Ibrāhīmī Dīnānī: Mësimet E Ibn Sīnās: Lidhja Mes Shpirtit Dhe Trupit (Pjesa E Shtatë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Shk. 3, 2023, 6:16 a.m.

Edhe lidhja e shpirtit me trupin i ngjan kësaj. Domethënë shpirti e përfshin trupin. Shpirti përfshin çdo pikë të trupit të njeriut, duke filluar që nga maja e thoit deri në çdo pikë të trupit të njeriut. Pra këto nuk janë gjëra që janë ngjitur më pas me njëra-tjetrën si të përfshira, shtuara. Gjithashtu ju nuk mund të caktoni, vizatoni një kufi duke thënë se ajo pjesë është shpirt dhe kjo pjesë është trup. Atëherë përkufizojmë se megjithëse shpirti dhe trupi janë dy gjëra rishtas bëhet fjalë për një ittiḥād (bashkim, njëjësim) mes tyre.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Flladi i mëngjesit është bartësja e lajmeve të mira pikërisht si Hudhudi (Pupëza) i Sulejmānit,

Sepse solli përgëzime të gëzuara në kopështin e trëndafilit.

Oj zemër, mos u anko nga punët e mbyllura si gonxhja,

Sepse era (puhiza) e mëngjesit solli me vete dhe flladin që zgjidh nyjet.

Bëjmë të ditur se ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet aktive, të gjalla të filozofit të madh Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Gjithashtu ne jemi në kopështin e mendimit të këtij të fundit dhe po përfitojmë nga libri i tij me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) i hirësisë së tij.

Ashtu siç e dini ne jemi duke mbledhur kalaveshë rrushi nga vreshta e mendimit të Ḥekīm Ebū ‘Alī Sīnās. Ashtu siç kemi bërë në programet tona të kaluara edhe në këtë program ne do t’iu paraqisim vjeljen e bërë nga ky vresht bashkë me mjeshtrin tonë të nderuar. Çështja jonë e sotme është shpirti dhe trupi. Kjo është njëra nga çështjet më të rëndësishme të filozofisë dhe psikologjisë madje dhe të feve. Citojmë se bëhet fjalë për biseda, debate, diskutime të gjata në këtë çështje që kanë vazhduar deri në ditët e sotme.

Citojmë se thëniet e Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās në këtë çështje janë me të vërtetë jashtëzakonisht të rëndësishme. Ibn Sīnā mendon se shpirti dhe trupi janë të ndarë, të veçuar. Kurse prejardhjen e koncepteve ai e vendos në abstrakten e vetvetes. Rishtas një mori njerëzish e shikojnë shpirtin dhe trupin si një gjë të njëjtë dhe nuk e pranojnë “theneuijjetin” (dyjëzimin). Unë dua që të filloj me këtë pyetje. Vallë në cilën dëshmi mbështetet Ibn Sīnā kur beson se shpirti dhe trupi janë të ndarë?!

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, cek se ashtu siç tërhoqët dhe ju vëmendjen çështja e vetes dhe trupit, apo e shpirtit dhe trupit është njëra nga çështjet më të rëndësishme me të cilën njeriu është ballë përballë. Meqenëse ju sollët çështjen e shpirtit dhe të trupit në rend të ditës, atëherë dhe unë po e nis nga këtu. Besoj se dhe ju jeni i ndërgjegjshëm, vetëdijshëm se keni një shpirt dhe një trup si një njeri që bëni fjalë për këtë çështje. Domethënë për këtë çështje po flet një njeri dhe jo një mur. Bukuri, por a është trupi ose mendja e njeriut ajo që flet për këtë?! Natyrisht se mendja e tij. Shumë mirë, atëherë le t’ia zëmë nga këtu fill.

Ju bëtë fjalë për “theneuijjetin” (dyjëzimin). Lejomëni të shtoj se mbarë njerëzit e urtë, intelektualët, mendimtarët dhe besimet fetare e pranojnë dyjëzimin. Megjithatë disa të urtë si Mullah Ṣadrā pretendojnë se në fillim ata ishin një dhe më pas ata u bënë dy gjëra me “tekāmulin” (përkryerjen). Mirëpo në këtë çast le ta lëmë këtë çështje për më vonë.

Pavarësisht kësaj nënvizojmë se nuk ka asnjë dyshim se ka “theneuijjet” (dyjëzim) në këtë çështje. Trupi i njeriut është një lëndë, trup dhe zotëron gjykimet, ligjet e trupit. Nuk ka asnjë mangësi në çështjen e qenies trup të trupit të njeriut. Pra ky i fundit ka gjatësi, gjërësi, lartësi dhe është i lidhur, varur nga koha dhe vendi. Këto dukuri nënkuptojnë se ai mund të kalbet, prishet, copëtohet, zbërthehet, shkurt çdo gjë që është e vlefshme për çdo lloj lënde, trupi vlen dhe për trupin e njeriut.

Njeriu ashtu siç zotëron trupin zotëron dhe mendimin. Kurse mendimi nuk ka gjatësi, gjërësi, lartësi, peshë dhe thellësi. Njeriu nuk plaket dhe nuk ka nevojë për kohë dhe vend. Si rrjedhojë vetë mendimi vë në dukje se nuk zotëron cilësitë, veçoritë e lëndës, trupit.

Njerëzit në përgjithësi mendojnë gjëra të çuditshme, të habitshme, madje të frikshme kur thuhet “رُوحٌ” “rūḥ” (shpirt). Pandehet se shpirti është diçka e çuditshme, e habitshme që vjen nga jashtë dhe hyn në trup. Ndonëse nuk ka një gjë të tillë. Këto janë thjesht dhe vetëm çmenduritë, lajthithjet e njerëzve.

Fjala “رُوحٌ” “rūḥ” (shpirt) është një fjalë ‘arabe. Në gjuhën angleze shpirtit i thuhet “spirit” ose “soul”. Ndërsa në gjuhën perse ne i themi “جَانٌ” “xhān” ose “رَوَانٌ” “revān”. Pra në daç i thoni “rūḥ”, në daç “xhān” ose “revān”, sepse ne që të tëra këto fjalë ne i kuptojmë si mendim, shpirt. Kështu që veçoria e rūḥut, xhānit, apo revānit është mendimi. Bëjmë të qartë se mendimi nuk është një veçori e lëndës, trupit, sepse mendimi nuk ka gjatësi, gjërësi, lartësi, peshë dhe thellësi. Përsëri ai nuk ka nevojë për “ḥajjid” (kohë) dhe “mekān” (vend). Mendimi mund të kthehet si me miliarda vite pas, ashtu dhe mund të shkojë me miliarda vite përpara. Pra nuk ka asnjë vend ku nuk mund të shkojë mendimi. Nëse trupi është në një vend, ai nuk është diku tjetër, por mendimi nuk ka një vend të caktuar, ai është kudo. Shumë mirë, por vallë me çfarë do t’i lidhim ne veçoritë e mendimit?! Natyrisht se me - quajeni, thoni si të doni - me gjënë e emërtuar si “rūḥ”, “xhān” ose “revān”.

Kjo do të thotë se njeriu zotëron dy lloj veçorish. Në veçorinë e parë hyjnë cilësitë, veçoritë shpirtërore, kjo është bota e mendimit, e cila zotëron një gjërësi të pafund. Gjithashtu dhe emocionet, ndjenjat, shqisat kanë të bëjnë me këtë botë. Ne do të prekim më tej e cilat janë dallimet, ndryshimet mes dashurisë, mendjes dhe ndjenjës, shqisës; sepse kjo është një çështje shumë e gjatë. Kurse në veçorinë e dytë hyjnë cilësitë, veçoritë lëndore, trupore. Atëherë përkufizojmë duke thënë se këto janë dy botë, e thënë ndryshe janë dy etapa, faza të ndryshme.

Pra gjëja që ju e quani si “theneuijje” (dyjëzim) është e drejtë, saktë. Ne shikojmë dy lloj veçorish tek njeriu. Njeriu ka dy lloj veçorish, njëra është shpirtërore dhe tjetra është lëndore, trupore. Dikush që drejton pretendimin se këto dy gjëra janë një gjë e vetme ka thënë një broçkull, gjepur. Shprehemi kështu sepse cilësitë, veçoritë e shpirtit nuk gjenden tek trupi, në të njëjtën mënyrë siç cilësitë, veçoritë e trupit nuk gjenden tek shpirti.

Sigurisht se këto të dy janë në gjendje lidhjeje të ngushtë; por lidhja e shpirtit me trupin nuk është një lidhje inḍimāmi (e përfshirë, e shtuar me njëra-tjetrën: Media e Lirë). Pra këto dy gjëra nuk janë gjëra të ngjitura me njëra-tjetrën. Lidhja në mesin e këtyre është një lidhje “ittiḥādi” (e bashkuar, njëjësuar). Pra ne duhet të dimë se ka dallim mes lidhjes inḍimāmi (e përfshirë, e shtuar) dhe lidhjes “ittiḥādi” (e bashkuar, njëjësuar).

Nëse më lejoni dua që ta sqaroj me një shembull të thjeshtë këtë çështje të rëndë. A ka apo nuk ka një lidhje mes fjalëzës dhe kuptimit?! Ku është kuptimi në mungesë të fjalëzës?! Madje duke shkuar më tej miratoj se dhe kuptimi në mendjen tuaj është me një fjalëz; gjjthashtu dhe fjalëza që nuk ka kuptim fundja është e pakuptimtë. Shumë mirë, tani ngrejmë pyetjen: “Vallë çfarë lloj lidhjeje është lidhja mes fjalëzës dhe kuptimit?! Vallë a janë ngjitur këta të ngjitur me njëra-tjetrën?!” Natyrisht se jo, lidhja në mesin e këtyre është një lidhje lidhjes “ittiḥādi” (e bashkuar, njëjësuar) dhe nuk është një lidhje inḍimāmi (e përfshirë, e shtuar). Si rrjedhojë ne nuk kemi marrë fjalëzën dhe ia kemi ngjitur kuptimit dhe as nuk kemi marrë kuptimin dhe po e derdhim, fusim brenda fjalëzës.

Kuptimi tek fjalëza, nuk është si uji tek shtamba. Fjalëza është pamja e kuptimit, kurse kuptimi është ana e brendshme, e padukshme e fjalëzës. Në fund të fundit kështu është dhe lidhja mes të dukshmes dhe të padukshmes, domethënë ne nuk e kemi marrë të padukshmen dhe e kemi futur, vënë brenda të dukshmes. Ka disa lloj dyjëzimesh, njëri nga këta është dhe dyjëzimi i shpirtit me trupin; mirëpo ky dyjëzim është i ndryshëm nga dyjëzimet e tjera të ditura, njohura.

Fjala vjen oksigjeni bashkohet me hidrogjenin dhe formojnë ujin. Pra ka disa bashkime, përbërje, shkrirje kimike dhe fizike. Kështu që dy ose më tepër elementë kimikë ose fizikë bashkohen dhe krijohet, shfaqet një gjë e tretë. Krahas kësaj disa bashkime nuk janë si bashkimi kimik. Gjithashtu lidhja mes shpirtit dhe trupit nuk është një bashkim kimik.

Sqarojmë se kjo çështja e dyjëzimit është një çështje shumë e çuditshme. Shprehemi kështu sepse ndonëse i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është “bāsiṭu’l-mutlaḳi” (i thjeshti absolut) gjithashtu Ai është dhe “ebsāṭu’l-besāiṭi” (më i thjeshti i të thjeshtëve). Allāhu i Lartësuar është vendi i njëjësimit, asgjë tjetër nuk mund të arrijë në njëjësim, në njëjësimin e Allāhut të Lavdëruar. Njëjësimi (uaḥdeti) i çdo gjëje tjetër është artificial, i bërë; kurse njëjësimi ose njëshmëria e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është e vërteta e të vërtetave. Themi kështu sepse pavarësisht se i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është “bāsiṭu’l-mutlaḳi” (i thjeshti absolut), njëshi, i vetmi absolut dhe i Vërteti i të vërtetave, rishtas Allāhu i Madhëruar ka ḍḥāhir (të dukshme) dhe bāṭin (të fshehtë). Ai është pikërisht ashtu siç lajmëron dhe ājeti ḳurānor: هُوَ الْاَوَّلُ وَالْاٰخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيْمٌ“Huue’l-Eūelu ue’l-Ākhiru ue Ḍḥahiru ue’l-Bāṭinu” (Ai është i Pari dhe i Fundit, i Dukshmi dhe i Fshehti). (Sūre Ḥadīd, 3) Pra Allāhu i Lartësuar megjithëse është “bāsiṭu’l-mutlaḳi” (i thjeshti absolut) Ai është hem ḍḥāhir (i dukshëm) dhe hem bāṭin (i fshehtë).

Nëse Allāhu i Lavdëruar është si ḍḥāhir (i dukshëm) dhe bāṭin (i fshehtë), atëherë dhe gjithçka tjetër është e dukshme dhe e fshehtë. Duke qenë se tërësia e botës është dukja, shfaqja e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, ajo ka si të dukshme dhe të fshehtë. Gjithashtu dhe ḍḥāhiri (e dukshmja) e njeriut është trupi i tij, ndërsa bāṭini (e fshehta) e tij është rūḥu (shpirti) i tij. Fjalëza është ḍḥāhiri (e dukshmja) dhe bātini (e fshehta) është kuptimi i tij. Nubuūeti (qenia lajmëtar) është ḍḥāhiri (e dukshmja) dhe uelājjeti (kujdestaria) është bāṭini (e fshehta) e tij. Ja pra njëri nga bashkimet ittihādi (të njëjësuara) në këtë formë është dhe shpirti dhe trupi. Shpirti dhe trupi janë aq të lidhur, varur me njëri-tjetrin sa ju nuk mund të caktoni, vizatoni një kufi në mesin e tyre duke thënë se “ajo pjesë është shpirt dhe kjo pjesë është trup”.

Larixhānī: Mirëpo bëhet fjalë për një bashkëpunim brenda këtij ittiḥādi (njëjësimi); si rrjedhojë bëhet fjalë më tepër për irtibāṭin (lidhjen) se për ittiḥādin (njëjësimin).

Mjeshtër Dīnānī: Po, për irtibāṭin (lidhjen) por gjenden disa lloje irtibāṭesh (lidhjesh). Tekefundit unë e kam klasifikuar irtibāṭin (lidhjen). Sigurisht se nuk ka asnjë dyshim se është irtibāṭ (lidhje). Pra dy gjëra kanë irtibāṭ (lidhje); por ndonjëherë irtibāṭet (lidhjet) janë “inḍimāmi” (të shtuara) që nënkupton se dy gjëra të ndara, veçuara janë bashkuar dhe përzihen, trazohen me njëra-tjetrën. Kurse ky irtibāṭi (lidhja) për të cilin po flasim është “ittiḥādi” (e njëjësuar) që përkthehet se ndonëse këto janë dy gjëra, në fakt, parim janë një.

Sërish dhe lidhja e Allāhut të Madhëruar me këtë botë është e këtij lloji. Vallë a nuk ka Allāhu lidhje me këtë botë?! Natyrisht se ka, sepse nuk ka asnjë qenie të vetme e cila nuk ka lidhje me Allāhun në këtë botë; por kjo lidhje nuk është një lidhje inḍimāmi (e shtuar). Me fjalë të tjera kjo botë nuk është e bashkuar me Allāhun. Ja pra emri i kësaj lidhjeje është lidhje “ittiḥādi” (e njëjësuar). Pra kjo botë nuk është në një anë dhe Allāhu është në anën tjetër; sepse në vendin ku është Allāhu nuk ka vend për asgjë tjetër. Pavarësisht kësaj Allāhu është Allāh, kurse kjo botë është kjo botë. As Allāhu nuk është kjo botë dhe as kjo botë nuk është Allāhu; megjithatë Ai është kudo si nevojë e iḥāṭu’l-ḳajjūmit (përfshirjes, rrethimit të përhershëm) të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Epo nuk them se është e njëjtë, le të mos keqkuptohet por dhe lidhja e shpirtit me trupin i ngjan kësaj. Domethënë shpirti e përfshin trupin. Shpirti përfshin çdo pikë të trupit të njeriut, duke filluar që nga maja e thoit deri në çdo pikë të trupit të njeriut. Pra këto nuk janë gjëra që janë ngjitur më pas me njëra-tjetrën si të përfshira, shtuara. Gjithashtu ju nuk mund të caktoni, vizatoni një kufi duke thënë se ajo pjesë është shpirt dhe kjo pjesë është trup. Atëherë përkufizojmë se megjithëse shpirti dhe trupi janë dy gjëra rishtas bëhet fjalë për një ittihād (bashkim, njëjësim) mes tyre.

Këto janë gjëra që janë qartësuar më parë, domethënë nuk janë gjëra që sapo i themi. Unë kam një gjë tjetër mbi të cilën dua të hedh dritë për ndjekësit tanë të nderuar: “Vallë si e kuptojmë që kemi një shpirt?!” Ne arrijmë tek shpirti me anë të mendimit; sepse cilësia, veçoria e shpirtit është mendimi. Pra mendimi është cilësia, veçoria e shpirtit, trupi nuk mendon. Që nga koncepti mendor deri tek koncepti shqisor, pohojmë se koncepti është puna e mendjes. Sipas mendimit të Mullah Ṣadrās mbarë llojet e konceptit, madje dhe konceptet shqisore janë muxherred (abstrakte). Kurse disa mendimtarë thonë se konceptet shqisore nuk janë muxherred (abstrakte). Ç’është e vërteta konceptet shqisore janë dhe abstrakte. Po, pohojmë se gjërat që shikoni me sy janë të vërteta, por syri është një mjet. Kurse koncepti është abstrakt, shikimi është abstrakt, sepse shikimi nuk ka gjatësi, gjërësi, peshë, thellësi. Gjëja e shikuar ka peshë. Për shembull tryeza ka peshë. Gjithashtu dhe syri është një organ dhe trup. Por ku është vetë shikimi?! Shikuesi dhe i shikuari janë trupa, por vetë shikimi nuk është trup. Kjo është cilësia, veçoria e shpirtit.

Ne mund të themi të njëjtën gjë dhe për dëgjimin me veshë. Dëgjimi, shikimi, e folura, prekja, shijimi ose konceptet e tjera nuk janë konkrete, por janë abstrakte.

Larixhānī: E vërteta e shikimit i përket Allāhut. Poeti ynë i madh kombëtar Sa‘dī Shīrāzī thur këto vargje:

Unë të shikoj Ty në mbarë botën, nuk ka asgjë për t’u çuditur këtu,

Kë të shoh?! Ti je syri im shikues.

 

Mjeshtër Dīnānī: Shumë mirë, ju cekët diçka shumë të urtë; megjithëse kjo nuk është çështja jonë tani, unë jam i detyruar ta cek. Tani ju shpalosni se shikimi im është nga Allāhu. Kjo është plotësisht e vërtetë. Ka një debat, diskutim në mesin e esh'aritëve dhe mu'tezilitëve në këtë çështje. Përmbledhim se dëgjimi, shikimi, e folura, prekja, shijimi që të tëra këta janë një koncept.

Sunnitët esh‘aritë miratojnë kështu: “Ne zotërojmë konceptet; sepse Allāhu është. Konceptet tona janë dukja, shfaqja e Allāhut; duke qenë se Allāhu është absolut dhe ne zotërojmë koncepte. Pra meqenëse Allāhu është ne zotërojmë koncepte”. Kurse sunnitët mu‘tezilitët shprehen si më poshtë: “Si pasojë e qenies së koncepteve ne mund të arrijmë tek Allāhu. Pra ne falë koncepteve dhe ndërgjegjjes, mund të arrijmë tek Allāhu”.

Në thelb që të dyja këto pohime janë të sakta. Çështja ka të bëjë se nga cila anë e shihni. Nëse do ta shohim nga ana thubūti, atëherë esh‘aritët thonë të vërtetën, sepse duke qenë se Allāhu është absolut dhe ne zotërojmë koncepte. Por nëse do ta shohim nga ana ithbāti, atëherë si pasojë e qenies dhe zotërimit të koncepteve ne mund të arrijmë tek Allāhu. Pra që të dyja janë të sakta.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ju e sollët çështjen tek një pikë tejet e hollë. Vallë cila është e vërteta e shikimit, dëgjimit, ose e konceptit në kuptimin e përgjithshëm?! Vallë ne mund të arrijmë tek ai, duke qenë se zotërojmë diturinë e konceptit, apo konceptojmë meqenëse është e vërteta e konceptit të Allāhut?! Sipas meje përgjigjja e saktë e kësaj pyetjeje është e lidhur me kuptimin tonë të mirë të atij “ittiḥādit” (njëjësimit) ose atij “irtibāṭit” (lidhjes). Nëse do të shohim nga këndvështrimi i “ittiḥādit” (njëjësimit), do të vëmë re se që të dyja janë të sakta, vërteta.

Mjeshtër Dīnānī: Sigurisht, para së gjithash ne duhet të kuptojmë “ittiḥādin” (njëjësimin). Epo, shtoj se ka një lloj “ittiḥādi” (njëjësimi) mes ndërgjegjjes dhe trupit. Ashtu siç kemi paraqitur dhe më parë, lidhja mes shpirtit dhe trupit nuk është një lidhje inḍimāmi (e shtuar), por është një lidhje “ittiḥādi” (e njëjësuar). Mirëpo çështja nëse a zotërojmë ne ndërgjegjje duke qenë se Allāhu është ndërgjegjje absolute, ose ne mund të arrijmë tek Allāhu që është ndërgjegjja absolute meqenëse zotërojmë ndërgjegjjen është diçka që ka të bëjë me zotërimin e dy syve të njeriut.

Përgjigjja e kësaj çështjeje është e lidhur me cilin sy shohim, domethënë a shkojmë tek i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar duke lëvizur nga vetvetja, apo ne arrijmë tek vetvetja duke u nisur nga i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar?! Njeriu mund t’i zotërojë që të dyja këto pikëpamje. Ose nëse do ta themi në gjuhën filozofike ne mund të shikojmë ose thubūti ose ithbāti. Posti, vendi i thubūtit është posti i vërtetësisë. Sipas kësaj në të vërtetë ne zotërojmë ndërgjegjje si pasojë e qenies së Allāhut ndërgjegje absolute. Kurse në postin e ithbātit ne duam të shkojmë tek thubūti. Ndërsa në këtë post ne arrijmë në përfundimin se dhe Allāhu i Cili është ndërgjegja absolute është, duke qenë se gjejmë ndërgjegjen brenda vetvetes. Atëherë nënvizojmë se që të dyja këto pohime janë të sakta.

Për sa i përket çështjes së “theneuijjetit” (dyjëzimit), qenia e dyjëzimit është një vërtetësi. Megjithatë janë zhvilluar një sërë bisedash, debatesh, diskutimesh gjatë historisë së filozofisë në çështjen e cilësisë, veçorisë së saj. Kjo çështje është diskutuar hem në Greqinë e Lashtë dhe hem në botën muslimane, hem në Perëndim dhe hem në Lindje. Por sipas mendimit tim mendimi më i fundit në këtë çështje është botëkuptimi, këndvështrimi i Mullah Ṣadrās.

Unë kam dëshirë që të cekim dhe ndasinë e mendimit në këtë çështje të Ibn Sīnās me Mullah Ṣadrān meqë erdhi vendi i duhur. Për më tepër kjo çështje është sqaruar në një mënyrë shumë të thjeshtë për kuptimin e mbarë njerëzve në doktrinat, mësimet fetare qoftë në Teurāt, qoftë në Inxhīl dhe qoftë në Ḳur’ānin Kerīm. Allāhu i Lartësuar shprehu kështu kur krijoi Ādemin (p.m.t.): “Ḥammertu ṭīnete Ādeme bi jedejji” (Unë e brumosa, mbrujta brumin e Ādemit me dorën time; ḥadīth). Këtu fjala ‘arabe “ṭīnet” pra brumi, ka kuptimin lënda, trupi i njeriut, bāṭini (e brendshmja, e fshehta) e tij, pra e thënë në anglisht “structure” (struktura, përbërja) e tij dhe fiṭrati (natyra) e tij.

(Sipas një ḥadīthi) thuhet se Allāhu i Lavdëruar e ka brumosur brumin e natyrës së Ādemit me “të dyja duart e Tij”. Pra njeriu ka si anën e “xhelālit” (zemërimit) dhe anën e “xhemālit” (bukurisë); si anën e “ḍḥāhirit” (jashtme) dhe anën e “bāṭinit” (brendshme). Më tej Ai njofton si vijon: فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ“Feidhā seūejtuhu ue nefakhtu fīhi min rūḥī feḳa‘ū lehu sāxhidīne”. (E kur ta përsos atë (në formën, trajtën e njeriut) dhe kur i fryeva atij nga shpirti Im, atëherë ju përuluni atij në sexhde”. (Sūre Ḥixhr, 29) Shumë mirë, por ç’është “rūḥu” (shpirti) i këtushëm?! Vallë a ka Allāhu i Madhëruar shpirt dhe trup që urdhëron: وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي“Ue nefakhtu fīhi min rūḥī” (Dhe Unë i fryeva atij nga shpirti Im)?!

Sqarojmë se Allāhu është ndërgjegjja absolute dhe “rūḥu” i këtushëm shpreh konceptin dhe anën shpirtërore.  “Nefsi” apo “rūḥu” (shpirti) i Ādemit (p.m.t.) është dukja, shfaqja e shpirtit të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Allāhu i Lartësuar i ka fryer atij nga shpirti i Tij. Them se ndonëse ka një larmi komentimesh në këtë çështje, unë nuk do të hyj në çështjen e komentimit këtu. Unë duke ua lënë këtë çështje komentuesve, po vazhdoj me Ibn Sīnān brenda kornizës së pyetjes suaj.

Ibn Sīnā miraton kështu: “Trupi i njeriut është një lëndë, trup si mbarë trupat e tjerë”. Pavarësisht kësaj trupi i njeriut është i ndryshëm, natyrisht se çdo trup është i ndryshëm nga njëri-tjetri, sepse çdo trup ka cilësitë, veçoritë e ndryshme të tij. Si ajri, si toka dhe uji janë trupa, por që të tërë këta kanë cilësi, veçori të pranishme sipas tyre. Trupi i njeriut është një trup i veçantë i krijuar nga Allāhu. Pasi njeriu kalon nëpër etapat në mitrën e nënës dhe kur arrin tek një etapë të caktuar ai bëhet gati për krijimin, përbërjen e shpirtit.

Mistiku i madh Ibn Sīnā pohon se shpirti krijohet menjëherë tek njeriu në atë etapë. Ky pohim është mjaft afër me ājetin e lartpërmendur kurānor: وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي“Ue nefakhtu fīhi min rūḥī” (Dhe Unë i fryeva atij nga shpirti Im). (Sūre Ḥixhr, 29) Në këtë pikë mund të ilustrohet një shembull i tillë. Mendoni për një shishe benzinë, sepse benzina është një lëndë e gatshme për djegie, e cila digjet menjëherë në çastin që has me një shkëndijë zjarri. Përsëri dhe trupi i njeriut është i gatshëm që të shkëlqejë pikërisht si benzina në etapën e qenies fetus në mitrën e nënës së tij. Edhe njeriu zotëron një nefs (shpirt) në mitrën e nënës dhe është njeri. Për këtë arsye dështimi i fëmijës në mitrën e nënës është krim. Nëse një grua bën me dashje dështim atëherë ajo ka vrarë një nefs (shpirt). Shumë mirë, por përse nuk ka koncept në atë çast?! Përse njeriu nuk dëgjon, flet, shikon, prek, shijon në atë çast?! Sepse njeriu në atë çast është në gjendje bi’l-ḳuūe (de juro, mundësie, potenciali) dhe nuk është në gjendje bi’l-fi‘l (de facto, fakt i kryer, praktike) në atë çast.

Një numër i lartë gjërash është bi’l-ḳuūe (e mundshme) tek njeriu. Pra me qëllim që këto të mund të jenë bi’l-fi‘l (të kryera) njeriu duhet të lindë, të kalojë nëpër disa etapa të caktuara dhe të njihet me botën e jashtme. Kjo është dhe pakëz e lidhur me mundin që do të tregojë njeriu për shndërrimin e fuqive të tij në isti‘dād (aftësi). Aftësitë, fuqitë, mundësitë, zotësitë e njeriut janë të pafund, nëse njeriu nuk ka mundur t’i vërë të tëra këto në zbatim, kjo nënkupton se ai ose është i mangët, me të meta, ose i ka anashkaluar, ose ka qenë përtac.

Përkufizojmë se Allāhu i Madhëruar i ka dhënë isti‘dāde (aftësi) pa kufi e pa llogari njeriut. Në cilat pika mund të arrijë njeriu?! Shejkhu ynë i madh Sa‘dī Shīrāzī na jep një përgjigje të mahnitshme për këtë. Ndonjëherë poetët sqarojnë një mori çështje filozofike me një fjali. Ai rrëfen si më poshtë:

Njeriu arrin në vendet ku nuk do të mund të shohë askënd tjetër përveç Allāhut,

Pa eja shih se ç’masë vendi zotëron njeriu.

Larixhānī: Mjeshtër, theksojmë se gjendet një imtësi tek fjalët e Ibn Sīnās, ashtu siç bëtë dhe ju në fillim fjalë, si shpirti dhe trupi kanë veçoritë e tyre përkatëse. As shpirti nuk mund të zotërojë veçoritë e trupit dhe as trupi nuk mund të zotërojë veçoritë e shpirtit. Megjithatë sipas mendimit të Shejkh Ebū ‘Alī Sīnās se shpirti është i ndarë, veçuar nga trupi, shpirti ka përfshirje, rrethim mbizotërues, mbretërues mbi trupin. Domethënë si dalja në dritë e aftësive në çastin kur dashuruesi i afrohet të dashuruarit të tij. Mistiku ynë i njohur Meulānā thur vargjet e mrekullueshme të mëposhtme në një poezinë e tij:

I dashuruari nuk është i ndarë nga dashuruesi i tij,

Gjurma e të dërguarit është gjurma e Allāhut.

Shpata bie nga duart e Mexhnūnit,

Shumë mirë, përse pikon gjak nga zemra e Lejlās?!

Ata e goditën me gur dhëmbin e të dërguarit,

Ai gur erdhi në dhëmbin e tij në Jemen.

Rrëfehet se njëherë Teksa Ūuejs el-Ḳarnī ishte duke treguar për dashurinë e tij ndaj të dërguarit (p.q.m.t.) dikush e kundërshtoi duke i thënë: “Vallë si mund ta dashurosh me një dashuri të zjarrtë atë njeri (p.q.m.t.) që nuk e ke parë kurrë në jetën tënde?!” Kurse Ūuejs el-Ḳarnī i dha këtë përgjigje: “Duke qenë se ti e ke parë atë (p.q.m.t.), pa më thuaj cilin dhëmb të të dërguarit (p.q.m.t.) goditën me gur në Luftën e Tebūkut?!” Burri i çuditur ktheu këtë përgjigje: “Ku ta di unë?!” Ndërsa Ūuejs el-Ḳarnī duke treguar dhëmbin e tij iu përgjigj kështu: “Ja pra ata goditën pikërisht këtë dhëmbin e tij (p.q.m.t.), sepse kur ai gur rroku, qëlloi dhëmbin e tij, ai preku dhe dhëmbin tim këtu”.

Epo, janë duke u bërë qortime në drejtim të thënies së përfshirjes, rrethimit të përhershëm të shpirtit, thuhet vallë si është e mundur që ndonëse shpirti i cili është abstrakt është bashkë me trupin. Pandeh se kjo është përgjigjja më e mirë ndaj këtyre lloj qortimeve. Kjo është arsyeja që Shejkh Ebū ‘Alī Sīnā zbardh se trupi është thjesht dhe vetëm kushti i shfaqjes së shpirtit.

Mjeshtër Dīnānī: Këtu nuk ka asnjë dyshim për këtë. Një gjë abstrakte nuk ka asnjë lidhje tjetër, përveç përfshirjes së përhershme me një gjë lëndore. Shpirti është abstrakt, pra ai nuk i bart veçoritë e trupit. Kurse trupi është lëndor, as ai nuk i bart, përfshin veçoritë e shpirtit. Si rrjedhojë diçka abstrakte që nuk ka asnjë lloj veçorie lëndore, trupore nuk mund të ketë asnjë lidhje tjetër përveç përfshirjes së përhershme me diçka lëndore, trupore që nuk ka asnjë veçori shpirtërore.

Fundja ne kemi pikërisht këtë për synim, teksa themi se se ka një lidhje ittiḥadi (njëjësuese) në mesin e tyre. Besimi se shpirti ka bërë ḥulūl (zbritur) në trup është një çmenduri, marrëzi. Qenia e huluulit është pasoja e një lidhjeje inḍimami (të shtuar). Ndërsa unë kam thënë dhe stërthënë me dhjetra, qindra herë se kjo nuk është një lidhje inḍimami (e shtuar). Një gjë abstrakte nuk ka vend, abstraktja është kudo. Si rrjedhojë përfshirja e këtushme është një përfshirje e përhershme. Zbuloj se trupi është thjesht dhe vetëm kushti i shfaqjes së shpirtit. Çështja kryesore, thelbësore është çështja se ç’lloj bashkimi, lidhjeje ka krijuar shpirti që është një gjë muxherred (abstrakte) me trupin që është një gjë konkrete, lëndore. Përsëri filozofi ynë i njohur Ibn Sīnā jep sqarimin më të mirë në çështjen e lidhjes, njëjësimit të abstraktes me lëndoren duke rrëfyer si më poshtë: “Gjëja që është lëndore është kushti i shfaqjes së gjësë që është abstrakte”.

Ja pra kjo është arsyeja se përse disa njerëz të urtë shprehen se njeriu është “pikëtakimi, vendtakimi i dy tokave, zonave dhe dy detrave”. Pra tek njeriu gjenden si fundësia dhe pafundësia, si kufizimi dhe pakufizimi. Njeriu është i fundëm, fundor dhe i kufizuar në aspektin lëndor, trupor dhe i pafund dhe i pakufizuar në këndvështrimin shpirtëror. Qenia hem i kufizuar dhe hem i pakufizuar i përket vetëm njeriut. Kjo cilësi, veçori nuk i përket asnjë qenie tjetër. Çdo qenie në këtë botë është e kufizuar, që të  tëra qeniet detrat, malet, shkëmbinjtë, oqeanet, galaksitë, universet janë të kufizuara.

Edhe engjëjt kanë kufi. Për shembull Xhibrīli (p.m.t.) nuk i kalon, përzihet në kufinjtë e Mīkāīlit (p.m.t.) dhe as Mīkāīli (p.m.t.) nuk i kalon, përzihet në kufinjtë e Xhibrīlit (p.m.t.). Shumë mirë, por ku është ai vend që njeriu nuk mund të ndërhyjë?! Njeriu është i kufizuar, por udha që ai mund të shkojë drejt pakufizimit është, shtrihet përpara tij. Pakufizimi i njeriut i përket “nefsu’n-nāṭiḳit” (shpirtit, vetës folëse) të tij. Kurse kufizimi i tij i përket trupit të tij. Si përfundim në lidhjen mes shpirtit dhe trupit, trupi duhet të jetë në shërbim të shpirtit. Shkalla më e lartë e shpirtit është mendja, si rrjedhojë nëse shpirti i bindet, nënshtrohet drejtimit, sundimit, udhëheqjes së mendjes dhe trupi bëhet i rregullt dhe i drejtë, saktë.

Shpirti ka nevojë për trupin meqenëse tregon veprimtari në këtë botë por shpirti nuk ka nevojë vetë në qëndrimin e tij. Kështu që shpirti një ditë do ta lërë dhe do të largohet nga trupi.

Larixhānī: Kurse kjo fjali e shkurtër mund të vërtetojë dhe “me‘ādin” (vendkthimin ku do të mblidhemi në jetën pas vdekjes: Media e Lirë). Atëherë vallë si është e mundur që shpirti muxherred (abstrakt) të ngjitet dhe të përkryhet pasi ndahet nga trupi lëndor.

Mjeshtër Dīnānī: Ju çelët një çështje shumë interesante, të cilën dua ta cek në kohën e shkurtër të mbetur. Këtu Mullah Ṣadrā kumton se shpirti pasi ndahet nga trupi ai tanimë nuk përkryhet. Ai ka ato që ka në atë mënyrë. Domethënë ai ose është sā‘id (i lumtur, sepse do të shpëtojë në botën e amëshuar), ose është shāḳī (i hidhëruar, sepse e meriton dënimin në botën tjetër).

I urti Ibn Sīnā e shpalos në dy mënyra këtë dukuri: “Njëra nga këto mënyra gjendet në librin e tij me titull: “Te‘līḳāt” (Shënime). Atje ai shpreh hapur dhe qartë se shpirti mund të kryhet përkryhet pasi ndahet nga trupi. Ai shpreh se shpirti i zotëron ende aftësitë pasi ndahet nga trupi dhe mund të frymëzohet nga “‘Aḳlu’l-Eūeli” (Mendja e Parë), pra nga lartësia, vendi i mendjeve.

Në një vend tjetër ai vë në pah se ngurron në këtë fjali dhe shprehet kështu: “si pasojë e qenies abstrakt tanimë ai nuk përkryhet”. Pra Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnā ka shprehur dy mendime të ndryshme në dy veprat e tij të ndryshme. Kurse sipas Mullah Ṣadrās pasi shpirti ndahet nga trupi, pra pas vdekjes së njeriut, tanimë nuk ka përkryerje. Ndërsa frymëzimi i Allāhut të Lartësuar është përjashtim, kështu që Allāhu i Lavdëruar edhe mund ta frymëzojë edhe mund të mos e frymëzojë pas vdekjes atë. Pra tanimë vetë ai nuk ka përkryerje. Edhe kjo është një çështje e rëndësishme dhe këtu bëhet fjalë për dy mendime të ndryshme.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, kjo ishte një çështje tejet e bukur dhe ne ju falenderojmë nga zemra. Atëherë këtë çështje do ta shqyrtojmë në programin pasardhës, sepse koha e programit tonë mbaroi. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.



Burimi : Medya Şafak