Ibrāhīmī Dīnānī: Mësimet E Ibn Sīnās: Teemmul Fī’l-Ūxhūdi (Mendimi I Synuar Në Qenie) (Pjesa E Gjashtë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Jan. 16, 2023, 1:09 a.m.

Ju nuk mund ta gjeni as me taṣaūur (përftyrim), takhajjul (ëndërrim), ḥiss (shqisë), uehm (vegim), madje as me te‘aḳḳul (mendim) atë. Sepse dhe te‘aḳḳuli (mendimi) bëhet një koncept gjjthpërfshirës, i plotë. Domethënë nuk ka mënyrë, udhë për konceptimin e qenies me ëndërrim, mendim, përfytyrim, shqisë dhe vegim. Sepse të tëra këto vijnë me pamjen; kurse te‘aḳḳuli (mendimi) vjen me një koncept gjithëpërfshirës. Ndërsa qenia nuk është një koncept gjithëpërfshirës, por është një vërtetësi ‘ajnī (objektive).

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Le të bëhet Diell çdo shikues i Diellit,

Le të bëhet më e bukur fytyra jote nga bukuria.

Unë kam një dashuri të re në çdo çast nga ti,

Le të jetë një bukuri tjetër në çdo orë tënden.

Bëjmë të ditur se ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet aktive, të gjalla të filozofit të madh Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Gjithashtu ne jemi në kopështin e mendimit të këtij të fundit dhe po përfitojmë nga libri i tij me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) i hirësisë së tij.

Mjeshtër i nderuar, citojmë se njëra nga kryeveprat e Ibn Sīnās është zbulimi i “Burhānu’ṣ-Ṣiddīḳīnit” (Dëshmisë së Qartë të më Besnikëve). Kështu që dhe ai vetë e ka emërtuar këtë si “fetḥu’l-futūḥi” (çlirimi i çlirimeve). Ai këtë e përftoi me ṣarakhātin (qartësinë) e ‘irfānu’l-‘aḳlit (urtësisë mendore). Këtë e hetuam në programin e kaluar dhe përfituam nga sqarimet e mjeshtrit tonë të nderuar.

Mjeshtër i nderuar, filozofi ynë i madh Shejkhu’r-Reīsi ‘Alī Sīnā duke ecur nga qartësia e ‘irfānu’l-‘aḳlit (urtësisë mendore) nuk i kufizoi me filozofinë e Aristotelit rregullat e logjikës. Ai krijoi, solli një logjikë të re për mendjen. Ashtu siç bëri të ditur dhe hirësia juaj nuk ka rëndësi se në cilën fushë hedh hap mendja, rishtas ajo vë masën e saj dhe krijon logjikën e saj.

Ai i jep kuptim teemmulit (mendimit të synuar) dhe kumton se kjo urtësi është një lloj stili teemmuli (mendimi i synuar). Nëse më lejoni dua që ta lexoj pikërisht siç është shkruar në libër, ju shpalosni kështu në libër:

Këtu del në rend të ditës kjo pyetje: “Çfarë është teemmuli (mendimi i synuar) në qenie?! Si ndodh teemmuli (mendimi i synuar)?!” Kjo pyetje fiton një hollësi të madhe vetëm në këtë pikë: “Ne duhet ta dimë këtë se qenia nuk ka të kundërt, të ngjashme, gjini, lloj dhe ndarje. Nëse është kështu atëherë as burhāni (dëshmia e qartë) nuk ka ḥadd (kufi, përshkrim). Shumica e njerëzve përdorin të kundërtën apo të ngjashmen gjatë mendimit. Ne jemi mësuar me këto dhe nuk mund të mendojmë përtej këtyre. Në këtë gjendje dhënia përgjigje e kësaj pyetjeje vështirësohet. Si rrjedhojë ne duhet të qëndrojmë më tepër mbi çështjen “teemmul fī’l-ūxhūdi” (mendimi i synuar në qenie) sipas filozofit tonë të madh Ibn Sīnā me qëllim që kjo pyetje të asgjësohet”.

Pra ka gjasa që Ibn Sīnā na hap një horizont të ri, i cili është fusha e fshehtë e mendjes së njeriut. Ne do t’iu lutemi që të na e sqaroni këtë lidhjen e këtij “teemmulit” (mendimit të synuar) për të cilin ka bërë fjalë dhe pamjes mendore. Cili është ndryshimi i tij me stilet filozofike të përhapura?!

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, cek se ashtu siç tërhoqët dhe ju vëmendjen teksa qenia nuk ka të kundërt dhe të ngjashëm njohja e saj me udhë normale bëhet shumë e vështirë. Ashtu siç ka bërë me shenjë dhe i urti Ibn Sīnā, ne ose i njohim me të kundërtin e tyre ose me të ngjashmin e tyre gjërat, sendet. Kjo thënie është aq shumë e përhapur sa është bërë shembull, shprehi, traditë kur thuhet: “Tu‘refu’l-eshjāu bi eḍdādihā” (Njihen gjërat, sendet me të kundërtën e saj).

Tani duke lëvizur nga i ngjashmi, shkuarja tek i ngjashmi ose njohja e të kundërtit duke u nisur nga i kundërti janë dy udhë të ndara. Apologjetët muslimanë thonë: “shkuarja nga shāhidi (dëshmuesi, shikuesi) tek gāibi (i fshehti, i padukshmi) për shkuarjen me të ngjashmin tek i ngjashmi”. Me fjalën “shāhid” kuptojmë gjënë e dukshme; pra ne shikojmë atë të dukshmen dhe arrijmë tek gjëja e padukshme duke marrë shkas nga e ngjashmja me të, e cila është e padukshme pas murit. Pra siç shihet një udhë është arritja me të ngjashmin tek i ngjashmi, ose me “shāhidin” (dëshmuesin, shikuesin) tek “gāibi” (i padukshmi). Domethënë ai që është shikues duhet të jetë pikërisht si i padukshmi në mënyrë që dhe ne të mund të dëshmojmë me këtë udhë. Këtij u thuhet ḳijās (krahasim).

Natyrisht se ky është një ḳijāsu’t-temthīlī (krahasim i shëmbëllyer). Gjithashtu ne kemi dhe ḳijāsu’l-burhānī (krahasim i dëshmisë së qartë), por nëse më lejoni le të mos hyjmë në këtë çështje tani. Ne arrijmë tek një përfundim i detyruar atje. Ne e kemi stërthënë disa herë këtë. Fjala vjen nëse thuhet se A është e barabartë me B dhe se B është e barabartë me C, atëherë A është detyrimisht e barabartë me C. Ky është një burhān (dëshmi e qartë).

Kurse tek tjetri ne shikojmë diçka, ne na duket i ngjashëm me diçka tjetër dhe njërin e bartim tek tjetri. Kjo është shkuarja nga i ngjashmi tek i ngjashmi. Ashtu siç ceka pak më parë apologjetët muslimanë këtë e quajnë shkuarja nga “shāhidi” (dëshmuesi, shikuesi) tek “gāibi” (i fshehti, i padukshmi).

Ndërsa mënyra, udha e të kundërtave është dialektikë. Kjo mënyrë dialektike është në formën e dialektikës lëndore ose jo lëndore. Pra kur thuhet dialektikë nuk duhet të jetë patjetër lëndore. Madje ka dhe dialektikë teuḥīdī (të njëshmërisë), e cila është shkuarja nga e kundërti tek i kundërti. Sipas mënyrës dialektike çdo i kundërt ushqen të kundërtin e tij në vetvete. Pra teza dhe antiteza që arrijnë në sintezë në etapën, fazën e fundit. Rishtas dhe ajo sintezë e gjen sërish të kundërtin e saj dhe vijon kështu. Ja pra kjo është udha e dialektikës.

Miratojmë se nuk ka të kundërt në qenie, atëherë as që mund të bëhet fjalë për udhën e dialektikës. Gjithashtu nuk ka as të ngjashëm, atëherë përsëri nuk mund të bëhet fjalë për shkuarjen nga shikuesi tek i padukshmi. Shumë mirë, por çfarë do të bëjmë?! Filozofi ynë i madh Ibn Sīnā flet për “teemmul fī’l-ūxhūdi” (mendimi i synuar në qenie) në këtë pikë. Shumë mirë, por çfarë do të thotë fjala “teemmul?!” Jam i mendimit se nuk do të jetë keq nëse hedh pakëz dritë mbi fjalën “teemmul” këtu. Epo shtoj se kemi fjalë me kuptim të afërt, të ngjashëm me të, për shembull ne kemi fjalëzat “te‘aḳḳul” (mendim), fjalën “tefehhum” (konceptim, kuptim), ose “tefhīm” (koncept, kuptim). Shumë mirë, por fjala “teemmul” ç’do të thotë?! Ashtu siç e ka përshkruar dhe mjeshtri i madhi Se‘adī Shīrāzī:

Përcillja këtë ḳadeḥ që janë mendjengushtë,

Kundërshtarët janë të prekur (të zënë) me verë, unë me “teemmul” (mendim).

E thënë ndryshe, o pijedhënës shko dhe jepja këtë ḳadeḥ atyre që janë dritëshkurtër, mendjengushtë, sepse ata janë kundërshtarët të cilët i ka zënë vera. Kurse unë nuk dua verë, por dua “teemmul” (mendim të synuar).

Po, shumë mirë, por çfarë është “teemmuli” dhe “te‘akḳḳuli”, çfarë ndryshimi ka nga “tefehhumi” (konceptimi, kuptimi) dhe “idrāku” (koncepti)?! Këtë fillimisht le ta hulumtojmë në aspektin e diturisë, njohurisë së fjalës. Fjala ‘arabe “teemmul” shkruhet me shkronjën “ء” elif (ose më saktë hemze mbi elif). Gjithashtu kemi dhe fjalën “te‘mmul” që shkruhet me shkronjën “ع” ‘ajn. Fjala që shkruhet me shkronjën “ع” ‘ajn nënkupton “punimin”. Mirëpo fjala “تَأَمُّلٌ” “teemmul” për të cilën po flasim këtu shkruhet me shkronjën “ء” elif (ose më saktë hemze mbi elif). Atëherë miratojmë se kjo fjalë është nga bābi (dera, kreu, trajta) tefe‘ul dhe rrënja e kësaj fjale është fjala ‘arabe “أَمَلٌ” “emel”. Kurse fjala “أَمَلٌ” “emel” do të thotë “dëshirë, shpresë”.

Shumë mirë, por nëse fjala “emel” ka kuptimin e dëshirës, shpresës dhe bëhet “teemmul” në trajtën trajta tefe‘ul, atëherë kuptimi i kësaj fjale është “kuptimi që do të arrijë diku”. Domethënë një kuptim që dëshiron, shpreson arritjen; një kuptim që bart, ka, përmban një dëshirë. Nëse unë bëj “teemmul”, pra dëshiroj, dua të arrij diku. Pra teemmuli nuk është vetëm dëshirë ose vetëm kuptim, por është një kuptim që bart dëshirë. Pra unë dëshiroj të arrij diku, ja pra ky është teemmuli.

Shumë mirë, por çfarë të bëj “teemmul” (dëshiroj të arrij)?! Vallë ku është ūxhūdi (qenia)?! Nëse e shoh qenien jashtë, përveç meje, atëherë qenia nuk është jashtë meje. Meuxhūdātet (qeniet, të pranishmet) janë jashtë meje, por ūxhūdi (qenia) nuk është jashtë meje; unë jam një meuxhūd (qenie, i pranishëm).

Fjala, termi “ūxhūdi” (qenie) dhe “meuxhūd” (e pranishme) janë dy gjëra të ndryshme. Kjo këtu është ajo që quajmë “meuxhūd” (e pranishme); për shembull ky mur është “meuxhūd” (i pranishëm), kjo tryezë është “meuxhūd” (e pranishme); deti, mali, sipërfaqja qiellore, sipërfaqja tokësore, shkëmbi, shkretëtira që të tëra janë nga një “meuxhūd” (e pranishme). Pra këto nuk janë “ūxhūd” (qenie), por kanë “ūxhūd” (qenie). Ndërsa ne nuk duam të shkojmë tek “meuxhūdi” (e pranishmja) por tek “ūxhūdi” (qenia). Shumë mirë, por ku do ta gjejmë “ūxhūdin” (qenien)?!

“Ūxhūdi” (qenia) nuk është përballë meje, unë jam vetë “meuxhūd” (i pranishëm), pra unë kam, zotëroj “ūxhūd” (qenie). Shumë mirë, por ku duhet të shkoj?! Përsërisim se “ūxhūdi” (qenia) nuk është përballë jush, “ūxhūdi” (qenia) është aq gjithëpërfshirëse sa dhe ju vetë jeni qenie. Unë me qëllim që të mund të shoh një gjë, ajo gjë duhet të jetë përballë meje, si dhe nuk ka asnjë vend që unë mund ta vë qenien dhe të mund ta shikoj atë përballë meje. Atëherë përkufizojmë se udha e bërjes “teemmul” (dëshirës së arritjes diku) është dëshira e arritjes në vetvete.

Në këtë pikë pohojmë se filozofi i madh grek Sokrati kishte thënë: “Njih vetveten”, rreth dymijëepesëqind vite përpara filozofit tonë të madh Ibn Sīnā. Shtojmë se kjo fjali e Sokratit do të mbetet si një fjali e madhe deri në ditën e Ḳijāmetit. Disa njerëz mund të hidhen duke drejtuar këtë pretendim: “Çfarë ka në këtë fjalinë e Sokratit, fundja secili e njeh vetveten”. Kurse ne japim këtë përgjigje: “Para së gjithash ne duhet që njëherë të dimë këtë për të mund të kuptuar madhësinë e kësaj fjalie. Për sa kohë që unë nuk njoh vetveten unë nuk mund të njoh asgjë”.

Pra filozofi grek Sokrati përmbledh duke thënë: “Njih vetveten”, gjithashtu dhe filozofi ynë Ibn Sīnā merr për bazë “teemmulin” e vetvetes, pra dëshirën e arritjes në vetvete. Njohja e vetes njëherë nuk është mendimi. Pra mendimi juaj një herë rreth kësaj tryeze mund të jetë i mjaftueshëm, që përkthehet cila është lënda dhe lloji, përse është bërë, kush e ka bërë këtë tryezë; nëse ju i dini përgjigjet e këtyre pyetjeve mbaron puna. Por kur unë dua të njoh vetveten, vallë a është e mjaftueshme që ta njoh një herë atë?!

Njeriu është dikush i ndryshëm në çdo çast. Thënia: “Njih vetveten” do të thotë “Mendo gjithmonë!” Pra mos qëndro asnjëherë pas mendimit, madje qoftë për një çast të vetëm dhe mendo gjithmonë. Nëse nuk mediton, mendon gjithmonë, atëherë nuk mund ta njohësh vetveten, njeriu është në një gjendje shfaqjeje në çdo çast.

Ej berāder to hemé endishei,

Mā bāḳi-jé to ostokhān-é rishei.

 

O vëlla ti je i tëri i përbërë nga mendimi,

Ajo që mbetet pas është vetëm mishi dhe kocka.

Teksa i njohuri Ibn Sīnā shpalos “teemmuli në qenie” (mendimi i synuar në qenie), etapa e parë e kësaj është dëshira e arritjes së njeriut në vetvete. Shfaqja e parë e qenies është në “unin” e njeriut. Nëse unë nuk mund ta njoh vetveten, atëherë nuk mund të mendoj as mbi gjërat, sendet e tjera. Vallë çfarë koncepton, kupton njeriu me qenien e tij?!

Larixhānī: Me ‘ilmu’l-ḥuḍūrin (diturinë e pranishme)...

Mjeshtër Dīnānī: Vallë a nuk mund ta gjejë një fëmijë vetveten?! Ashtu siç kemi përmendur dhe në programet tona të shkuara, vallë a nuk mund ta gjejë “insānu’l-mu‘al’laḳi” (njeriu i ngjitur, i ngjizur) vetveten i Ibn Sīnās?!

Larixhānī: Natyrisht se mund ta gjejë.

Mjeshtër Dīnānī: Konceptimi i qenies së vetes është konceptimi i qenies. Nuk ka mënyrë, udhë tjetër përveç kësaj. Domethënë unë jam, atëherë ka qenie. Mirëpo nëse unë nuk do të isha, vallë si do ta dija se është qenia?! Nga jashtë meje?! Natyrisht se jo...

Larixhānī: Po, atëherë nënvizojmë se ajo mund të gjendet vetëm me teemmul.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është, pohojmë se ajo mund të gjendet vetëm me teemmul, nuk ka mënyrë, udhë tjetër përveç teemmulit. Pra nuk mund të përfytyrohet, ju nuk mund ta përfytyroni qenien. Shtojmë se ju nuk mund ta gjeni as me taṣaūur (përftyrim), takhajjul (ëndërrim), ḥiss (shqisë), uehm (vegim), madje as me te‘aḳḳul (mendim) atë. Sepse dhe te‘aḳḳuli (mendimi) bëhet një koncept gjjthpërfshirës, i plotë. Domethënë nuk ka mënyrë, udhë për konceptimin e qenies me ëndërrim, mendim, përfytyrim, shqisë dhe vegim. Sepse të tëra këto vijnë me pamjen; kurse te‘aḳḳuli (mendimi) vjen me një koncept gjithëpërfshirës. Ndërsa qenia nuk është një koncept gjithëpërfshirës, por është një vërtetësi ‘ajnī (objektive).

Sqarojmë se vetëm me ḥuḍūr (prani) mund të arrihet në të vërtetën objektive. Kur arrin në vetvete, atëherë ke arritur në qenie. Sigurisht se dhe kjo në fund të fundit është mendje, ‘aḳlu’t-teemmulī (mendja e dëshirës së mendimit të synuar). Madje tekefundit dhe vetë njeriu nuk është diçka tjetër përveç shfaqjes, shkëlqimit të mendjes. I urti Ibn Sīnā përdor termin: “‘aḳlu’t-teemmulī” (mendja e dëshirës së mendimit të synuar), kurse Mullah Ṣadrā përdor termin: “mushāhedetu’ṣ-ṣarīkha” (dëshmi, shikim i ndërsjellë i qartë).

Këtu unë dua të them një gjë lidhur me mendjen, e cila mbase nuk zë vend aq hapur sa ato që do të them tani në mesin e thënieve të Ibn Sīnās. Që të tërë e pranojnë mendjen, tregojnë respekt ndaj mendjes dhe mendojnë se mendja shkon gjithmonë drejt synimeve. Njeriu i mençur i bën punën e tij në drejtimin e një synimi të caktuar. Mendja shkon gjithmonë në një synim të caktuar.

Megjithatë mendja bën dhe një gjë tjetër; njerëzit ose nuk bëjnë kujdes ndaj kësaj, ose shumë pak njerëz janë të vetëdijshëm për këtë. Mendja nuk shkon vetëm në synim; por në të njëjtën kohë ajo bën dhe përcaktimin e synimit. Pra mendja bën dy punë: puna e parë është përcaktimi i synimit dhe puna e dytë është shkuarja drejt synimit.

Pra përcaktimi i një synimi në gjirin e synimeve dhe shkuarja drejt atij synimi, që të dyja këto punë janë punët e mendjes. Kjo krijohet, shfaqet me teemmulin (dëshirën e mendimit të synuar) në vetvete. Ibn Sīnā flet për shkuarjen në qenie duke lëvizur nga qenia. Po, pohojmë se gjëja që ka shprehur është plotësisht e drejtë. Shumë mirë, por vallë si do ta gjejmë vetë qenien?! Jashtë vetvetes, në vetvete?! Natyrisht se në vetvete.

Vetë thelbi i thënies: “Burhānu’ṣ-Ṣiddīḳīni” (Dëshmia e Qartë e më Besnikëve) është vetë fjala e Allāhut të Lartësuar. Vetë Allāhu i Lavdëruar vë në dukje si më poshtë: أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ“Eu lem jekfi bi Rabbike ennehu ‘alā kul’li shej’in shehīdān”. (Vallë a nuk mjafton që Zoti yt me të vërtetë Ai për gjithçka është dëshmitar?!) (Sūre Fuṣṣilet, 53) Vallë a do të shkoni ju tek Allāhu, me diçka tjetër përveç Allāhut?! Ṣiddīḳu (më Besniku) më i madh është Allāhu, “Burhānu’ṣ-Ṣiddīkīni” (Dëshmia e Qartë e më Besnikëve) është burhānu’l-ilahī (dëshmia e qartë hyjnore).

Larixhānī:

Dielli është dëshmi për qenien e Diellit,

Nëse të duhet dëshmi mos e kthe fytyrën nga Dielli.

 

Në fakt dhe hija të jep shenjën, treguesin e qenies së Diellit,

Megjithatë Dielli dhuron gjithmonë dritën e shpirtit.

 

Sa të paditur janë ata njerëz që Diellin që shkëlqen,

Vihen në kërkim duke marrë qiririn në dorë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, një njeri që merr qiririn në dorë dhe vihet në kërkim të Diellit duhet të jetë goxha i paditur dhe i pamend! Udha e arritjes në këtë pikë është teemmuli. Ja pra kjo është ajo dukuri që i urti i madh Ibn Sīnā e quan ‘irfānu’l-‘aḳlī (urtësia mendore). Një njeri i cili ngre pretendimin e ‘irfānit (urtësisë) dhe i del kundër mendjes, nuk është gjë tjetër përveç se një i çmendur, i marrë. Mos i beso kurrë se thotë të drejtën, të vërtetën një i urtë i cili është kundër mendjes. Vallë a mund t’iu kundërvihet mendjes?!

Në shtesë, shtrojmë pyetjen: ‘Vallë me çfarë e bëjnë ata që i dalin kundër mendjes, a nuk e bëjnë këtë me mendje?!” Në fakt ata i dalin kundër mendjes me një mendje të mangët, të metë. Thënia e Aristotelit përpara 2500 viteve është shumë të rëndësishme. Ky i fundit thotë kështu: “Filozofia bëhet me qenien filozof, kështu që dhe ata që i dalin kundër filozofisë duhet të jenë filozofë”. Madje dhe kundërvënia e filozofisë duhet të bëhet me filozofi. Citojmë kështu sepse filozofia nuk mund të luftohet me një udhë tjetër përveç filozofisë. Madje ju nuk mund ta luftoni filozofinë as me udhën e shkencës.

Shkenca njeh sendet, kurse filozofia pyet: “Ç’është njohja?!” Pra në një kohë kur shkenca do të njohë sendet, filozofia do të dijë vetë njohjen. Pikë së dyti, shkenca gjen ligjet dhe rregullat, ndërsa filozofia pyet: “Ç’është ligji, rregulli?!”

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, kjo çështja e ṣarakhātu’l-‘aḳlīt (qartësisë mendore) dhe teemmulit (mendimit së synuar) e Ibn Sīnās është me të vërtetë e mahnitshme, sepse e çon, drejton njeriun në dëshirën e mendimit të synuar. Njeriu në çastin e mundësisë së shpëtimit nga tërësia e qenies së zënë nga barrat, interesat, lidhjet, marrëdhëniet dhe përgjegjësitë e përditshme e sheh se pika e të vërtetës është afër.

Për këtë arsye i nderuari i dërguar i Allāhut (p.q.m.t.) ka urdhëruar si vijon: “El-‘aḳlu resūlu’l-Ḥaḳḳi” (Mendja është e dërguara e të Vërtetit). Kurse ju shprehni kështu në librin tuaj: “‘Irfānu’l-‘aḳlī (urtësia mendore) e Ibn Sīnās del në dritë në një mënyrë të hapur dhe të qartë në nemetin (kreun) e nëntë të veprës së tij me titull: “Ishārāt” (Shenjat). Ibn Sīnā në nemetin (kreun) e nëntë të kësaj vepre cek vendin e të urtëve dhe bën fjalë për shkallët shpirtërore të udhëtarëve të udhëtimit shpirtëror. Sipas Ibn Sīnās përshkimi i etapave, fazave të udhëtimit shpirtëror dhe urtësisë, nuk janë të ndara, veçuara nga mendja dhe mendimi për një udhëtar të urtë, si dhe udhëtari real në të vërtetë është mendja”. Kjo është një diagnozë, përcaktim, përkufizim i mrekullueshëm.

Mjeshtër Dīnānī: Nëse kujtoheni dhe teksa po flisnim për Shejkh ‘Aṭṭārin kishim thënë se dhe ai kishte folur për “fikru’s-sālikin” (mendimin udhëtar). Kurse filozofi Ibn Sīnā pohon hapur dhe qartë “‘aḳlu’s-sāliki” (mendja udhëtare). Sqarojmë se Shejkh ‘Aṭṭāri është një i urtë, ndërsa Ibn Sīnā është një filozof dhe që të dy rrëfejnë të njëjtën gjë. Sepse tekefundit mendja është mendim; kurse mendimi është mendje.

Larixhānī: Ai krijon dhe një lidhje shumë të bukur logjike me këto dhe i vë në rregull, në rend. Gjendja e bërjes sistematike të kësaj është jashtëzakonisht e rëndësishme. Unë e kisha parë këtë kur po lexoja njërin nga filozofët bashkëkohorë. Unë kam dëshirë të lexoj thëniet e tij nëse më lejoni për të treguar qenien i dhunuar, shtypur të të urtit Ibn Sīnā. Ai shprehet kështu për sa i përket çështjes së “Burhānu’ṣ-Ṣiddīḳīnit” (Dëshmisë së më Besnikëve): “Qenia i drejtë dhe besimtar e Ebū ‘Alī Sīnās, bashkë me mbarë përvojat e diturisë dhe filozofike të tij, iu dorëzohet të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar me ājetin ḳurānor: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ ۚ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ“Shehide Allāhu ennehū lā ilāhe il’lā hūe, ue’l-melāiketu ue ulu’l-‘ilmi ḳāimen bi’l-ḳisṭi, lā ilāhe ilā hūe’l-‘azīzu’l-ḥakīmu” (Dëshmoi Allāhu se me të vërtetë nuk ka zot tjetër përveç Tij, e dëshmuan dhe engjëjt e dijetarët dhe se Ai është Zbatuesi drejtësisë. Nuk ka zot përveç Tij, Fuqiplotit e të Urtit). (Sūre Āli ‘Imrān, 18) Shërbimi i tij ndaj filozofisë në këtë çështje është tërheqja në logjikën, racionalizmin engjëllor të fuqisë së mendjes dhe aftësisë së filozofisë së Aristotelit, nga tavani i errët dhe i paqartë i metafizikës së Immanuel Kantit. Ai e bën ‘aḳlu’l-īmānin (mendjen besimtare) të njohur si guximtaren, trimen e vetme të fushës së të vërtetës”. Ky është një gjykim shumë i shëndoshë. Mjeshtër, pyetja ime është kjo: “Vallë përse një filozof i njohur si Immanuel Kanti nuk mundi ta njohë mendjen dhe i përcaktoi një kufi, limit, tavan asaj, vallë a mund të ketë mendja tavan?!”

Mjeshtër Dīnānī: Epo, secili ka, merr një pjesë të caktuar nga e vërteta. Filozofi gjerman Immanuel Kanti është një njeri i madh; por qenia e tij i madh nuk është dëshmi se ai ka arritur në gjithçka, ose gjithçka që ka thënë është e drejtë, e saktë. Njëri nga gabimet e tij më të mëdha është arritja e tij në përfundimin se mendja nuk do të mund të arrijë në metafizikë. Megjithatë përkundrazi bërja fjalë për metafizikën është pikërisht puna e mendjes.

Unë përpara shumë kohësh kisha thënë diçka përsëri në këtë program, unë kisha bërë të ditur fjala “istiḳlāl” (pavarësi) kuptimin e së cilës e dinë të tërë është një fjalë që ka një kuptim metafizik. Njerëzit nuk e dinë këtë. Ne nuk mund ta kuptojmë kuptimin e fjalës “istiḳlāl” (pavarësi) në mungesë të metafizikës. Lajmërojmë se fjala “istiḳlāl” do të thotë “musteḳil’l” (më vete, i pavarur dhe jo i lidhur, varur. Vallë a mund të na tregoni gjendjen e çdo lloj gjëje që nuk është e lidhur, varur në këtë botë, duke filluar që nga detrat, fushat, malet, qiejt, shkëmbinjtë, sipërfaqja tokësore, sipërfaqja qiellore, deri në galaksi, universe?! Lërmëni t’iu kthej përgjigje se një gjë e tillë nuk mund të gjendet.

Shumë mirë, por ku është qenia musteḳil’l?! Ajo është në metafizikë; sepse istiḳlāli (pavarësia) është përtej natyrës. ‘Aḳlu’l-eūeli (mendja e parë) dhe vetë mendja janë musteḳil’l (të pavarura). Vallë a ka mendja nevojë për trupin, apo trupi ka nevojë për mendjen?!

Larixhānī: Trupi ka nevojë për mendjen.

Mjeshtër Dīnānī: Vallë a ka nevojë mendja për këtë botë, apo kjo botë ka nevojë për mendjen?!

Larixhānī: Kjo botë është shfaqja e mendjes.

Mjeshtër Dīnānī: Pikërisht! Ja pra kaq ishte. Atëherë përkufizojmë se mendja është musteḳil’l (e pavarur). Vetë mendja i përket metafizikës. Shikoni se ç’gabim trashanik që ka bërë Immanuel Kanti. Ky i fundit citon kështu: “Mendja nuk ka udhë në metafizikë”. Përse?! Sepse ai e shikon mendjen si diçka fizike dhe duke qenë se mendja është diçka fizike, ai mendon se nuk do të mund të arrijë në metafizikë. Megjithatë mendja është metafizike. Mendja nuk është diçka fizike, mendja nuk ka peshë, siç nuk ka gjatësi, gjërësi dhe thellësi.

Mendja nuk ka kohë, mendja është një gjë që kupton kohën. Meqenëse mendja e kupton kohën, atëherë nuk është koha që përfshin, rrethon kohën por është mendja ajo që rrethon kohën. Mendja nuk ka vend, ajo nuk është as lindore dhe as perëndimore. Një gjë që është mbi kohën dhe vendin nuk mund të jetë fizike, por është metafizike.

Po Immanuel Kanti është një filozof i madh. Mbarë filozofët pas epokës së Kantit në Perëndim, në një mënyrë apo një tjetër janë pothuajse që të tërë nën ndikimin e Kantit. Kanti është një pikë kthese. Unë nuk mund të hetoj madhësinë e Kantit. Mirëpo unë kam të drejtë t’i drejtoj këtë kundërshtim: “Zotëri i nderuar mendja nuk është diçka fizike që të mos ketë udhë në metafizikë, sepse vetë mendja është metafizike. Pra vetë mendja është e vetmja që mund të flasë për metafizikën”. Ky është një gabim i madh, trashanik dhe gabimi i njerëzve të mëdhenj mund të jetë trashanik. Cili filozof nuk ka gabime?! Por mund të themi këtë: “Ku është Ibn Sīnā dhe ku janë filozofët lindorë dhe perëndimorë!”

Larixhānī: Më pas ju keni përpiluar kështu në librin tuaj: “Sipas mendimit të tij i urtë, quhet ai njeri duke përdorur mendimin e tij që arrin në “xheberrutu’l-ḳudsī” (lëndoren, truporen e shenjtë) dhe në “sirru’s-suejdānë” (pikën më të zezë, të fshehtën më të thellë të tij) dhe i cili përfiton nga ndriçimi i dritës së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar”.

Mjeshtër Dīnānī: Konceptimi është pasuria e mendjes. Mendja është konceptim dhe ky i fundit mund të shkojë nga “xheberrutu’l-ḳudsī” (lëndorja, truporja e shenjtë) deri në “sirru’s-suejdānë” (pikën më të zezë, të fshehtën më të thellë) brenda një hierarkie të caktuar, dukuri e cila është puna e mendjes.

Larixhānī: Me të vërtetë sa shërbime të mëdha që mjeshtri ynë i madh Ebū ‘Alī Sīnā i ka bërë diturisë, njohurisë, urtësisë, filozofisë dhe fesë.

Mjeshtër Dīnānī: Ibn Sīnā i ka dhënë kuptim urtësisë.

Larixhānī: Më tej ai shpalos kështu: “Ushqimi më i mirë i të urtit është drita e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar”.

Mjeshtër Dīnānī: Ah, sikur ata të cilët hedhin hap në luginën e udhëtimit shpirtëror ose në urtësi, të shkonin dhe të bënin një kurs nga i madhi Ibn Sīnā dhe të hynin në këtë fushë më pas.

Larixhānī: Me të vërtetë ashtu është, ata duhet të lexojnë librin me titull: “Tenbīhāt ue Ishārāt” (Paralajmërime dhe Shenja) të paktën. Pak më tej ju shprehni kështu në librin tuaj: “Sipas Ibn Sīnās, njeriu i urtë hem është gjithmonë nevojtar ndaj mendimit krijues dhe nuk do të mund të arrijë kurrë në vendin e ndriçuar të dritës së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar pa qenë mendimi krijues. Kjo është dukuria për të cilën ai ka bërë fjalë si ‘irfānu’l-‘aḳlī (urtësia mendore) ose sulūku’l-‘aḳlī (udhëtimi mendor). Ibn Sīnā e di këtë se mendimi i drejtë, i saktë dhe i tërësishëm nuk është i mundur pa kërkimin absolut”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është jashtë mase e rëndësishme; sepse nëse njeriu nuk e ka “absoluten”, si synim atëherë tërësia mendore gërshetohet, ndërthuret me njëra-tjetrën.

Larixhānī: Po, ju shtoni një gjë tejet interesante në këtë pjesë të librit tuaj dhe rrëfeni si më poshtë: “Të themi të drejtën kjo kuptohet nga sqarimet e Ibn Sīnās: “Njerëzit që nuk mund të arrijnë në thellësitë e mendimeve të tij, ata që mendojnë se ka ndarje mes filozofisë dhe ‘irfānit (urtësisë) u bëjnë një padrejtësi, kanë një paragjykim të madh si ndaj filozofisë dhe ndaj urtësisë. Nuk mund të ketë mundim, vuajtje më të madhe se kjo! Gjërat që ky filozof i madh i urtë ka shpalosur rreth çështjeve të urtësisë, janë një kurorë e artë që ai ka vënë në kokën e filozofisë së tij. Krahas kësaj gjendja është shumë më tepër ndryshe. Filozofia dhe mendimi i Ibn Sīnās, janë kurora e urtësisë dhe apologjetikës dhe e mbarë mësimeve të urtësisë së diturisë, njohurisë, urtësisë në këtë fushë”.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, njerëzit të cilët janë filozofë dhe nuk kanë fatin e marrjes së pjesës së tyre nga urtësia, filozofinë e shndërrojnë tërësisht në botërore. Në këtë mënyrë filozofia bëhet tej mase e thatë dhe vdes. Kurse ata të cilët janë të urtë dhe janë të pafat ndaj filozofisë, meditimit dhe mendimit e humbin udhën e tyre. Këta të fundit nuk e dinë se ç’thonë, nuk kanë masë.

Udha e drejtë është udha e Ibn Sīnās. Filozofia, duke përcaktuar synimin duhet të mundohet të arrijë në kuptimin absolut dhe të vërtetë, si dhe duhet të arrijë në urtësinë si përfundim. Kjo është udha e drejtë, hapja e gërshërës dhe ndarja e këtyre të dyjave është asgjësimi i këtyre të dyjave;  dukuri e cila asgjëson si filozofinë dhe urtësinë.

Ne vëmë re se filozofia e Mullah Ṣadrās është e ndërthurur ngushtë me urtësinë. Në thelb ai është ndjekësi i Ibn Sīnās. Po, pohojmë se Mullah Ṣadrā është një ndjekës i vërtetë i Ibn Sīnās. Ai ka përshkuar udhën e përshkuar të Ibn Sīnās. Gjithashtu dhe Shejkhu’l-Ishrāḳi (Imām Suhreuerdī) ka përshkuar udhën e përshkuar të Ibn Sīnās.

Larixhānī: Por ai i përmend shumë pak thëniet e Ibn Sīnās.

Mjeshtër Dīnānī: Jo, ai ndonjëherë i përmend por nuk do të thotë: “Unë jam ndjekësi i Ibn Sīnās”. Por ai është ndjekësi i tij në kuptimin e vërtetë të fjalës.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, kjo ishte një çështje tejet e bukur dhe ne ju falenderojmë nga zemra. Atëherë le ta lëmë në programin e radhës se si është lidhja mes mushāhedetu’ṣ-ṣarīkhi (dëshmisë së ndërsjellë të qartë) dhe ‘aḳlu’l-‘irfāni (urtësisë mendore). Koha e programit tonë mbaroi. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.



Burimi : Medya Şafak