Ai diku tjetër ka pëshpëritur kështu: “Ulu mbi dy sytë e mi, o Ti që je unë më shumë se unë!” Unë jam unë, por Ti je unë më shumë se unë. Ky uni im nuk hyn aspak në punë. Ḥaḳīḳati (e vërteta) i përket Ḥaḳḳ Tebāreke ue Te‘ālās (të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar). Shikoni sa bukur që thotë. Ti je unë; kush jam unë pranë Teje?! Në vendin ku je Ti, tanimë unë nuk jam.

Epistemologjia E Fārābīut (Filozofia E Diturisë)

 

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

 

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥekīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e tij.

 

Kurse sot ne do të përfitojmë nga mendimet e mjeshtrit tonë të nderuar, hirësisë së tij në çështjen e shikimit të epistemologjisë së tij. Çështja jonë e ditës së sotme ka mundësi që të përmbajë një sasi termash filozofikë. Megjithatë ne jemi të sigurtë se niveli juaj i diturisë, njohurisë, urtësisë është në një rrafsh mjaft të analizueshëm dhe të tretshëm shumë lehtë, në aspektin tuaj të këtyre çështjeve për të cilat do të bëjmë fjalë.

Po, mjeshtër i nderuar. Lejomëni t’iu bëjmë të ditur se Fārābīu beson se udha e parë e përftimit të diturisë është shqisa dhe ai këtë e ndan në dy pjesë, në shqisën ḍḥāhiri (të jashtme) dhe në shqisën bāṭini (të brendshme). Ai beson se detyra, funksioni i shqisës së jashtme është konceptimi, perceptimi i pamjeve që mund të ndjehen me shqisa dhe kuptimeve të veçanta; kurse detyra, funksioni i shqisës së brendshme është mbrojtja, ruajtja e koncepteve, perceptimeve dhe pamjeve në nefs (mendje) pas humbjes së gjërave, sendeve të cilat mund të ndjesohet me shqisa.

 

Pikërisht këtu përpara se të hyjmë në çështje dhe më të gjëra, ne ju lutemi që të bëni një hyrje në epistemologji me qëllim që të mund të thellohemi më tepër në këtë çështje.

Ashtu siç e dini, kujtoni tanimë Fārābīu ka një personalitet me shumë drejtime. Ai ishte mjaft autoritar, prestigjioz në fusha si filozofi, logjikë, mjekësi dhe teologji. Gjithashtu ishte dhe njëri nga emrat më të spikatur në letërsi...

 

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. E fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, se nuk ka asnjë dyshim se me të vërtetë filozofi i parë dhe mbase më i madh i botës islāme Ebū Naṣr Fārābīu beson se dituria nis me shqisën dhe kjo është e drejtë, saktë. Kështu që kjo fjali është jashtëzakonisht e njohur në gjirin e mbarë ḥakīmëve muslimanë: “Men feḳade ḥissān feḳad feḳade ‘ilmān” (Kujt i mungon një shqisë (aftësi e organit shqisor), atij i mungon dhe dituria (ajo pjesë që ka të bëjë me atë organ shqisor të diturisë). Si rrjedhojë nënvizojmë se dituria nis me shqisën. Ja pra këtu është dhe vendi më i rëndësishëm i çështjes: “Dituria megjithëse zë me pesë organet e shqisës fill, ajo nuk mbetet asnjëherë në shkallën e shqisës. Sepse baza dhe natyra e diturisë është te‘ālī (lartësimi), (duhet, kërkohet lartësimi)”.

Domethënë dituria fillimisht arrin nga shqisa në ḥissu’l-mushterekin (shqisën e përbashkët) - sepse ajo pas shqisës së jashtme vjen në shqisën e përbashkët. Shikoni, ju dëgjoni me veshin tuaj gjërat që janë çështje e shqisës së dëgjimit, flisni me gjuhën tuaj gjërat që janë çështje e shqisës së të folurës, shikoni me syrin tuaj gjërat që janë çështje e shqisës së shikimit, nuhasni me hundën tuaj gjërat që janë çështje e shqisës së nuhatjes dhe prekni me dorën tuaj gjërat që janë çështje e shqisës së prekjes. Megjithëse, ndonëse syri me veshin janë mjaft afër me njëri-tjetrin, rishtas bëhet fjalë për një hapësirë, largësi prej katër gishtash në mesin e tyre. Pikërisht ashtu siç ka përkufizuar dhe Emīru’l-Mu’minīni Imām ‘Alīu (p.m.t.): “Mes ḥaḳḳut (të vërtetës) dhe bāṭilit (të kotës) gjendet një largësi prej katër gishtash”. Pra katër gishta është largësia e pranishme mes shikimit dhe dëgjimit.

Mirëpo pavarësisht kësaj dhe botërat e këtyre të dyve janë të ndryshme nga njëra-tjetra. Nëse ju mund të flisni me syrin tuaj, pa pyeteni njëherë se çfarë dëgjon. Nëse syri juaj do të mund të fliste, ai do t’iu jepte përgjigjen se ai nuk kishte aftësi dëgjimi dhe si rrjedhojë nuk dëgjonte asgjë. Gjithashtu pa pyeteni njëherë veshin tuaj se çfarë shikon. Nëse veshi juaj do të mund të fliste, ai do t’iu kthente përgjigjen se nuk kishte fuqi mbi një vepër si shikimi dhe si rrjedhojë nuk shikonte asgjë. Gjithashtu pa pyeteni njëherë gjuhën tuaj se çfarë dëgjon. Nëse gjuha juaj do të mund të fliste, do t’iu rrëfente si më poshtë: “Unë nuk mund të dëgjoj; vetëm mund të shijoj”. Ajo nuk mund të bëjë asgjë tjetër përveç shijimit. Sërish hunda juaj si shqisa e nuhatjes vetëm nuhat dhe nuk mund të bëjë asgjë tjetër përveç nuhatjes. Shkurtimisht syri shikon, por nuk dëgjon; veshi dëgjon, por nuk shikon.

Dhe dora juaj si shqisa e prekjes vetëm prek dhe nuk mund të bëjë asgjë tjetër përveç prekjes. Secili nga këta çon detyrën e tij në vend dhe nuk është në dijeni se çfarë bën tjetri. Por këto pesë derdhje, rrjedhje janë pikërisht si pesë lumenj që derdhen në të njëjtin det. Çdo gjë që konceptojnë këto pesë shqisa, mblidhen në një shqisë në botën e brendshme të njeriut dhe këtu përzihen me njëra-tjetrën. Ḥakīmët (të urtët) i kanë vënë ḥissu’l-mushtereki (shqisa e përbashkët) emrin kësaj shqise. Kjo nuk ka kuptimin se shqisat në një çështje të njeriut nuk janë të përbashkëta. Ḥissu’l-mushtereki (shqisa e përbashkët) është shqisa që i mbledh plotësisht këto pesë derdhje, rrjedhje në vete dhe i lidh këto me njëra-tjetrën. Për shembull, kur ju shihni sheqerin, ju me syrin tuaj që është shqisa e shikimit shikoni bardhësinë e tij dhe me gjuhën tuaj që është shqisa e shijimit shijoni ëmbëlsinë e tij.

Më pas që të dyja këto shqisat e larmishme arrijnë në shqisën e përbashkët në botën tuaj të brendshme dhe nxirrni një përfundim të tillë: “Kjo gjëja e bardhë është e ëmbël” dhe “Kjo gjëja e ëmbël është e bardhë”. Në këtë mënyrë ju do të keni arritur në disa gjykime mbi sheqerin. Në këtë gjykim është arritur nga syri që është shqisa e shikimit në bardhësinë e sheqerit dhe nga gjuha që është shqisa e shijimit në ëmbëlsinë e tij. Ndërsa një shkallë më lart e ḥissu’l-mushterekit (shqisës së përbashkët) është ‘ālemu’l-khajjāli (bota e ëndrrës). Kjo e fundit është bota ku gjenden disa figura, imazhe, pamje, të cilat ju i shikoni fjala vjen në ëndrrën tuaj, ose gjatë kohës kur i shikoni teksa mbyllni sytë tuaj dhe uleni në një kënd. Mbarë këto pamje janë të pranishme në mendjen tuaj dhe që të tëra janë marrë tërësisht nga jashtë.

Kurse tani ajo është shndërruar në pamje ëndërruese, imagjinare si figurë, imazh, pamje në mendjen tuaj. Kjo botë është mjaft e gjërë. ‘Ālemu’l-khajjāli (bota e ëndrrës) është një botë ku ju mund të fantazoni, imagjinoni, krijoni, shpikni madje dhe gjëra përveç gjërave të marra nga jashtë, si dhe njëkohësisht gjëra që nuk janë në botën e jashtme mbi to. Për shembull ju shikoni lejlekun, pëllumbin, shqiponjën dhe sorrën në botën e jashtme dhe mund të përfytyroni “simurgun” (feniksin) legjendar mbi këto në botën e ëndrrës. Por ç'e do se ai nuk është i pranishëm. Si përfundim ju mund të ëndërroni një zog si feniksi, i cili nuk është as lejlek, pëllumb, shqiponjë dhe sorrë, mirëpo i cili bart mbarë veçoritë e këtyre. Ja pra kaq e gjërë është pafundësia e gjërësisë së ‘ālemu’l-khajjālit (botës së ëndrrës).

Lārīxhānī:

Ëndrra, në dëshirën për t’u bërë oqean,

Sa keq, sa gjëra muḥāl (të pamundura) që ka për t’i menduar në këtë pikëz.

Mjeshtër Dīnānī: Madje dhe ai “mendimi i pamundur” vetë është një ëndërr. Sepse muḥāli (e pamundura) nuk është e pranishme. Diçka që është mumteni‘ (e ndaluar, pamundur) nuk mund të jetë, por gjithsesi ju mund ta mendoni atë. Ja pra ky është një art i ëndrrës.

Lārīxhānī: Vallë a është ‘ālemu’l-khajjāli (bota e ëndrrës) më e gjërë se ‘ālemu’l-me‘ḳūlāti (bota e të menduarave)?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo, vetëm se dua të kallëzoj se ajo është një shkallë më lart se shqisa dhe se përfshirja, shtrirja e saj është mjaft e gjërë. Këtë do ta sqaroj kur të vijmë në çështjen e mendjes.

Një botë tjetër e cila është brenda nesh është dhe ‘ālemu’l-uehmi (bota e vegimit). Fjala “uehm” e këtushme nuk ka kuptimin e diçkaje të kotë. Kur thuhet “uehm” (vegim) në traditë, zakon, mendohet se bëhet për një ndodhie të kotë fjalë. Jo, nuk ka domosdoshmërisht këtë kuptim. Fjala “uehm” (vegim) në terminologjinë filozofike, nuk ka kuptimin e një ndodhie të kotë. Khajjāli (ëndrra) është konceptimi, perceptimi i pamjeve. Kurse kuptimet e veçanta që perceptojmë janë uehm (vegim). Për shembull mendoni për dashurinë e dikujt. Në zemrën e këtij njeriu, ka një dashuri për fëmijën e tij, ose ne kemi, ushqejmë një dashuri të fuqishme për një shokun, shoqen tonë. Krahas kësaj dashuria e këtij njeriu mu‘ajjen (të caktuar) është uehm (vegim). Unë po bëj për një term filozofik fjalë këtu; si rrjedhojë fjala e përmendur tanimë nuk ka kuptimin që ka në traditë, zakon. Ndërsa në kuptimin filozofik ka kuptimin e “perceptimit të një kuptimi të veçantë”.

Ose le të shtjellojmë një njeri i cili ju ka armik dhe e urreni. Kjo urrejtje është një kuptim tekefundit. Mirëpo duke qenë se është e veçantë, kjo emërtohet si uehm (vegim). Si përmbledhje theksojmë se khajjāli (ëndrra) është konceptimi i pamjeve; kurse uehmi (vegimi) është konceptimi i kuptimeve të veçanta. Ndërsa kur shkojmë dhe përtej khajjālit (ëndrrës) dhe uehmit (vegimit) këtë herë hasim në një kuptim tjetër, që është prejardhja, thelbi, zanafilla e konceptit dhe emërtohet si idrāku’l-‘aḳlī (koncepti mendor). Kjo etapë, fazë tanimë nuk është e veçantë, por është e përgjithshme. Perceptimi i të përgjithshmeve është ‘ālemu’l-‘aḳli (bota e mendjes). Sa është përfshirja, shtrirja e të përgjithshmes?! Ajo është e pafund. Bota e mendjes është një botë pambarim. Për çdo njeri që ju e shikoni si ‘Alī, Ḥasan, Ḥusejn në botën e jashtme, bëhet fjalë për një pamje ëndërruese në mendjen tuaj të tyre.

Kurse dashuria e secilit nga këta është një kuptim i veçantë dhe uehm (vegim). Megjithatë kuptimi i përgjithshëm i “njeriut”, që është njeri që nga e përhershmja deri në të përjetshmen dhe i cili nuk kufizohet me asnjë miṣdāḳ (baraspeshë, kundërpeshë), individ, i përket botës së mendjes. Bëjmë të ditur se njeriu që nga e përhershmja deri në të përjetshmen, mund të zotërojë pafundësisht baraspesha dhe ky është kuptimi mendor i tij. Si rrjedhojë bëjmë të qartë se teksa Fārābīu, ka përcaktuar se dituria fillon me shqisën (sigurisht se nëse nuk ka shqisë, njeriu nuk mund të arrijë as në mendje), ka thënë atë që është e drejtë, saktë. Natyrisht se dituria nuk qëndron kurrë në vendnumërim. Ajo lartësohet vazhdimisht derisa arrin në mendje. Ja pra pikërisht këtu është dhe vendi ku nis filozofia. Bëni kujdes këtu: “Nëse do të mendojmë se dhe Fārābīu është një filozof, atëherë puna e filozofit është me mendjen”.

Kështu që dhe filozofi zë me ëndrrën dhe shqisën fill dhe nuk ka asnjë lloj të keqeje, ndalese, pengese këtu. Mirëpo ai filozof flet me një burhān (dëshmi të prerë dhe të qartë). Burhāni (dëshmia e qartë) është i përbërë nga këshillimet e përgjithshme. Këshillimet e përgjithshme kuptohen me konceptet mendore. Filozofi e thotë fjalën e tij duke marrë mendjen për bazë. Burhāni (dëshmia e qartë) mendor është burhāni (dëshmia e qartë) filozofik. Dallimi i filozofit me njerëzit e tjerë dhe madje me mendimtarët e shkencave pozitive, pra me pozitivistët (që këta njerëz edhe sikur të marrin ndihmë nga mendja, përsëri marrin më shumë gjërat që mund të ndjehen me shqisa (maḥsūsātin) për bazë dhe gjërat që mund të bëhen çështje eksperimenti, prove. Sipas tyre eksperimenti, prova duhet të ulet, zbritet në shqisë dhe duhet të jetë e shikueshme qoftë me sy të lirë, ose me mjete shikimi si qoftë me mikroskop ose teleskop) është mundësia e shkuarjes nga shqisa në mendje.

Nëse do ta them me një thënie ndryshe: “Filozofi është njeriu që shkon në mele’u’l-e‘lān (vendmbushja më e lartë)”. Ku është kjo botë?! Fjala e‘lā do të thotë “më e larta dhe më madhështorja”. Shumë mirë, por përse kjo është quajtur “mele’”?! Fjala “mele’” ka kuptimin e (diçkaje) e mbushur. Bota e mendjes krahas qenies së gjërë dhe përfshirëse gjithashtu është dhe e mbushur. Në këtë botën e mendjes e cila shtrihet në këtë gjërësinë e pafund nuk ka hapësirë, zbrazëti. Termi “mele’u’l-e‘lā” (vendmbushja më e lartë) nënkupton botën e mendjeve. Pra kjo botë është larg, e pastër, shpëlarë nga dyshimet dhe vegimet dhe jep vendime mendore. Bota e shqisës mund të ketë hapësira, zbrazëti. Ju kur shikoni diçka këtu, nuk mund të shikoni diçka tjetër në të njëjtin çast. Ju mund të shikoni të jashtmen e kësaj tryeze që gjendet përpara nesh, por nuk mund të shikoni brendinë e saj.

Ju shikoni këtë anën e murit që sheh tek ju, por ju nuk mund të shikoni se çfarë bëhet e ndodh pas murit. Sepse në këtë botë ka zbrazëti. Edhe dëgjimi kështu është; kur dëgjoni një tingull, zë, nuk mund t’i dëgjoni tingujt, zërat e tjera. Rishtas kështu është dhe nuhatja; kur nuhasni një aromë, nuk mund t’i nuhasni aromat e tjera. Sërish kështu është dhe prekja; kur prekni një send, nuk mund t’i prekni sendet e tjera. Gjithashtu kështu është dhe shijimi; kur shijoni një pije, ushqim, nuk mund të shijoni pije, ushqime të tjera. Në botën e shqisës, bëhet hem për qenien, hem për mosqenien dhe hem për mangësinë fjalë. Kurse në botën e mendjes, nuk ka mbetur asnjë vend për zbrazëtinë. Bota e mendjes është bota e quajtur mele’u’l-e‘lā (vendmbushja më e lartë) në terminologjinë fetare. Sa thënie madhështore është thënia: “فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ” “Fī mek‘adin ṣidḳin ‘inde Melīkin Muḳtedirin” (Në një kuvend të besnikërisë në praninë e Një Mbreti Fuqiplotë). (Sūre Ḳamer, 55) që kalon në Ḳur’ānin Famëlartë!

Fjala “Melīk” (mbretërues, sundues) është trajta sipërore, e zmadhuar e fjalës “mālik” (mbret, sundues). Domethënë Ai është i Cili përfshin, rrethon gjithçka. Fjala “Melīk” do të thotë “Ai që ka shumë mall, pasuri, thesar”. Meqenëse Ai ka përfshirë gjithçka dhe meqë është mele’ (mbushje) (dhe në botën e mendjes), Ai është muḳtedir (fuqiplotë). Shumë mirë, por ku është ḳudreti (fuqia, pushteti)?! Nëse bëhet për një zbrazëti fjalë në ḳudret (fuqi), vallë a mund të jetë ḳudret (fuqi) kjo gjë?! Jo, ajo nuk është më ḳudret (fuqi). Si rrjedhojë vëmë theksin se mele’u’l-e‘lā (vendmbushja më e lartë) dhe bota e mendjes së çiltër, dëlirë njëkohësisht janë dhe mebde’u (parimi, prejardhja, zanafilla) e ḳudretit (fuqisë) dhe ṣidḳut (besnikërisë, drejtësisë, sinqeritetit). Pra këtu armiqësia, dredhia, dyfytyrësia, gënjeshtra, fallsiteti, mashtrimi, syfaqësia, tradhtia dhe urrejtja nuk janë të pranishme. Nuk ka vend për rastësi.

Fundja gjithçka është bukur e mirë në vendin e saj. Në këtë gjendje, rast ne nuk duhet të ngurrojmë të themi këtë: “Mele’u’l-e‘lā” (vendmbushja më e lartë) është bota e mendjes së çiltër, dëlirë. Këtu mbretëron, sundon, udhëheq mendja: “Në një kuvend të besnikërisë në praninë e Një Mbreti Fuqiplotë”. Pra kjo është bota hyjnore dhe Allāhu i Lartësuar është ḥākim (mbretërues, sundues) këtu.

Lārīxhānī: Njëri nga emrat e Allāhut të Lavdëruar është dhe Melī’ pra Mbushës.

Mjeshtër i nderuar, lërmëni t’iu lajmëroj se njëra nga çështjet elegante të tjera që ḥakīm Fārābīu ka bërë me shenjë është dhe kjo: “Vegimi dhe ḥissu’l-bāṭini (shqisa e brendshme) nuk mund ta konceptojë kuptimin, shpirtëroren e çiltër, dëlirë; përkundrazi ajo i ngatërron këto. Megjithatë ajo e mbron gjënë e ndjerë me shqisa pas zeuālit (humbjes, zhdukjes) të saj”. Çfarë kihet për synim të rrëfehet këtu?!

Mjeshtër Dīnānī: Gjëja që rrëfeva pak më parë.

Lārīxhānī: Për çfarë ngatërrimi, përzierje bëhet fjalë, teksa thotë “përzierje” këtu?!

Mjeshtër Dīnānī: Po ua sqaroj menjëherë këtë: “Gjëja që ai ka sqaruar në një fjali si një majë e lakonizmit, përmbledhjes, ishte një ixhmāl (vijat e përgjithshme) të atyre që iu tregova pakëz më parë. Pra ajo do të thotë këtë: “Bota e shqisës dhe madje dhe bota e vegimit i koncepton kuptimet, mirëpo i rrëfen në një mënyrë të ngatërruar me njëri-tjetrin. Kuptimi ṣāfī (kuptimi në një mënyrë të pangatërruar, papërzier, pastër), nuk është puna e botës së shqisës. Shqisa gjithmonë shikon disa gjëra në gjendje formash, pamjesh. Vallë a mund të shikoni diçka që nuk ka formë?! Vallë a mund të dëgjoni diçka, nëse kjo e fundit nuk ka tingull, zë dhe nuk është në një frekuencë të caktuar?! Madje dhe frekuenca e zërit duhet të jetë në një shkallë, sipërfaqe të caktuar. Në qoftë se një zë është në një frekuencë më të lartë, ose më të ulët ju nuk do të mund ta dëgjoni atë. Duke e përmbledhur miratojmë se gjëja e perceptuar ngatërrohet gjithmonë me gjërat që mund të shqisohen.

Mendja e çiltër, dëlirë nuk mund të vijë në kufinjtë e organit të pesë shqisave. Ne nuk mund ta perceptojmë me shqisa as mendjen e çiltër, dëlirë dhe as botën shpirtërore, madje as Allāhun e Madhëruar... “لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ ۖ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ” “Lā tudrikuhu’l-ebṣāru ue Huue judriku’l-ebṣāra ue Huue’l-laṭīfu’l-khabīru”. (Atë nuk mund ta konceptojnë, përfshijnë shikimet dhe Ai i koncepton, përfshin shikimet dhe Ai është shumë i butë (delikat, i kujdesshëm) dhe tepër i lajmëruar). (Sūre En‘ām 103) Krijuesi dhe Zoti ynë Allāhu i Lartësuar është kuptimi, shpirtërorja e çiltër, dëlirë dhe prejardhja, thelbi i kuptimit, shpirtërores. Madje dhe i botës së mendjes... Si rrjedhojë shqisa koncepton gjithçka, por duke “i ngatërruar, përzierë”... Sa bukur që është thënë fjala “ḥalten” (duke i përzier) këtu! Domethënë ju e shikoni kuptimin duke gjetur, marrë formë, vetëm në sendet, trupat e pajetë - pra ato që mund të ndjesohen me shqisa, gjërat që janë në përfshirjen, shtrirjen e provës dhe shqisës.

Sidoqoftë edhe këtë e shikoni në një gjendje “të përzier”. Mirëpo në fund të fundit secili nga këta ka një kuptim. Vallë a ka ndonjë qenie të vetme në këtë botë që nuk ka kuptim?! Duke u nisur që nga një atom, grimcë, molekulë dhe copëzat, pjesëzat nën të, qelizë dhe deri në galaksitë, vallë a mund të ndeshet në një gjë që nuk ka kuptim në këtë botë?! Shumë mirë, por gjëja që gjejmë, a është vetëm kuptim, apo është ngatërruar, përzier me kuptimin?! Pra a është kuptim (vetë kuptimi), apo ka kuptim (është përzier me kuptimin)?!

Lārīxhānī: Ajo është me‘ni-dār (pra është kuptimplotë, është ngatërruar me kuptimin; nuk është vetë kuptimi).

Mjeshtër Dīnānī: Si rrjedhojë bëhet fjalë për një dallim mes kuptimit dhe qenies kuptimplotë. Kuptimi është vetë kuptimi. Kurse qenia kuptimplotë është qenia dhe e një gjëje tjetër pranë kuptimit. Ky është kuptimi i thënies: “ḥalten” (duke i përzier) të qëmtuar nga Fārābīu. Ju shikoni se maḥsūsāti (gjërat që mund të shqisohen) dhe meuhūmāti (gjërat që mund të jenë çështje e vegimit) “të kenë një kuptim” (pra se nuk janë vetë kuptimi; janë ngatërruar me kuptimin). Gjithashtu kështu është dhe mutekhajjilāti (gjërat që mund të jenë çështje e ëndrrës, të ëndërruarat). Por perceptimi i kuptimit të çiltër, dëlirë është vetëm puna e mendjes. Unë kam dëshirë të shpreh këtë këtu: “Njerëzit të cilët përqendrohen vetëm në gjërat që janë çështje e të ndjesuarave me shqisa dhe eksperimenteve shqisore, si dhe janë të zënë me shkencat pozitiviste - përveç gjërave që shikojnë në ëndrrat e tyre, të ëndërruarave - nuk kanë asnjë fat në konceptimin e kuptimit absolut dhe kuptimit të qenies”.

Bëni kujdes këtu. Pavarësisht se kam shumë respekt ndaj mbarë këtyre përparimeve dhe zhvillimeve të shënuara nga shkenca - të cilat vazhdojnë të përparojnë me shpejtësinë më të madhe deri në ditët e sotme dhe ju jeni duke i përjetuar, shikuar ndikimet, pasojat, përfundimet e këtyre në të tërë botën - ne po shikojmë se ajo nuk ka mundur të arrijë në botën e mendjes së çiltër, dëlirë, në kuptimin e çiltërsisë, dëlirësisë dhe në qenien e dëlirë (përveç gjërave që shikojnë në ëndrrat e tyre). Dikush pozitivist dhe shqisues mund ta shikojë botën e kuptimit vetëm në ëndrrën e tij. Por njerëz që janë të kuptimit dhe njohës të qenies - si për shembull Fārābīu e shikojnë këtë botën e kuptimit në ëndrrën e tyre dhe e konceptojnë qenien teksa janë të zgjuar. Kjo është jashtëzakonisht e rëndësishme.

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe Meulānā e përshkruan shumë bukur këtë çështje:

Penxh ḥissīḥest hest xhoz īn penxh ḥis,

‘Ān çu zer-i sorkh u īn ḥissha çu mis.

Përveç këtyre pesë shqisave ka dhe pesë shqisa të tjera.

Ato janë pikërisht si ari i kuq, kurse këto shqisa janë si bakri.

Këtu është vendi ku Fārābīu thotë: “ḥalten” (duke i përzier). Shumë interesante! “Shqisa e shpirtit ushqehet nga dielli”. Atëhërë gjëja që dua të pyes është kjo: “Vallë përse ne u vëmë “shqisë” emrin asaj gjëje, e cila ushqehet nga dielli, pra që nënkupton shqisën e brendshme”?!

Mjeshtër Dīnānī: Unë e kisha dhënë përgjigjen e kësaj pyetjeje. Shqisa e brendshme është shqisa e ëndrrës, vegimit dhe kjo është ḥissu’l-mushtereki (shqisa e përbashkët) dhe që të tëra këto janë një shqisë. Mirëpo ne nuk ua vëmë mendjes emrin “shqisë”. Unë e sqarova shparë se çfarë është ḥissu’l-mushtereki (shqisa e përbashkët): “Ajo i përfshin mbarë shqisat dhe i ngatërron, përzien në bāṭin (brendi) këto me njëra-tjetrën. Madje as khajjāli (ëndrra) nuk i përket botës së ḍḥāhirit (jashtme), ajo i përket botës së bāṭinit (brendshme) dhe fusha, përfshirja, shtrirja e saj është mjaft e gjërë. Bota e ḍḥāhirit (jashtme) janë vetëm maḥsūsāti (të shqisuarat). Unë i kisha sqaruar me dhjetra herë në një program parārdhës të tëra këto: “Gjërësia e ‘ālemu’l-khajjālit (botës së ëndrrës) është e pafund. Kurse ‘ālemu’l-ḥissi (bota e shqisës) është e kufizuar. Ju mund të shihni, thurni pafundësisht ëndrra. Sepse nuk ka një kufi të mirëfilltë këtu”. Unë kisha lexuar, recituar dhe dyvargëshit e një poetit tonë të madh (Ḥāfiḍḥit) më parë këtu: “Unë mbyll sytë e mi për të mbyllur udhën ardhëse të ëndrrës. Ndërsa ajo më rrëfeu se do të vinte natën”.

Ky dyvargësh shpreh gjërësinë e ‘ālemu’l-khajjālit (botës së ëndrrës). Pa llogarisni njëherë gjërësinë e ‘ālemu’l-‘aḳlit (botës së mendjes) që është fe‘āl (jashtë mase vepruese) në vetvete, pranë këtyre shqisave që jo vetëm janë një shqisë derūnī (e brendshme) por e cila mund të zotërojë një fushë, përfshirje, shtrirje kaq të gjërë! Mendja është fe‘āl (jashtë mase vepruese) në vetvete dhe nuk ka një kufi ku mund të ndalojë. Nuk ka asnjë botë mbi këtë botë. Sado të përparoni përparoni, si përfundim do të shikoni vetëm mendjen; mendje brenda mendjes... Si rrjedhojë përsërisim se pikërisht ashtu siç ka thënë Fārābīu, megjithëse dituria fillon me shqisën, ajo vazhdimisht vijon të përparojë. Mirëpo bëhet për një gjendje fjalë këtu: “Ne në përgjithësi nga njëra anë i shikojmë gjërat e shqisuara dhe nga ana tjetër i kuptojmë gjërat e menduara. Ne mendojmë mbi maḥsūsātin (të shqisuarat), me‘ḳūlātin (të menduarat), mutekhajjilātin (të ëndërruarat) dhe meuhūmātin (të veguarat). Por ne nuk mendojmë mbi asnjërën rreth shqisës, mendjes, ëndrrës dhe vegimit vetë. E thënë ndryshe ne mendojmë gjërat; por nuk mendojmë mendimin”.

Shikoni njerëzit vazhdimisht mendojnë për diçka (detin, malin, shkretëtirën, shtëpinë, tryezën, universin, shkurt gjithçka). Shumë mirë, por a mendojnë njerëzit rreth memdimeve të tyre?! Jo. Ndërkohë që kjo është një nga gjërat që duhen bërë. Filozofia është mendimi rreth mendimit. Vetë mendimi ka të bëjë me gjërat e tjera. Një etapë e mëtejshme e kësaj është dhe mendimi juaj rreth vetë mendimit mendues. Kur ju mendoni për mendimin, atëherë keni gjetur dhe udhët e saktës dhe të gabuarës. Bëni kujdes këtu. Ju mendoni për gjithçka (detin, malin, shkretëtirën, shtëpinë, tryezën, universin, shkurt gjithçka) si dhe bëni shumë mirë. Shumë mirë, por a jeni të sigurtë se këto që menduat janë të drejta, sakta?! Jo. Kur mund të jeni të sigurtë për këtë?! Kur të mendoni rishtas për këto që menduat... Vetëm në rast se mendohet për mendimin, ky i fundit pastrohet dhe kështu ndahet e sakta nga e gabuara. Kjo është dhe detyra e shkencës së logjikës. Ja pra ky është dhe kuptimi i me‘ḳūlātu’th-thānijje (mendimeve, të menduarave të dyta). Pra ju mendoni për diçka dhe pas kësaj mendoni këtë herë dhe për vetë mendimin. Në këtë mënyrë ju mund të identifikoni të saktën nga e gabuara dhe mund të jeni të sigurtë se keni menduar saktë.

Ndonjëherë pandehet se dikush që beson në diçka tanimë ai ka humbur fuqinë e mendimit në atë diçka. Kjo teori megjithëse është e saktë në një pikëpamje, ajo është e gabuar në një pikëpamje tjetër. Dikush që mendon shumë fuqishëm në diçka, tanimë nuk mendon. Ky është një qëndrim shumë i gabuar. Nëse do t’u thoni të mendojnë disa njerëzve ekstremistë, fanatikë, të prapambetur dhe radikalë të mendojnë, ata nuk do të duan të mendojnë. Ata kanë arritur në diçka sipas vetes së tyre dhe tanimë nuk duan të mendojnë. Në një kohë kur īmāni (besimi) dhe ‘aḳīdeja (kredoja) ndodhin në etapën, fazën e fundit të mendimit dhe në pikën ku mbarojnë këtë herë krijojnë fillimin e një mendimi tjetër. Kur ju besoni në diçka, një mendim merr fund, krahas kësaj njëkohësisht këtu është dhe fillimi i një mendimi tjetër. E kundërta e kësaj njerëzit e lartcituar, duke pandehur se kanë arritur në çfarë deshën dhe se gjjthçka ka mbaruar tanimë nuk mendojnë. Kur mendoni kështu në fakt ju jeni në vendnumërim. Pohojmë se besimi në diçka, nuk ka asgjë të keqe në vetvete, megjithatë duhet ta dini se ky është fillimi i një mendimi tjetër.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim i mrekullueshëm, mjeshtër i nderuar. Ju cekni gjithmonë pika elegante në mendimet dhe veprat tuaja. Filozofi duhet të mendojë gjithmonë mbi mendimet e tij dhe duhet të arrijë në një mendim tjetër në fund të çdo mendimi të tij. Kjo ecuri vazhdon në këtë mënyrë deri në pafundësi.

Gjithashtu dhe i mistiku ynë i madh Meulānā rrëfen si më poshtë:

Unë jam dashurues i Asaj Vete të çdo çasti, që është çasti i Tij,

Mendja dhe shpirti janë një gjallesë në koralin e Tij.

Kjo ecuri duhet të vijojë derisa të arrijë në atë koral.

Mjeshtër Dīnānī: Dhe shpirti në shpirtin e Tij... Shpirti i shpirtit të shpirtit janë shpirtrat e Tij.

Lārīxhānī:

Sille atë shpirtin, zemrën që është poli i botës së Tij,

Ai është shpirti i shpirtit të shpirtit të njeriut.

Mjeshtër Dīnānī: Pra etapat, fazat e te‘ālīs (lartësimit)... Pra ne nuk duhet të ndalemi kurrë. Ne duhet të lartësohemi gjithmonë duke menduar. Nëse nuk mendoni, atëherë do të mbeteni vazhdimisht në vendnumërim.

Lārīxhānī: Natyrisht se ne nuk duhet të ndalojmë as në koral, sepse si rrjedhojë udha vazhdon.

Mjeshtër Dīnānī: Në këtë koral, në të njëjtën kohë bëhet dhe për një bukuri fjalë. Ai është emri i një guri të çmuar natyror. Por unë dua të them dhe diçka tjetër lidhur me koralin: “Njerëzit e përdorin koralin si një stoli, zbukurim për ta. Kurse një gjë duhet të jetë zīneti (stolia) e xhānit (rūḥut - shpirtit)”. Ne nuk jemi kundër stolisë së trupit. Askush të mos na pandehë duke na paragjykuar se jemi të prapambetur në këtë çështje. Fundja që të dyja këta janë një stoli. Shumë mirë, cila është më e mirë stolia e trupit, apo stolia e shpirtit?! Stolia e shpirtit. Çfarë është stolia e shpirtit?! Mendimi me dituri, mendje, ndërgjegjje, njohuri, urtësi.

Lārīxhānī:

Meqenëse unë nuk jam unë kjo frymëmarrje është nga Ai,

Kush flet fjalë kundër kësaj frymëmarrjeje ai është kāfir (mohues).

Mjeshtër Dīnānī: Sa bukur që e ka thënë ky njeri i madh (Meulānā)! Ai diku tjetër ka pëshpëritur kështu: “Ulu mbi dy sytë e mi, o Ti që je unë më shumë se unë!” Unë jam unë, por Ti je unë më shumë se unë. Ky uni im nuk hyn aspak në punë. Ḥaḳīḳati (e vërteta) i përket Ḥaḳḳ Tebāreke ue Te‘ālās (të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar). Shikoni sa bukur që thotë. Ti je unë; kush jam unë pranë Teje?! Në vendin ku je Ti, tanimë unë nuk jam.

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur mjeshtër. Sa shumë që kanë qëndruar mbi rūḥun (shpirtin) e njeriut, njerëz zë mëdhenj si Fārābīu! Ky i fundit kishte besuar se ka pesë organe shqisore në lidhje me bāṭinin (botën e brendshme). Njëra nga këto organe shqisore është ḥissu’l-mushtereki (shqisa e përbashkët). Kurse të tjerat janë ḳuūetu’l-muteṣaūire (fuqia përfytyruese, projektuese), ḳuūetu’l-uehmi (fuqia e vegimit), ḳuūetu’l-ḥāfiḍḥa (fuqia përkujtuese), ḳuūetu’l-mutefekkire (fuqia menduese) dhe ḳuūetu’l-mutekhajjile (fuqia ëndërruese). Këto janë shkallë që zënë në hierarkinë e njëra-tjetrës vend.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratojmë se gjithmonë ka një te‘ālī (lartësim) dhe kalohet nga njëra shkallë në tjetrën.

Lārīxhānī: Themi se fatkeqësisht në psikologjinë bashkëkohore shmanget prekja e botës së brendshme të njeriut.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju cekët një çështje shumë të bukur. Sigurisht se ne duhet të kemi respekt ndaj të tëra shkencave gjë që dhe e bëjmë. Si pasojë e qenies së një shkence të - psikologjisë bashkëkohore - kjo e fundit është shqisore dhe empirike dhe kjo është dhe veçoria e shkencave; mirëpo filozofia është me dëshmi të qarta dhe mendore - nëse do të ketë një shkencë - që shkenca - duhet të përdorë eksperimentin, provën. Eksperimenti, prova është një shkallë e shqisës. Kur kjo shkencë do të studiojë shpirtin e njetiut - që njeriu nuk mund ta shikojë shpirtin e tij - këtë e vë mbi sjelljet e tij në zbatim. Pra kjo shkencë vëzhgon dhe mat sjelljet tuaja: “Për shembull ajo sheh nën lupë, i sintetizon se çfarë bëni, çfarë flisni, pikëpamjen tuaj, stilin e veshmbathjes suaj, shkurtimisht gjithçka që pasqyrohet jashtë, mbarë lëvizjet tuaja dhe ju tregon përfundimin tuaj. Në këtë mënyrë mbi këto kritere, norma ka njohur shpirtin. Këtu nuk ka asgjë të keqe, sepse dhe ky është një stil njohjeje.

Mirëpo ky i fundit është plotësisht empirik dhe shqisor, ai ka kuptim vetëm në këtë rrafsh. Ai nuk mund të njohë prejardhjen, thelbin e shpirtit dhe bāṭinin (të brendshmen). Çdo qenie ka një bāṭin (të brendshme); mirëpo bāṭin (e brendshmja) e njeriut, nuk është e përbërë vetëm nga një bāṭin (e brendshme). Njeriu nuk ka vetëm një bāṭin (të brendshme); por ai ka bāṭinin (të brendshmen) e bāṭinit (të brendshmes) dhe secili nga këta bāṭin (të brendshme) ka bāṭinet (të brendshmet) e tij, të cilat si përfundim janë të pafund. Nëse më lejoni unë dua të përfitoj nga Ḳur’āni Fisnik këtu. Ju pyetët nga aspekti filozofik, por ne duhet t’u japim rëndësi dhe vlerë Ḳur’ānit Kerīm këtu: “Vallë a nuk është Allāhu i Madhëruar hem Ḍḥāhir dhe hem Bāṭin?!” “هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ” “Huue’l-Eūelu ue’l-Ākhiru ue Ḍḥahiru ue’l-Bāṭinu” (Ai është i Pari dhe i Fundit, i Dukshmi dhe i Padukshmi). (Sūre Ḥadīd, 3) Meqenëse Allāhu i Lartësuar është hem Ḍḥāhir (i Dukshmi, Jashtmi) dhe hem Bāṭin (i Padukshmi, Brendshmi), atëherë dhe qeniet e tjera kanë një anë dhāhiri (të jashtme) dhe anën tjetër bāṭini (të brendshme) (madje dhe deti, mali, shkretëtira, shtëpia, tryeza, universi, shkurt gjithçka).

Vallë a nuk janë dhe meuxhūdātet (të pranishmet), krijesat, qeniet e Allāhut të Lavdëruar?! Ato duhet të kenë ṣinḥijjet (bashkëpunim, ndërlidhje, ngjashmëri) me Khāliḳun (Krijuesin) e tyre. Dhe gjëja që heton psikologjia është shpirti i njeriut i pasqyruar në të jashtmen dhe sjelljet e tij. Në një kohë kur njeriu ka një mori bāṭinesh (të brendshmesh) të cilat nuk janë të mundura të duken në punë, vepër. Vallë a mund të duket i tërë personaliteti i njeriut, në veprën e tij?! Ata që mundohen të njohin njerëzit në të njëjtën kohë duhet të jenë dhe psikologë. Çdo njeri i njeh në një mënyrë njerëzit. Pra çdo njeri ka patjetër përvoja rreth njerëzve të tjerë. Për shembull ai i shikon njerëzit dhe gjykon se këta njerëz janë në këtë ose në atë mënyrë. Ai i njeh nxitimthi ata dhe jep gjykime si “ky njeri bënte kështu, shihte kështu dhe kishte këto veçori”. Mirëpo këtë mund ta bëjë deri në një vend të caktuar.

Vallë çfarë do të ndodhte sikur njerëzit të cilët ecin në xhade, të dinin sirru's-sūejdān (pikën më të brendshme, thellë, zezë) të njeriut tjetër, ashtu siç në “يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ” “jeume tubla’s-serāiri” (në ditën e gjurmimit, shpalosjes së të fshehtave)?! (Sūre Ṭāriḳ, 9)

Si rrjedhojë madje dhe njohja e njeriut të njeriut në psikologji është deri në një masë të caktuar. Kështu që dhe psikologët rrëfejnë se i njohin njeriun dhe sjelljet e tij deri në një vend të caktuar. Kurse rūḥu që bën një ‘ārif (i urtë), filozof, ḥakīm (i urtë) ose një personalitet si Fārābīu fjalë është një çështje e një shkalle mjaft të epërme. Bota e mendjes së çiltër, dëlirë nuk kuptohet me eksperiment, provë por vetëm me mendje. Gjithashtu dhe thënia “ḥalten” (përzierje) që ceket në thëniet e Fārābīut të cilën ju e lexuat është shumë kuptimplotë. Mbarë perceptimet tona janë ngatërruar. Pra forma është në një gjendje të ngatërruar me shqisën. Ndriçimi është ngatërruar me errësirën. Kundrejt kësaj mendja e çiltër, dëlirë, që nuk është përzier me asgjë është nūru’ṣ-ṣāfī (dita e çiltër, dëlirë, plotë). Arritja në atë dritën e dëlirë, nuk është puna e shkencës; por është puna e fesë, filozofisë dhe urtësisë. Kjo nuk është orvatja e shkencëtarit, por e të urtit!

Lārīxhānī: Kështu që ju keni dhënë dhe përgjigjen, mjeshtër i nderuar. Edhe unë këtë desha të them. Sjellja e vëzhguar nga jashtë, nuk është tërësisht e brendshmja dhe personaliteti i njeriut. Kjo ishte pika e parë. Ndërsa pika e dytë, vallë si është e dukshme, qartë se gjëja e pasqyruar nga sjelljet e mia është vetë personaliteti im?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër se se ashtu është. Kështu që një detyrë, kërkesë përmirësimi nga disa njerëz dinakë, mund të shpalosin dhe sjellje kundërshtuese me botën e brendshme të tyre në të vërtetë.

Lārīxhānī: Domethënë ata fshehin veten dhe nuk ua tregojnë njëri-tjetrit atë.

Mjeshtër Dīnānī: Që të tërë njerëzit e fshehin veten e tyre. Të tërë njerëzit kanë maska, perde. Nëse më lejoni unë dua t’i hyj nga një këndvështrim gjuhësor kësaj çështjeje: “Ne në përgjithësi përdorim fjalëtat “individ, person, vetë””. Kurse në gjuhët e huaja perëndimore përdoret fjalëza “person” si e barabarta e kësaj fjalëze. Vallë a e dini se çfarë do të thotë fjala person?! Gjuhëtarët, leksikografët e dinë këtë. Fjala person, rrënja e të cilës rrjedh nga greqishtja ka kuptimin “niḳāb” (mbulesë) dhe “perde”. Pra çdo njeri ka një niḳāb (mbulesë). Ju nuk mund të arrini në të brendshmen e askujt. Ata të cilët pretendojnë se lexojnë brendinë e njeriut gënjejnë dhe ato që thonë nuk janë gjë tjetër përveç se evokime, thirrje. Ata mund të kuptojnë disa gjëra që kanë të bëjnë me ju vetëm deri në një vend të caktuar. Brendinë juaj nuk mund ta dijë askush përveç Allāhut të Lartësuar. Por ç’e do se ndonjëherë dhe vetë njerëzit nuk mund ta njohin botën e brendshme të tyre. Në bāṭinin (brendinë) dhe sirru’s-suuejdānë (pikën më të thellë) e njeriut, nuk ka asnjë udhë tjetër për askush përveç Allāhut të Lavdëruar.

Lārīxhānī: Në një mbledhje që kemi zhvilluar me një grup psikologësh çështja ishte kjo: “Nëse njeriu nuk do të mund të dihet plotësisht, saktësisht, atëherë shkenca e antropologjisë do të mbetet e kotë dhe jofunksionale?!” Njëra nga përgjigjet e dhëna këtu ishte në drejtimin se udha e kësaj është dituria, njohuria, urtësia. Edhe mistiku ynë i madh Meulānā ka thënë si më poshtë:

Erdhi koha që të jem lakuriq,

Le të le shenjë dhe të bëhem Xhān (Shpirt) kokë e këmbë.

Mjeshtër Dīnānī: Thënia: “Erdhi koha që të jem lakuriq” është pikërisht vetë fjalia që ju lexuat nga Fārābīu. Qenia lakuriq, apo i zhveshur do të thotë mosngatërrimin, mospërzierjen me asgjë. Meulānā do të thotë se “nuk do të përzihet me asgjë”. Qenia lakuriq nuk nënkupton heqjen, zhveshjen e veshjeve tona; por nënkupton qenien lakuriq nga lidhjet, të shqisuarat, tepricat dhe varësitë tona. Kur të jemi lakuriq nga format, pamjet dhe nga të tërë gjërat e jashtme, atëherë do të kemi arritur në shpirtit e Shpirtit. Ja pra kjo është antropologjia e urtësisë. Shumë mirë, por psikologjia vallë a do ta njohë me këtë përmasë njeriun?! Jo, ajo nuk mund ta njohë në këtë mënyrë. Ndërkohë ka një dallim mes këtyre dy stile njohjesh.

Lārīxhānī: Ja pra në këtë kontekst, kuptim është dhe qenia e shpirtit të kthyer në drejtim të burimit të tij.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo thënie e Sokratit duhet të jetë gjithmonë një thënie drejtuese, orientuese për njerëzit e mbarë kohërave. Ai e kishte thënë afërsisht 2500 vite përpara këtë: “O njeri, di, njih veten”. Unë dua t’iu bëj një pyetje të tillë këtu: “Çfarë do të thotë: “Njih veten?!” Si një përgjigje ndaj kësaj pyetjeje, ndoshta ju mund të më thoni se dituria, njohja juaj e vetes është domosdoshmëria e fillimit të leximit tuaj të dhjetra-qindra librave dhe kalimi juaj në një sërë udhësh të mundimshme dhe të vështira. Pasi të njihni një herë veten, vallë a do të mbarojë gjithçka këtu?! Dituria, njohja e vetes është dituria, njohja e gjithçkaje e rreth vetes. Edhe sikur ta njihni njëmijë herë veten, përsëri duhet të ktheheni dhe ta rinjihni dhe njëmijë herë veten. Pra ju duhet ta dini, njihni jo vetëm një herë veten, por duhet ta njihni deri në pafundësi. Kurse njerëzit në vend të kësaj ngushëllohen si më poshtë: “Epo çfarë të bëj, unë jam kështu”. Nuk ka asgjë të tillë si “Unë kështu jam”. Vallë a jemi ne gjëja që jemi në këtë çast, apo jemi gjëja që do të bëhemi?! Vallë a jam unë ulësi këtu, apo gjëja që do të bëhem?! Unë tanimë jam një gjë tjetër, qoftë dhe pas një çasti të vetëm. Pra mos pandehni se ka mbaruar gjithçka. Nuk ka asgjë të tillë si mbarimi. Ne duhet ta njohim vazhdimisht veten, si dhe duhet të punojmë në lartësimin përtej shkallës ku gjendemi, ndodhemi. Lartësimi, ngritja... Ja pra kjo është gjëja që duhet të bëjë biri i njeriut.

Lārīxhānī: Unë dua të cek një poezi të bukur të Meulānās këtu:

Miku yt është qesja, tërkaçi, trasja jote,

Nëse ti je Rāmini mos kërko tjetër përveç Vīsit.

E thënë ndryshe gjëja që do, në thelb je rishtas ti. Që të tëra këto gjërat e dukshme, jashtme janë një fatkeqësi.

Mjeshtër Dīnānī: Këto gjërat e jashtme, janë pikërisht ai “ḥalti” (përzierja).

Lārīxhānī: Sa psikolog madhështor paska qenë ky mendimtar i madh (Fārābīu)!

Mjeshtër Dīnānī: Po, saktësisht ashtu është. Çdo gjë që është e jashtme është përzierje dhe përzieshmëri; ndërsa çdo gjë që është e brendshme është e çiltër, dëlirë. Ky derūn (anë e brendshme) në brendi, ky derūn (anë e brendshme) shtrihet, zgjatet deri në shpirtit e Shpirtit.

Lārīxhānī: Shikoni, se si gjithçka na grish, fton në atë që është e jashtme! Nuk ka askush që na fton në derūnin (anën e brendshme) tonë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është dhe fatkeqësia, problematikja, shqetësuesja e ditëve e sotme: “Njeriu e ka hedhur mbarë botën e tij jashtë dhe ka mbetur i shtangur në vend në kushtin e botës së jashtme. Në një kohë kur nëse ai do të ndërmarrë një udhëtim, nga ana e jashtme në anën e brendshme të tij dhe nga brendia e tij në drejtim të brendisë së tij, qoftë dhe për një çast të vetëm, atëherë të tëra dyert do t’i hapen atij. Kjo është udha dhe njerëzit duhet ta gjejnë vetë këtë. Nuk ka mundësi që ju t’ua tregoni këtë udhë njerëzve me një burim drite në dorën tuaj. Ata vetë duhet të arrijnë në një vetëdijësim, zgjim, si dhe udha e kësaj është zgjimi. Ata janë zhytur në gjumin dhe ëndrrën e botës së jashtme në këtë çast. Atyre ju ka rënë një lloj qetësie dhe për këtë shkak janë mbytur në botën e jashtme. Megjithatë sikur të mund të drejtohen pakëz në botën e brendshme të tyre... Ky drejtim kërkon zgjim.

Lārīxhānī: Me sa duket dhe njeriu nuk ka shumë faj në këtë, mjeshtër i nderuar. Kjo botë e grish, fton vazhdimisht të birin e njeriut në të.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është e vërtetë, sepse bota e ditëve tona është mjaft mashtruese dhe e josh vazhdimisht njeriun ndaj botës së jashtme.

Lārīxhānī: Dhe ajo do të na “përziejë” brenda një gjëje të vetme.

Mjeshtër Dīnānī: Ajo na e bën vazhdimisht botën e jashtme në sytë tanë tërheqëse. Dhe sot bëhet për shfaqje ngjyra-ngjyra dhe lloj-lloj fjalë. Për shembull disa njerëz nuk e ngrejnë kokën e tyre nga aparati celular, kompjuteri, apo laptopi. Betohem se unë nuk jam kundërshtar i kompjuterit. Megjithatë fëmijtë që janë burgosur, nuk e ngrejnë kokën e tyre nga aparati celular, kompjuteri, apo laptopi qoftë për një çast të vetëm. Mos pandehni se këto kompjutera janë bāṭini, derūni (bota e brendshme), këto janë në ḍḥāhiri (në botën e jashtme). Shtojmë se nuk ka asgjë të keqe në përfitimin e njeriut nga kompjuterët e shkallës më të lartë që mund të jenë, mirëpo ai duhet të drejtohet dhe në botën e brendshme të tij.

Lārīxhānī: Çështja e epistemologjisë na solli në çështje shumë të bukura dhe sigurisht që ka një sërë gjërash për të folur në këtë fushë. Për shembull, çështje siç janë “shkallët e shqisës”... Me të vërtetë epistemologjia është si një botë e veçantë. Pra në njëfarë kuptimi kur njeriu arrin në një dituri shqisore; ai e ka çuar të drejtën e dorës, gjuhës, hundës, syrit dhe veshit, shkurtimisht të pesë organeve shqisore në vend dhe i ka përdorur në ecurinë, rrjedhën e tij ato...

Mjeshtër Dīnānī: Pra çdo maḥsūs (shqisore), njihet me organin shqisor që i përket.

Lārīxhānī: Disa njerëz pandehin se shikimi ka të bëjë me lënien e syrit të lirë dhe dëgjimi ka të bëjë me lënien e veshit të lirë. Jo, nuk do të thotë në mënyrë të prerë kështu. Përkundrazi ashtu siç ka përkufizuar dhe Imām Sexhxhādi (p.m.t.) në veprën e tij me titull: “Risāletu’l-Ḥuḳūḳi” (Dorëshkrimi i Jurisprudencës) detyra jonë kryesore është zbatimi i të drejtës së secilës nga shqisat, gjë që është mjaft e vështirë.

Mjeshtër Dīnānī: Ardhja nga bāṭini (bota e brendshme) në ḍḥāhir (botën e jashtme) është më e lehtë. Një njeri i derūnit (i botës së brendshme) mund ta kundrojë, sodisë botën e jashtme për një çast të vetëm.

Lārīxhānī: Sepse bota e jashtme është e pranishme dhe në botën e brendshme të tyre.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Por për një njeri i cili është mbytur në botën e jashtme është mjaft e vështirë kthimi në botën e brendshme të tij. Ashtu siç përcaktuat dhe ju, njeriu normalisht drejtohet nga bota e jashtme në botën e brendshme të tij. Kështu që ashtu siç bëmë të qartë dhe në fillim të programit tonë, niset nga shqisa, pra nga bota e jashtme. Nëse njeriu nuk zë nga jashtë fill, atëherë ai nuk do të ketë as dhe një botë të brendshme të tij. Ai i cili nuk ka botë të jashtme, nuk ka as botë të brendshme. Ai drejtohet nga bota e jashtme në botën e brendshme dhe kështu udha hapet deri në pafundësi. Mirëpo nëse dikush mbetet vetëm në botën e jashtme dhe nuk di udhën e botës së brendshme, kjo gjendje do të bëhet mjaft e vështirë për të. Ashtu siç sipërpërmenda dhe udha e kësaj është tenebbuhu (zgjimi). Njerëzit si përfundim duhet të mendojnë mbi gjendjet e tyre. Atëherë patjetër që do ta gjejnë udhën.

Lārīxhānī: Po. Sa në mënyrë të mahnitshme që e ka thënë dhe Ḥāfiḍḥi:

Në çdo frymëmarrje jam duke vizatuar një udhë nga çehrja jote për në ëndërr.

Njeriu nuk e di se ku janë këto perde shtresa-shtresa në brendinë e tij - që në secilën nga këto perde është e dukshme një shfaqje.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Në shtesë çuditë, habitë e shkencës, e cila është e kthyer në drejtim të botës së jashtme në një masë të caktuar, kanë arritur në kufirin e fundit, shkallën e jashtëzakonshme. Ashtu siç jeni në dijeni dhe ju, shkenca ka zgjidhur një numër të lartë problemesh. Krahas kësaj gjendet ende një problem që shkenca nuk ka arritur t’ia dalë mbanë dhe t'u japë zgjidhje: “Vallë a ka mundur shkenca që të zgjidhë problemet etike, morale?!’ Për fat të keq, jo! Vallë a ka mundur shkenca të sigurojë mundësinë e ndarjes së udhës së saktë nga e gabuara?! Ajo ka mundur t’u japë zgjidhje një numri të madh çështjesh, problemesh të ditëve të sotme: “Shkenca ka bërë të mundur dërgimin tonë dhe rikthimin tonë nga Marsi. Ajo ka mundur të na paraqisë një mori mundësish dhe ka përparuar sa ka mundur. Nuk ka dyshim se do të shkojë dhe më përpara se kaq”. Shkenca nuk ka mundur as t’u japë çështjeve, problemeve politike zgjidhje, krahas atyre politike. Sepse dhe çështjet politike janë në gjendje të lidhur me moralin, apo nuk është kështu?! Fārābīu kishte menduar mbi këto çështje njëmijë vite më parë.

Lārīxhānī: Nëse do Allāhu do t’u japim këtyre çështjeve vend. Sipas tij ka tri miḥuerë (boshte): “Drejtësia, morali dhe urtësia”. Ai është filozofi i vetëm që i prek këto çështje.

Atëherë ne arrijmë në këtë përfundim nga këtu: “Qoftë ‘ārif (i urtë), qoftë ḥakīm (i urtë), apo qoftë diçka tjetër, në cilën nën mbulesë qoftë njeriu, sado ta lehtësojë veten dhe sado lakuriq, i zhveshur të jetë nga parametrat e tij, aq do të ketë ndjerë një dëfrim, kënaqësi bāṭini (të brendshëm) në botën e brendshme të tij. Ne duhet t’i bëjmë pllakën drejtuese, orientuese të jetës sonë këta dyvargëshit e bukur dhe të urtë të Meulānās.

Erdhi koha që të jem lakuriq,

Le të le shenjë dhe të bëhem Xhān (Shpirt) kokë e këmbë.

Kështu që e lusim Allāhun e Lavdëruar që të jemi fatlumë të këtij suksesi.

Lārīxhānī: Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto çështje ishin tepër të bukura dhe të rëndësishme. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak