mendjen?! Vallë a është trupi ai që ndërton mendjen, apo është mendja ajo që ndërton trupin?! Vallë a bëj unë gjithçka me mendjen, apo jam unë ai që ndërton mendjen?! Atëherë unë duhet të kem irtibāṭ (lidhje) me diku tjetër. Ja pra pikërisht këtë Fārābīu e emërton si “‘aḳlu’l-fe‘āli” (mendja bërëse).

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, ai ka dhënë një fjalie shumë të këndshme vend e cila iu është shmangur kujdesit, vëmendjes së komentuesve. Fārābīu bën atë burimin e ishrāḳu’r-Rabbānīt (ndriçimit të qenies Zot) anën, drejtimin, ḳiblen e mendjes. Ai kësaj mendjeje u ka vënë emra të ndryshme si “Xhibrīli”, “sefīru’l-ilāhī” (ambasadori, i dërguar hyjnor), “meleku’l-kerīmi” (engjëll i nderuar) dhe madje për këtë ka treguar si dëshmi ājetin e nderuar të mëposhtëm ḳurānor kur Zulejkhāja, (bashkëshortja e ‘Azīzit, uezīrit të Egjiptit) i ftoi gratë egjiptiane, u vuri fruta dhe thika përpara në tryezat e tyre dhe më pas kërkoi që i nderuari Jusūf (p.m.t.) t’u dilte përpara tyre: “فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً وَآتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّينًا وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ ۖ فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا هَٰذَا بَشَرًا إِنْ هَٰذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِيمٌ” “Felemmā semi‘at bimekrihinne erselet ilejhinne ue‘tedet lehunne mutteke’en ue ātet kul’le uāḥidetin minhunne sekīnān ue ḳāleti’khruxh ‘alejhinne felemmā raejnāhu ekbernehu ue ḳaṭṭa‘ne ejdijehunne ue ḳulne ḥāshe li’l-lāhi mā hadhā besherān in hadhā il’lā melekun kerīmun” (E kur ajo dëgjoi për ato pëshpëritjet e tyre, dërgoi t’i thërrasë ato, u përgatiti vendmbështetje për to dhe secilës nga ato u dha nga një thikë dhe tha: “Dil para atyre!” Dhe kur e panë atë, u tronditën dhe prenë duart e tyre e thanë: “I qofshim falë Allāhut! Ky nuk është njeri! Ky nuk është tjetër vetëm se një engjëll i nderuar!”) (Sūre Jūsuf, 31) Pra dhe vetë Allāhu i Lavdëruar e vërteton se ai është një “meleku’l-kerīmi” (engjëll i nderuar). Ajo që shfaqet në të vërtetë ishte vetë ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse).

Mjeshtër Dīnānī: Ky lloj mendimi i mbështetur në një tefeḳkur (meditim, mendim) metafizik - fatkeqësisht ka mbetur i ekspozuar, zbuluar ndaj hutimit në botën pozitiviste të ditëve tona - është çështja e “ḥuḍūrit” (pranisë) për që për të cilën bëra pak më parë fjalë. Njëri nga filozofët e ka komentuar ndryshe këtë dhe ka parapëlqyer përdorimin e një thënieje tjetër: “Metafizika e ḥuḍūrit (pranisë)”. Pra nëse ajo ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) nuk do të ishte, atëherë nuk do të ishte as ḥuḍūri (prania). Ju nuk duhet të druheni që të thoni as këtë: “Nëse idrāku (perceptimi) nuk do të ishte, nuk do të ishte as ḥuḍūri (prania). Madje le të lëmë dhe idrākun (perceptimin) tek njeriu dhe tek kafsha mënjanë... Nëse në këtë botë nuk do të ishte gjëja që quhet idrāk (perceptim), vallë a do të mund të ishte ḥuḍūri (prania)?! Çdo gjë do të ishte e mjerë, e shkretë dhe e shkatërruar. Idrāku (perceptimi) është bota e ḥuḍūrit (pranisë). Fārābīu ka treguar interes, kujdes të dendur ndaj botës së fjalëzave në këtë aspekt.

Ne mund ta shikojmë këtë qoftë në veprën e tij me titull: “Kitābu’l-Ḥurūfi” (Libri i Shkronjave) dhe qoftë në atë me titull: “Iḥṣāu’l-‘Ulūmi” (Numërimi i Diturive, Shkencave). Ky mendimtar i madh ka shkruar një libër me titull: “Iḥṣāu’l-‘Ulūmi” (Numërimi i Diturive, Shkencave) shumë kohë përpara njëmijë viteve. Ky libër në të vërtetë është një ferheng-nāme. Shkrimi i ferheng-nāmeve sot është bërë mjaft në modë. Në të shkuarën nuk kishte diçka të tillë. Sipas mendimit tim Fārābīu është pararoja e shkrimit të ferheng-nāmes. Shprehemi kështu, sepse askush tjetër përpara Fārābīut, nuk ka përpiluar një vepër në stilin e “Iḥṣāu’l-‘Ulūmit” (Numërimit të Diturive, Shkencave), e cila është një lloj ferheng-nāme. Libri i tij është tejet i hollë; mirëpo ai ka sqaruar mbarë dituritë, shkencat brenda tij, pikërisht ashtu si të tëra ferheng-nāmet e tjera që janë duke u shkruar. Me fjalë të tjera ky libër është një lloj enciklopedie.

Në historinë islāme bashkëkohore shkruhen enciklopedi në çështje si historia e shī‘īzmit. Kjo vepër me diametër të vogël të tij “Iḥṣāu’l-‘Ulūmi” (Numërimi i Diturive, Shkencave) është në cilësinë e një lloj enciklopedie. Autori këtu ka sqaruar thelbin e diturive, shkencave dhe postin, rëndësinë e secilës së tyre. Ai ka sqaruar në një mënyrë shumë të bukur se cili është posti i diturive, shkencave si apologjetika e fjalëve, filozofia, gjeometria, jurisprudenca dhe matematika. Ky libër është mjaft mbresëlënës, përfshirës dhe tërheqës. Ai iu është adresuar fjalëve, fjalëzave në këtë vepër dhe ka vënë mjaft theksin në shkencën e naḥuit (renditjes së fjalëve, sintaksës) dhe logjikës. Shikoni çdo gjuhë ka gramatikën (njohurinë e gjuhës) dhe rregullat e saj. Nxënësit tanë mësojnë dituri, njohuri si naḥui (sintaksa) dhe ṣarfi (morfologjia). Disa njerëz mund të mos jenë familjarë, të njohur me këto dituri, njohuri. Kurse në persisht ne i emërtojmë si “rregullat e gjuhës” këto. Kurse në ‘arabisht këtyre u thuhet naḥui (renditja e fjalëve, sintaksa) dhe ṣarfi (morfologjia).

Pra si naḥui dhe ṣarfi në të vërtetë janë rregulla të gjuhës. Çdo gjuhë e folur (‘arabisht, anglisht, frëngjisht, gjermanisht, persisht...) ka një rregull. Vallë a nuk kanë gjuhët ligje dhe rregulla?! Sigurisht që kanë dhe nëse i heqim këto ligje dhe rregulla nga një gjuhë, atëherë ajo gjuhë shkatërrohet. Këto fjalëza që janë të ndryshme në çdo gjuhë - për shembull fjalët në persisht janë të ndryshme nga ato në ‘arabisht, si dhe fjalët në anglisht janë të ndryshme nga ato në frëngjisht (pra krijohen, shpiken duke u mbështetur në marrëveshjen dhe pajtimin). Shumë mirë, por ku zënë ligjet e gjuhës vend?! Në mendje dhe trup. Rregullat e gjuhës janë brenda nesh. Fjalëzat dhe tingulli, zëri janë jashtë dhe janë një frekuencë. Domethënë kemi rregulla të gjuhës në çdo gjuhë, fjala vjen rregullat e gjuhës si naḥui (renditja e fjalëve, sintaksa) dhe sijāku (konteksti, lidhja) të gramatikës perse, lidhja mes mubtedās (kryefjalës) dhe khaberit (foljes) në xhumletu’l-ismijje (fjalinë e emrit) dhe fi‘lit (foljes), fā‘ilit (kryefjalës, bërësit, vepruesit) dhe mef‘ūlit (kudrinorit, të bërit, të vepruarit) në xhumletu’l-fi‘lijje (fjalinë e foljes), etj.

Gjuhëtari i madh Fārābīu miraton se këto ligje janë brenda mendjes, trupit, vetes. Por këto ligje dalin jashtë nga brenda vetes dhe krijojnë me fjalët lidhjen me njëra-tjetrën. Sa diagnostikime, përcaktime të mrekullueshme që ka bërë! Ja pra ajo lidhje (rabṭ) është brenda njeriut dhe do të thotë “ḥuḍūr” (prani). Pra derūni (brendia, bota e brendshme) e juaj është një botë e brendshme ḥuḍūrī (e pranishme). Kjo botë e brendshme i njeh (ndërlidh) fjalëzat me njëra-tjetrën dhe krijon, shpik një gjuhë. Ky është një sistem mendimor. Atëherë përmbledhim duke thënë se këto ligje të brendshme - që këto janë shpirti i gjuhës dhe të cilat emërtohen si “gramatikë”, ose “njohuria e gjuhës”, ose “naḥui” (renditja e fjalëve, sintaksa) dhe “ṣarfi” (morfologjia) - cila është forma e lidhjes, marrëdhënies që kanë me fjalëzat?! Ai kësaj pyetjeje iu jep përgjigjen: “Kjo është pikërisht si lidhja që kanë me‘ḳūlātet (të arsyetuarat, medituarat, menduarat) me logjikën”.

Shikoni, për shembull nëse dikush bëhet familjar, i njohur me shkencën e logjikës - që shkenca e logjikës është njëra nga dituritë, njohuritë më të shëndosha, sigurta dhe nuk mund të rrëzohet. Për shembull burhāni (dëshmia e qartë) ka pararojat dhe parimet e saj etj, - kështu që njeriu do të shikojë se të menduarat në mendjen e tij përbëjnë themelet e logjikës. Sërish dhe rregullat e gjuhës në mendjen e njeriut përbëjnë themelet e naḥuit (renditjes së fjalëve, sintaksës) dhe ṣarfit (morfologjisë). Dijetari Fārābī shpalos një fjali shumë të rëndësishme. Megjithëse rregullat e gjuhës, të menduarat përbëjnë strukturën dhe themelet e logjikës dhe zënë në botën e brendshme, mendjen, veten e njeriut vend - që në këtë mënyrë shfaqen si njohuritë e shkencës së logjikës dhe diturive, njohurive dhe shkencave të naḥuit (renditjes së fjalëve, sintaksës) dhe ṣarfit (morfologjisë) - bëhet fjalë për një dallim, ndryshim mes shkencës së logjikës dhe njohurisë së nahūit (sintaksës) në këtë këndvështrim.

Gjuhëtari i njohur Ebū Sa‘īd Eṣ-Ṣīrāfī, në shekullin e katërt të mërgimit islām kishte menduar se shkenca e logjikës ishte e njëjtë me njohurinë e naḥuit (sintaksës) dhe kishte thënë se dikush që di këtë të fundit nuk do të ketë nevojë për shkencën e logjikës. Krahas kësaj filozofi Fārābī, që në ato epoka kishte vënë një dallim re mes këtyre të dyjave dhe kishte shprehur se shkenca e logjikës është e ndryshme nga njohuria e sintaksës. Teksa shkenca e logjikës iu adresohet, drejtohet themeleve logjike, mendore, njohuria e naḥuit (sintaksës) është një shkallë më shumë poshtë saj. Megjithatë që të dyja këto janë të lidhura me botën e fjalëzave me njëra-tjetrën. Lajmërojmë se është e vërtetë se shkenca e logjikës është vetëm logjike, mendore; mirëpo ajo nuk mund të jetë pa fjalëza. Nëse fjalëzat tuaja nuk janë, ju nuk keni as logjikë dhe as që mund të bëni për logjikën fjalë. Logjika duhet të ulet, zbresë në fjalëza.

Sigurisht se kjo është në një mënyrë e‘rāḍī (të lidhur, pjeṣhme, varur); sepse logjika në vetvete nuk ka nevojë për fjalëza. Sepse nëse doni ta sqaroni, tregoni logjikën, atëherë të mbetur pa zgjidhje, jeni të detyruar që t'iu drejtoheni fjalëzave. Gjithashtu nëse doni të flisni pa bërë gabime, por saktë, atëherë keni nevojë për njohurinë e naḥuit (sintaksës) dhe rregullat e gramatikës. Shumë mirë, por në ç’mënyrë do të bëhet hapja juaj nga bāṭini (bota juaj e brendshme) në ḍḥāhir (bota e jashtme)?! Mistiku Fārābī shënjon një pikë shumë elegante në veprën e tij me titull: “Iḥṣāu’l-‘Ulūmi” (Numërimi i Diturive, Shkencave): “Meqenëse në bāṭinin (botën tonë të brendshme) zënë hem rregullat e logjikës dhe të gramatikës vend dhe se nga këtu derdhen në fjalëza, atëherë ne kemi dhe një irtibāṭ (lidhje) me shoqërinë me anë të këtyre rregullave.

Pra ne nëpërmjet këtyre rregullave që janë në brendinë tonë, ligjërojmë dhe ligjet shoqërore krahas fjalëzave. Ju nuk mund të rastisni në asnjë shoqëri pa ligje. Edhe sikur të ktheheni në Epokën e Gurit dhe njeriun e parë në histori, ju do të shikoni disa rregulla në lidhjet, marrëdhëniet e çdo shoqërie njerëzore, ku kanë jetuar dy ose më tepër njerëz dhe se këta të fundit nuk kanë jetuar në mënyrë të prerë pa ligje. Nuk ka rëndësi se sa e vogël dhe primitive të jetë, asnjë shoqëri njerëzore nuk ka jetuar pa ligje. Ashtu siç njeriu ligjëron, mbledh ligjet logjike dhe sintaksore të botës së tij të brendshme, në të njëjtën mënyrë ai ligjëron dhe rregulloret shoqërore. Shkurtimisht që të tëra këto lindin, rrjedhin nga bāṭini (bota e brendshme) e njeriut. Shumë mirë, por ku, ose me se është e lidhur bota e brendshme e njeriut?! Me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse)! Pa shikoni se si është teoria e të urtit Fārābīu!

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim i mrekullueshëm, mjeshtër i nderuar. Pohojmë se gjenden pika shumë elegante në çështjen e ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse). Ai beson se kjo e fundit është mendja përgjegjëse. Pra mendja nuk kufizohet, mbetet vetëm me marrjen  ishrāḳut (ndriçimit) nga një burim i fshehur, por njëkohësisht ajo i fton të tërë në burimin e ishrāḳut (ndriçimit). Ajo i përcjell të tërë nga piktura tek Piktori, nga sipërfaqja tokësore në Shtruesin e saj (ferrāshin) dhe në ‘Arshin Kerīm.

Mjeshtër i nderuar, sipas Fārābīut, roli i ‘aḳlu’l-fe‘ālit (mendjes bërëse) është mjaft delikat. Hem Shejkh Ferīduḍīn ‘Aṭṭāri dhe hem Meulānā e kanë cekur në një mënyrë mjaft të bukur këtë rol. Gratë në rrëfimin e të nderuarit Jūsuf (p.m.t.) kishin lënë mendtë pas bukurisë dhe dashurisë së  të nderuarit Jūsuf (p.m.t.). Në një kohë kur bukuria e Dhu’l-Xhemālit (Zotit të Bukurisë) është me qindra thelbe të bukurisë së të nderuarit Jūsuf (p.m.t.). Pra në fakt i nderuari Jūsuf (p.m.t.) nuk është kriter, që nënkupton se ai nuk është thelbësori këtu. Ai që është thelbësori këtu është ai cili pasqyron, rrezaton, zbukuron dhe shndërron në “meleku’l-kerīmi” (engjëllin e nderuar) me qindra njerëz si i nderuari Jūsuf (p.m.t.). Ja pra Fārābīu iu është qepur kësaj hollësie pas. Njeriu i arsyes, logjikës, racionales së bashkëkohores së ditëve tona më tepër të fton në sipërfaqen tokësore. Pra ai është laik, shekullar. Ndërsa Fārābīu na drejton në anën tjetër.

Edhe në rrëfimin e Shejkh San‘ānit të cilin do ta prek pas pak është përjetuar e njëjta gjendje.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë bukur. Po, ju sapo bëtë tek dy pika shumë të rëndësishme me shenjë në këtë çast. Pika e parë është bukuria e të nderuarit Jūsuf (p.m.t.), që është një pamje, shfaqje e Bukurisë së Përhershme. Nëse dikush mund të shikojë praninë e mendjes në këtë botë, atëherë ai do ta kuptojë se bukuria e të nderuarit Jūsuf (p.m.t.) është një pamje, shfaqje e Bukurisë së Përhershme të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Tekefundit ne duhet të shikojmë praninë e mendjes. Kurse kjo e fundit është e lidhur me ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse). Ndërsa kjo e fundit është një shfaqje e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. ‘Aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) është njëra nga pamjet, shfaqjet e plota që gjen prani në botën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Një njeri që udhëton, vjen nga ana e brendshme e tij e shikon praninë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar në bukurinë e të nderuarit Jūsuf (p.m.t.) dhe kudo.

Unë e kisha treguar këtë në një programin tonë dikur këtë: “Dy të urtë Euḥaduddīn Kirmānī dhe Fakhruddīn ‘Irāḳī ishin duke biseduar një ditë. Njëri nga këta po sodiste bukurinë e dikujt. Fakhruddīn ‘Irāḳīu i kishte drejtuar pyetjen: “Çfarë po bën?!”, kurse ai kishte dhënë përgjigjen: “Po shikoj Hënën në ujë”. Kurse përgjigjja madhështore e Fakhruddīn ‘Irāḳīut ishte kjo: “Ngrije kokën dhe Hënën shikoje në kupën qiellore”. Kështu që shikimi i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është i mundur hem në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe hem në madḥar (në gjënë që duket, shfaqet).

Mirëpo me bërjen shenjë se mendja është përgjegjesë ju vutë tek një çështje e rëndësishme gishtin. Nëse do të kemi kohë, lejomëni që të bëj për përgjegjësinë fjalë. Çfarë do të thotë përgjegjësi?! Asnjë lloj qenie tjetër përveç njeriut nuk është përgjegjës. Bimët, gjallesat, kafshët dhe xhemādātet (sendet, trupat e pajetë) nuk janë përgjegjës. Njeriu është përgjegjës. Nënvizojmë se njeriu është përgjegjës vetëm si pasojë e qenies zotërues i i mendjes, pra i mençur. Qeniet që sipërpërmendëm nuk janë përgjegjëse meqenëse nuk janë zotërueset e mendjes. Kafsha le të bëjë ç’të dojë, ajo e bën si kafshë këtë. Gjithashtu dhe bimët duke u rritur dhe duke u shumuar çojnë detyrat e tyre në vend. Çdo njeri është përgjegjës. Por përse?! Sepse ai ka një pjesë nga mendja. Ju këtu mund të ngrini një pyetje në formën: “Vallë përse mendja është përgjegjëse?!” Kjo është një pyetje tejet e bukur. Njeriu është përgjegjës sepse është zotërues i mendjes, pra i mençur.

Për shembull njerëzit nuk e mbajnë, quajnë përgjegjës për asgjë, dikë që ka humbur mendjen. Vallë a mund të jetë për çdo lloj gjëje përgjegjës, dikush që ka humbur mendjen?! Vallë a mund të jetë përgjegjës, dikush që ka humbur mendjen?! Si përfundim ai ka humbur mendjen. Shumë mirë, por përse mendja është përgjegjëse?! Përgjigje: “Kjo pyetje ka nevojë për një sqarim”. Përgjegjësia ka kuptim në vendin ku mund të dallohet, ndahet, veçohet mirësia me ligësinë. Përgjegjësia bart, ka kuptim vetëm në vendin ku mund të dallohet dhe identifikohet mirësia me ligësinë dhe e vërteta me të gabuarën. Vallë çfarë lloj kuptimi do të mund të kishte përgjegjësia, në një vend ku nuk do të kishte hapësirë, largësi në gjirin e mirësisë me ligësinë dhe të vërtetës me të gabuarën?! Përgjegjësia nuk do të kishte asnjë lloj kuptimi. Mendja është gjëja që nxjerr dallimin, ndarjen, veçimin në mesin e mirësisë me ligësinë dhe vërtetës me të gabuarën në pah.

Si rrjedhojë theksojmë se mendja është përgjegjëse, sepse ajo mund të ndajë se çfarë është mirësia me ligësinë dhe e vërteta me të gabuarën. Burimi i përgjegjësisë është identifikimi i mirësisë me ligësinë. Mendja është gjëja e vetme e cila mund të ndajë mirësinë nga ligësia dhe kjo është arsyeja se ajo është përgjegjëse. Shumë mirë, por përse është përgjegjëse?! Në këtë pikëpamje: Për shembull, nëse e dimë se diçka është e ligë, atëherë përse nuk e bëmë, vepruam?! Nëse e dimë se është e mirë, atëherë përse nuk e zbatuam?! Ja pra pikërisht këtu del vetë arsyetimi, shkaktueshmëria në dritë. Si rrjedhojë nënvizojmë se fjalia që ka thënë filozofi Fārābī është e drejtë, saktë.

Lārīxhānī: Çfarë është kjo përgjegjësi?! Udhëzimi i të tërëve.

Mjeshtër Dīnānī: Po, i të tërëve. Një çështje tjetër në këtë sqarimin e Fārābīut - të cilën e keni shenjuar dhe ju - është mundësia e su’ūdit (lartësimit, ngritjes) të njeriut, në masën e hubūṭit (uljes, zbritjes) së tij. Ai ka bërë hubūṭ (ulje, zbritje) me qëllim që të mund të lartësohet. Bëni kujdes këtu. Pra në ç’mënyrë do të bëhet kjo shqisë nga posti i pastër, vetëm mendor lartësimi i njeriut që ulet, zbret në botën e maḥsūsātit (gjërave të shqisuara) dhe nefsānijjātit (gjërave epshore, trupore, vetore)?! Por çfarë do të thotë nuzūl (ulje, zbritje)?! Kjo nuk është një ulje, zbritje drejtimore (për shembull kilometrike) dhe vendore. Nuzūl (ulje, zbritje) është zbritja e shqisave, epsheve, joshjeve nga mendja e pastër, vetme në nefsānijjātit (gjërave eposhore, trupore, vetore). Ku është mendja dhe ku janë epshet?! Ku është mendja dhe ku janë dëshirat botërore vdekjeprurëse?! Ja pra kjo është nuzūli (ulja, zbritja).

Shumë mirë, por a nuk ka kjo nuzūl (ulje, zbritje) një su‘ūd (lartësim, ngritje)?! Me cilin mjet duhet të lartësohemi? Përsëri me mendjen. Mendja ashtu siç erdhi në këtë botë, ajo gjithashtu ka dhe natyrën, përbërjen e mundësisë së lartësimit rishtas nga këtu. Kështu që përmbledhim se njeriu duhet të ngrihet hap pas hapi, shkallë pas shkalle me ndihmën e mendjes, arsyes dhe gjykimit të shëndoshë, qenies dëshmi, si dhe të fuqisë së perceptimit të drejtë, saktë. Nëse ai nuk ka (një) perceptim (të drejtë, saktë), atëherë ai mund të shkojë pas gjurmës së të dërguarve të Allāhut (p.m.t.) (ai mund t’i bindet, nënshtrohet atyre), gjë që kërkon një fuqi kuptimi dhe perceptimi. Jo të tërë i ndjekin të dërguarit (p.m.t.)! Për shembull Ebū Xhehli i mallkuar nuk e kishte ndjekur të nderuarin të dërguar (p.q.m.t.). Dhe as që mund ta ndiqte... Sepse ai nuk zotëronte kuptimin e saktë. Nëse njeriu zotëron një kuptim të saktë, atëherë ky lartësimi i tij ndodh duke shkuar pas gjurmës së të dërguarve të Allāhut (p.m.t.).

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, dua të them se dhe kjo çështje është mjaft interesante në temën e përgjegjësisë së mendjes, që sipas meje duhet të qëndrojmë sa të mundemi mbi të: “Disa njerëz shprehen se mendja është një broçkull, gjepur, kotësirë, ngatërrim, papërgjegjësi dhe trazirë”. Ndërkohë ashtu siç lajmëruat dhe ju në librin tuaj, Zulejkhāja kishte luajtur një rol shumë të bukur në rrëfimin e të nderuarit Jūsuf (p.m.t.): “Mbarë shikimet e grave ishin drejtuar nga fytyra e të nderuarit Jūsuf (p.m.t.) në bukurinë e Dhu’l-Xhemālit (Zotit të Bukurisë) që pikturon me dhjetra Jūsufë”.

Gjithashtu dhe Shejkh San‘āni ka bërë të njëjtën gjë: “Ai ishte pīri (prijësi, udhëheqësi shpirtëror) i kohës së tij. Çdo gjë që të them rreth bukurisë së tij, sërish ai është më tepër se ç’do të them unë. Dashuria e një vajze pothuajse ia kishte marrë jetën, shpirtin. Ai ishte bërë kāfir (mohues) dhe kishte besuar fenë e vajzës (Krishtërimin). Shejkhu kishte dhënë īmānin (besimin) dhe kishte marrë për grua një vajzë rūme (romake të lindjes, bizantine); dhe si përfundim kishte blerë poshtërimin, turpërimin e tij”. Megjithatë ata nuk kanë bërë kujdes ndaj vijimit të këtij rrëfimi. Kur ai ishte takuar me këtë vajzë dhe kur kjo e fundit e kishte përgatitur veten për të në natën e martesës, në fakt ai kishte kuptuar se nuk ndjente interes, nuk kishte ndjenja për këtë vajzë. Kështu që vajza e kishte pyetur: “Vallë a nuk ishe ti, ai që flijoi gjithçka për mua?! Vallë a nuk hoqe nga maḳāmi i pīrit, besimi yt fetar dhe feja jote dorë dhe u bëre murg?!” Kurse ai kishte dhënë këtë përgjigje: “Unë nuk dua një pikturë pa piktor”. Gjithashtu dhe i nderuari Meulānā sa bukur që e përpilon këtë fjali duke iu adresuar, drejtuar pikërisht këtij rrëfimi: “Unë nuk dua një pikturë pa piktor”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e vërtetë. Nënvizojmë se të urtët tanë kanë thënë fjalët më madhështore. Ju qëparë, njoftuat se në ditët tona janë të pranishëm disa njerëz të cilët pretendojnë se mendja është e pavarur. Kjo është një fjali mjaft e goditur, saktë. Po, mendja është e lirë. Edhe unë pajtohem me këtë. Mirëpo problemi është se ata njerëz që e thonë këtë, nuk e dinë se çfarë është liria. Nëse në këtë botë do të kishte diçka si liria, atëherë kjo do të mbështetej vetëm në mendje. Asgjë tjetër nuk është e lirë përveç mendjes. Liria në thelb është në zotërimin absolut të mendjes. Diku ku nuk ka mendje, as liria nuk ka kuptim. Kjo është një fjali e drejtë, saktë. Shumë mirë, por çfarë është liria?! Para së gjithash ne duhet ta kuptojmë drejtë kuptimin e lirisë. Mendja është e lirë dhe njëkohësisht është dhe e hapur, qartë. Mendja nuk është e mbyllur, lidhur, varur. Nëse ajo është e lidhur nuk mund të jetë e pavarur.

Ajo është qenia më e hapur, qartë që ka krijuar Allāhu i Madhëruar, si rrjedhojë theksojmë se ajo është e lirë. Çfarë është liria?! Dallimi, ndarja, veçimi i mirësisë nga ligësia. Kur ju ndani mirësinë me ligësinë, vallë a është liria bërja juaj e asaj që është e ligë?! Vallë a lejon liria bërjen tuaj ligësi?! Si përfundim, nëse e keni kuptuar ligësinë në kuptimin e vërtetë, vallë a do e bënit atë?! Por në rast se ju e bëni ligësinë, pavarësisht se thoni se e keni kuptuar atë, atëherë kjo do të thotë se ju nuk e keni kuptuar ligësinë në kuptimin e vërtetë. Ky nuk është kuptim! Natyrisht se mendja është e lirë. Ju nuk duhet të dyshoni për lirinë e saj. Nëse mendja nuk është, atëherë as liria nuk do të ketë kuptim. Por mendjes duhet t'u jepet në një mënyrë të drejtë, saktë kuptim. Liria e mendjes është ndarja e mirësisë nga ligësia. Kur mendja e kupton në një mënyrë të saktë se një gjë është e mirë dhe një gjë tjetër është e ligë, vallë cilën nga këto zgjedh?! Cili është përfundimi i kuptimit?! Zgjedhja e të mirës. Vallë çfarë lloj dëmi, pengese mund të ketë në një liri të tillë?! Vallë ç'lloj dëmi, ligësie, pengese mund të ketë një liri e tillë, e cila ndan në mënyrën e duhur të mirën nga e liga?! Sigurisht se mendja është e lirë.

Lārīxhānī: Në këtë gjendje doli dhe një përkufizim tjetër lidhur me mendjen në dritë. Domethënë mendja është një qenie që kupton lirinë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratojmë se vetë mendja është liri.

Lārīxhānī: Vallë çfarë ndodh në rast se mendja nuk mund ta kuptojë lirinë?!

Mjeshtër Dīnānī: Në këtë rast kjo nënkupton se ajo ka hyrë në vorbullën e një gjëje tjetër. Mendja normalisht kupton. Krahas kësaj nëse ajo nuk mund të kuptojë, kjo përkthehet se një faktor ka mbuluar sipërfaqen e saj, sepse ajo kupton çdo gjë. Ju thoni “nëse ajo nuk mund të kuptojë”. Mendja nuk është diçka që nuk do të mund të kuptojë. Megjithatë një faktor është bërë pengesë për kuptimin e saj kështu që kjo pengesë duhet asgjësuar. Ja pra kjo është dhe tezkijjetu’d-dīnijje (pastrimi fetar). Gjëja që quhet tezkijje (pastrim) është asgjësimi, zhdukja e kësaj pemgese. Mendja nuk bën kurrë sikur nuk kupton. Fundja natyra e mendjes është kuptimi.

Lārīxhānī:

Kur vjen mllefi, mbulohet shkathtësia,

Ulen me qindra perde nga zemra drejt syrit.

Mjeshtër Dīnānī: Atëherë përse dikush nuk kupton diçka?! Sepse është e pranishme një pengesë, të cilën ju duhet ta asgjësoni me tezkijje (pastrim). Sa bukur që e sqaruat çështjen në poezinë që sapo recituat nga i nderuari Meulānā... Sytë tanë nuk i mbulon vetëm një perde, por me qindra perde. Kur asgjësohen këto perde dhe mendja zë të kuptojë fill.

Lārīxhānī: Pra mendja, e pranon si ḳisṭās (etalon, kriter, normë) jaḳīnin (dëshminë, diturinë e prerë).

Mjeshtër Dīnānī: Filozofi Fārābī tek vepra e tij me titull titull: “Iḥṣāu’l-‘Ulūmi” (Numërimi i Diturive, Shkencave) bën dhe tek një pikë tjetër me shenjë. Me të vërtetë në sa mënyrë interesante që i sqaron çështjet! Ai këmbëngul se ikhlāṣi (çiltërsia, dëlirësia, sinqeriteti) është i nevojshëm në filozofi. Pra ṣidḳu (besnikëria, drejtësia). Kurse īmāni (besimi) në besimin fetar... Bëni kujdes këtu. Rolin që ikhlāṣi (dëlirësia) dhe ṣadaḳati (drejtësia) kanë marrë në filozofi përsipër, e merr dhe īmāni (besimi) në besimin fetar. Vallë a mund të jetë mu’min (besimtar) dikush, i cili drejton pretendimin e īmānit (besimit) por që nuk beson?! Vallë a mund të besohet (të bëhet mu’min (besimtar)) në mangësi të besimit?! Përgjigjemi se në mungesë të këtij të fundit, nuk ka as īmān (besim). Gjjthashtu nëse dikush nuk ka ikhlāṣ (dëlirësi) dhe ṣadaḳat (drejtësi) (nuk është i dëlirë dhe i drejtë), ai nuk është filozof. Por, përse nuk mund të jetë filozof?! Sepse ashtu siç përcaktuat dhe ju, mbulesat përbëjnë një pengesë për atë njeri dhe ajo mendje tanimë nuk mund të vërë veprimtaritë në zbatim. Nuk mund të ketë shfaqje pas mbulesave, perdeve.

Lārīxhānī: Ja pra kjo është arsyeja që filozofi është njëkohësisht dhe “ḥakīm” (i urtë).

Mjeshtër Dīnānī: Po. Pohoj se nëse pengesat asgjësohen, filozofi është dhe “ḥakīm” (i urtë). Ja pra pikërisht këtu del dhe roli që kanë këshilluar dijetarët e etikës, moralit në dukje. Në ājetin 164 të sūres Āli ‘Imrān të Ḳur’ānit Famëlartë është përmendur një shprehje mjaft çuditëse, habitëse, mbresëlënëse në aspektin e ‘ixhāzit (mrekullisë) përpara thënies: “Ai dëlirëson, pastron”. Ājeti i nderuar ḳurānor sqaron si më poshtë: “Ai ju dha një mirësi të madhe duke ju dërguar (nxjerrë) një të dërguar në gjirin e tyre; më tej gjenden tri thënie: 1. Ai ju lexon ājetet atyre, 2. Ai i çiltërson, dëlirëson (pastron) dhe 3. Ai ju mëson Kitābin (Librin) dhe ḥikmetin (urtësinë). Këtu tezkijja (pastrimi) zë në radhën e dytë vend. Çfarë do të thotë: Ai ju lexon ājetet atyre?!” Interpretimi i këtij ājeti është se ai, domethënë i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) u lexon ājetet atyre, pra ai ju tregon ājetet e Allāhut të Lartësuar. Pra fillimisht ai ju tregon ājetet e Allāhut të Lavdëruar.

Jo vetëm ājetet ḳurānore janë ājet (dëshmi), por gjithçka është ājet (dëshmi) e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Si fillim i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) ju tregon ājetet e Allāhut, pra duke cituar thënien tuaj, ai ju tregon se “ato janë një pikturë e Piktorit”. Këta njerëz pasi kuptojnë, mësojnë se këto ājete të nderuara ḳurānore janë një pikturë e Piktorit, (i dërguari (p.q.m.t.) i pastron ata. Pra tezkijja (pastrimi) vjen pas kësaj etape, faze. Pasi ata pastrohen ai (p.q.m.t.) ju mëson Kitābin (Librin) dhe ḥikmetin (urtësinë). Atëherë fillimi dhe fundi; edukimi është mësimi dhe dhënia mësim dhe tezkijja (pastrimi) është mes këtyre të dyve. Bëni kujdes këtu. “Nëse ājetet nuk do t’iu lexoheshin atyre”, atëherë as tezkijja (pastrimi) nuk do të kishte kuptim. Vallë a mund të ketë tezkijja (pastrimi) një kuptim, pa iu lexuar ājetet?! Pas zbatimit të leximit, Kitābi (Libri) dhe ḥikmeti (urtësia) iu mësohet atyre. Ḥikmeti (urtësia) përftohet pas leximit. Pra ḥikmeti (urtësia) që thoni ju...

Lārīxhānī: Tezkijja (pastrimi) është pastrimi i derūnit (anës së brendshme).

Mjeshtër Dīnānī: Ju nuk mund të arrini nga xhehlu’l-muṭlaḳi (padituria absolute) në ‘ilm (dituri). Nuk mund të fillohet nga zero. Askush nuk mund të fillojë nga zero; ky është një gabim. Përsëri nuk mund të lëvizet, veprohet nga zbrazëtia në zbrazëti. Para së gjithash pyesim, vallë a ka diçka të quajtur zbrazëti?! Nuk ka lëvizje në zbrazëti. As që bëhet fjalë për fillimin nga zero. Atëherë si duhet të jetë gjendja?! Pikë së pari qoftë dhe nga ixhmāli (gjithëpërfshirja, e përgjithshmja) duhet të përqendrohet në ājetet ḳurānore dhe nga piktura në Piktorin. Më pas duhet të arrihet në tezkijje (pastrim) dhe më tej në diturinë e plotë. Pra duhet të mësohet Kitābi (Libri) dhe ḥikmeti (urtësia). Pas kësaj etape, faze tanimë gjithçka tjetër mësohet në një mënyrë të hollësishme.

Lārīxhānī: “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ” “Jā ejjuhe’l-ledhīne āmenū in tetteḳu’ll-llāhe jexh‘al lekum furḳānān ue jukeffir ‘ankum sejjiatikum ue jagfir lekum Ua’ll-llāhu dhū’l-faḍli’l-‘aḍḥīmi” (O ju që besuat, nëse keni frikë Allāhun, Ai do të bëjë Furḳānin (Dalluesin mes të vërtetës nga e kota, kuptim, udhëzim), do t’ua mbulojë për ju të këqijat dhe do t’ua falë mëkatet për ju. Allāhu është i Virtytshmi i Madh). (Sūre Enfāl, 24)

Mjeshtër i nderuar, i urti ka një fjali shumë të bukur, nëse më lejoni dua ta lexoj: “Nuk ka udhë për perceptimin e Dhāti’l-Eḥadijjettit (Vetës së Vetme). E kundërta Ai perceptohet me mbiemrat e tij. Fundi i udhës që shkon tek Ai është istibṣāri (baṣīreti, shikimi). Tek Ai nuk mund të arrihet me cilësimet, përshtatjet e të paditurve”. Sa thënie interesante!

Mjeshtër Dīnānī: Sa thënie e bukur që është kjo! Ai përdor thënien “istibṣār” (largpamësi, shikim) dhe thotë: “Nuk ka udhë për perceptimin e Dhāti’l-Eḥadijjettit (Vetës së Vetme)” dhe “Tek Ai nuk mund të arrihet”. Fundi i urtësisë është baṣīreti (horizonti, largpamësia, shikimi). Pra shikimi?!... Por ç’të shohësh?! “Se nuk ka udhë tek Ai...”. Baṣīreti (shikimi) është qëllimi i kuptimit dhe dituria juaj e pamundësisë së përparimit tuaj pas një pike të caktuar. Fundi i kuptimit është dituria jonë e mosditurisë sonë. Ne e kishim bërë me dhjetra herë të qartë këtë në këtë program: “Dituria ime arriti në një pikë të tillë, që në fund unë mësova se nuk dija (asgjë)”. Nëse dikush nuk e di që është i kufizuar, kjo do të thotë se ai nuk ka mundur që arrijë në qëllimin e tij. Sado të dini, kjo nënkupton se aq udhë keni për të përparuar. Vallë ku është vendi ku tanimë nuk ka udhë pas tij?! Maḳāmi i Dhātit (Vendi i Vetës). Tanimë këtu nuk ka udhë. Shtojmë se ka një udhë të pafund në maḳāmin e (vendin) e ṣifatit (mbiemrit). Ju mund të shkoni sa të mundeni në këtë udhë, sepse ṣifātet (mbiemrat) janë të pafund. Deri ku shkon, zgjatet kjo pafundësi?! Nuk mund të përcaktohet një kufi për udhën. Atje tanimë mendja rrëfen paaftësinë e saj dhe thotë: “Unë tanimë nuk mund të përparoj”. Pra dituria e saj se nuk mund të arrijë në Maḳāmin e Dhātit (Vendin e Vetës). Shikoni se ç’thotë Fārābīu...

Lārīxhānī: Dhe sa bukur që ka përfituar dhe nga ājetet ḳurānore! “Dijeni se (kuptimi i ājetit): “Allāhu hyn mes njeriut dhe zemrës së tij është shumë përtej të përfytyruarës. Ky është një iḥaṭ (gjithëpërfshirje) fi‘li (aktive, bërëse, vepruese)”.

Mjeshtër Dīnānī: Ky është një tefsīr (komentim) shumë i bukur! Ḳur’āni Fisnik lajmëron se Allāhu i Lartësuar ka krijuar një pengesë mes njeriut dhe zemrës së tij. Në këtë gjendje një njeriu mund të shprehet si më poshtë: “Nëse Allāhu ka krijuar një pengesë, atëherë cila është detyra, funksioni im në jëtë gjendje?! Unë nuk mund ta kapërcej këtë pengesë, sepse këtë e ka krijuar Allāhu”. Kjo pengesë është drejt gjësë (Dhātit - Vetës) ku tanimë nuk mund të gjendet udhë për Të. Për sa kohë m und të shkoni nuk ka asnjë pengesë. Bëni kujdes se çfarë thotë Fārābīu. Nëse mund të shkojmë kjo do të thotë se nuk ka asnjë pengesë. Vendi ku nuk mund të shkojmë është maḳāmi (vendi) i Dhātit (Vetës). Tanimë këtu është një maḳām (vend) i cili nuk mund të përfytyrohet. Pra nuk futet, strehohet në idrāk (perceptim). Këtu nuk ka asnjë problem me idrākun (perceptimin) tim. Ai është i Cili nuk mund të perceptohet. Bëni kujdes këtu.

Disa herë ju citoni se shtamba juaj nuk mund të zërë të tërë ujin e detit brenda saj. Sepse aftësia e kësaj shtambe është vetëm kaq. Vallë a mund ta fusni, strehoni të tërë detin në një shtambë?! A është problemi në shtambë?! Jo, ajo është vetëm një shtambë. Deti është ai që nuk futet, strehohet në shtambë. Shtamba mund të marrë ujë në bazë të masës së aftësisë së saj. Shtamba do të marrë ujë brenda saj; mirëpo deti nuk mund të futet, strehohet në të. Sepse shtamba nuk e zotëron këtë aftësi. Ja pra ky është kuptimi i thënies: “Allāhu hyn mes robit dhe zemrës së tij”. Ja pra ky është maḳāmu’dh-Dhāti (vendi i Vetës). Nuk ka një udhë në maḳāmu’dh-Dhātin (vendin e Vetës).

Lārīxhānī: Edhe më bukur se kjo, është kjo thënia e tij: “Ue’l-‘aḳlu jenshaḳḳu minhu” (Dhe mendja është çarë, ndarë, shkëputur dhe ndarë nga ai). Domethënë ky është maḳāmi (vendi) ku mendja ka bërë inshiḳāḳ (çarje, ndarje, shkëputje) nga ai.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni madhështinë e fjalisë! Për më tepër në thëniet filozofike të Fārābīut gjenden dhe grimca, hollësi urtësie. Për këtë arsye nuk ka nevojë të ngurrojmë të themi se Fārābīu është hem filozof dhe hem ḥakīm (i urtë). Ai me të vërtetë është një muteel’lih (teolog).

Lārīxhānī: Pra askush nuk mund ta sqarojë metafizikën më bukur se ai. Pa shikoni se ku e merr burimin e mendjes.

Mjeshtër Dīnānī: Pa thënë metafizikë, mund të themi dhe “metafizika e ḥuḍūrit” (pranisë). Kjo e fundit është gjëja që ka thënë Fārābīu. Filozofi francez për të cilin bëmë fjalë e kishte shprehur si “metafizika e ḥuḍūrit” (pranisë) këtë. Ndërkohë ai nuk mundi ta kuptonte ashtu siç duhet çështjen në të vërtetë. Metafizika e ḥuḍūrit (pranisë) është ajo që thotë Fārābīu. Pra i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është ḥāḍir (i pranishëm) kudo; megjithatë nuk ka asnjë udhë në maḳāmin (vendin) e Dhātit (Vetës). Ai në njërën anë është ḥāḍir (i pranishëm) kudo, kurse në anën tjetër është i fshehur si Dhāt (Vetë). Ai përfshin kudo, mirëpo nga ana tjetër bëhet për një kufizim tjetër fjalë (pra nuk mund të arrihet në Dhātin (Vetën) e Tij). Poezia e mistikut Meulānā e ka zgjidhur të tërë problemi: “Çdo shtambë merr ujë në aftësinë që ka”. Deti nuk futet, strehohet në shtambë, ç’të bëjmë?! Atëherë ju bëhuni oqean që si oqean që jeni të mund të merrni detin brenda jush. Nëse bëheni oqean, atëherë dhe oqeani ju strehon ju. Shumë mirë, por kur mund të bëhet oqean?!

Lārīxhānī: Nëse do Allāhu e arrijmë të tërë këtë teufīḳ (sukses).

Mjeshtër Dīnānī: Ju mund të kaloni te‘jjunet (pamjet, shfaqjet)... Nëse mund të kapërceni, tejkaloni kufinjtë e qenies suaj shtambë... Shtamba nuk mund ta marrë detin brenda. Por njeriu nuk është shtambë. Kur mund ta marrë njeriu oqeanin brenda tij?! Nëse ai mund të kapërcejë, tejkalojë kufinjtë e qenies së tij shtambë... Përderisa ai qëndron si shtambë, ai do të zotërojë vetëm aftësinë, masën, vëllimin e shtambës dhe nuk do të mund ta marrë detin brenda tij. Nëse njeriu mund të kapërcejë, tejkalojë, thyejë qenien e tij shtambë, shfaqjen e tij dhe aftësinë e kufizuar të tij, atëherë ai do të bëhet oqean. Si rrjedhojë pohojmë se mund të bëhet oqean dhe se kjo është diçka e mundur.

Lārīxhānī: Njeriu ka aftësinë e mundësisë së kapërcimit, thyerjes së kufinjve të tij.

Mjeshtër Dīnānī: Kapërceni aftësitë tuaja të kufizuara!

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur. Filozofi Fārābī do të na zgjasë dorën e tij nga këtu.

Mjeshtër Dīnānī: Allāahu i Madhëruar e mëshiroftë, sepse ai me të vërtetë është një muteel’lih (teolog) shumë i madh.

Lārīxhānī: “إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ ۖ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا” “Innā ‘araḍnā’l-emānete ‘alā’s-semāuāti ue’l-erḍi ue’l-xhibāli fe’ebejne en jaḥmilnehā ueshfeḳnā minhā ue ḥamelehā’l-insāne innehu kāne ḍḥalūmān xhehūlān” (Me të vërtetë Ne ua paraqitëm emānetin (porosinë) mbi qiejt dhe tokën dhe malet dhe ata nuk deshën ta bartin (marrin përsipër) atë dhe u frikësuan nga ajo, ndërsa atë e barti (mori përsipër) njeriu. Me të vërtetë ai ishte shumë dhunues, shtypës dhe shumë i paditur). (Sūre Aḥzāb, 72)

Lārīxhānī: Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto çështje ishin tepër të bukura dhe të rëndësishme. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak