Ibrāhīmī Dīnānī: Mësimet E Ibn Sīnās: ‘Irfānu’l-‘Aḳlī (Urtësia Mendore) (Pjesa E Pestë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Jan. 9, 2023, 1:46 a.m.

Deti, mali, sipërfaqja tokësore, sipërfaqja qiellore, galaksia, universi, që të tëra këto nuk janë më lart se mendja. Që të tëra këto drejtohen, sundohen, udhëhiqen nën hegjemoninë e mendjes. Mendja nuk krijohet nga bota, mirëpo është mendja që drejton botën. Drejtuesi qëndron mbi drejtuesin. Disa njerëz janë të mendimit se fillimisht u krijua bota dhe më pas duke u përkryer u krijua mendja. Kjo është një fjali e kotë; përkundrazi bota u krijua sipas bazës së mendjes. Drejtimi, sundimi, udhëheqja e kësaj bote është krijuar, ndërtuar sipas bazës së mendjes, diturisë dhe ndërgjegjjes.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

 

O pijedhënës unë jam i prekur me këtë nxitje që kam,

Tanimë merre këtë ḳadeḥ nga dora ime.

Përcillja atyre që janë mendjengushtë,

Kundërshtarët janë të prekur (të zënë) me verë, unë me mendim.

 

Bëjmë të ditur se ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet aktive, të gjalla të filozofit të madh Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Gjithashtu ne jemi në kopështin e mendimit të këtij të fundit dhe po përfitojmë nga libri i tij me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) i hirësisë së tij.

Mjeshtër i nderuar, ne kishim cekur çështjet: Ashtu siç e dini ne jemi duke hetuar mendimet e Shejkh Ebū ‘Alī Sīnās dhe jemi duke përfituar nga sqarimet e çmuara të mjeshtrit tonë të nderuar që zbërthejnë, zgjidhin kodet. Mjeshtër, lejomëni t’iu bëjmë të ditur se njëra nga shenjat dalluese të gjeniut musliman Shejkh Ebū ‘Alī Sīnā është bërja fjalë për gjërat që nuk ishin të pranishme në filozofi dhe urtësi përpara tij. Krijimi, prodhimi, shpikja e këtyre fjalëve ka bërë të mundur zgjidhjen e një morie problemesh logjike, mendore dhe filozofike.

Ju bëni fjalë për termin e urtësisë logjike, mendore që është një nga këto terma në librin tuaj. Gjithashtu dhe Behmenjāri kërkon sqarimin e kësaj çështjeje dhe urtësinë e shpreh si ‘irfānu’l-‘aḳlī, fiṭratī (urtësi logjike, mendore, natyrale). Disa njerëz heqin një vizë mes mendjes dhe urtësisë dhe citojnë se nuk ka asnjë lidhje në mesin e tyre. Ju lutemi të na jepni pakëz sqarime të këtij konceptit të ‘irfānu’l-‘aḳlīt (urtësisë mendore) dhe më pas unë kam dëshirë të bëj fjalë se si është përdorur nga ana e filozofit tonë të madh Shejkh Ebū ‘Alī Sīnās.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, cek se ashtu siç bëtë me shenjë dhe ju, megjithëse në njërën anë jam shumë i lumtur që më keni bërë një pyetje tejet të rëndësishme. Citoj kështu sepse me drejtimin e pyetjes suaj ju keni sjellë në rend të ditës njërën nga çështjet më themelore. Fjalët që bëtë me shenjë dhe të përdorura dhe nga Ibn Sīnā luajnë një rol shumë përcaktues. Fjalët nuk dalin, derdhen kot nga gjuha e njeriut. Fjalët bartin barrën e kulturës dhe kuptimit. Fundja fjala nuk është e ndarë, veçuar nga kuptimi.

Në pyetjen tuaj të ngritur përdoren tri fjalë: ““‘irfān” (urtësi), “‘aḳl” (mendje) dhe “fiṭrat” (krijim, natyrë)”. Që të tria këto fjalë kanë rrënjë ḳurānore. Fjala fiṭrat (natyrë) ceket në Ḳur’ānin Famëlartë, megjithëse vetë fjala ‘aḳl (mendje) nuk kalon në Ḳur’ānin Fisnik, rishtas fjalët e prejardhura dhe përdorimet e saj si “je‘ḳilūne” (ata, ato meditojnë, mendojnë), “te‘ḳilūne” (ju mendoni) janë të pranishme. Sërish dhe fjala ‘irfān (urtësi) gjithashtu përmendet shpeshherë në Ḳur’ānin Kerīm bashkë me fjalët e prejardhura dhe përdorimet e saj. Domethënë në njëfarë kuptimi që të tria këto fjalë janë fjalë ḳurānore. Pra të tria këto fjalë ose ceken vetë ose ceken me fjalët e prejardhura në Ḳur’ānin Famëlartë.

Bëjmë të qartë se pothuajse çdo njeri është familjar, i njohur me fjalën ‘aḳl (mendje). Secili mendon se një njeri që ka mendje e kupton (fehm) mirë diçka, pra ai mendon se ka një botëkuptim logjik, mendor. Sigurisht se kuptimi është një gjë e përgjithshme; kemi kuptime si logjike, mendore, shqisore, ëndërrimtare, përfytyruese dhe vegimore. Niveli, shkalla më e lartë e kuptimit është “fehmu’l-‘aḳlāni” (kuptimi logjik, mendor), sepse nuk ka asgjë më të lartë se mendja në botën e qenies.

Kështu që miratojmë se deti, mali, sipërfaqja tokësore, sipërfaqja qiellore, galaksia, universi, që të tëra këto nuk janë më lart se mendja. Që të tëra këto drejtohen, sundohen, udhëhiqen nën hegjemoninë e mendjes. Mendja nuk krijohet nga bota, mirëpo është mendja që drejton botën. Drejtuesi qëndron mbi drejtuesin. Disa njerëz janë të mendimit se fillimisht u krijua bota dhe më pas duke u përkryer u krijua mendja. Kjo është një fjali e kotë; përkundrazi bota u krijua sipas bazës së mendjes. Drejtimi, sundimi, udhëheqja e kësaj bote është krijuar, ndërtuar sipas bazës së mendjes, diturisë dhe ndërgjegjjes. Natyrisht se me drejtimin e dëshirës, ndërgjegjjes dhe vullnetit të Allāhut të Lartësuar, por Allāhu i Lavdëruar krijoi “‘aḳlu’l-eūelin” (mendjen e parë) dhe është pikërisht kjo e fundit ajo e cila drejton botën.

Atëherë përsërisim se koncepti i ‘irfānu’l-‘aḳlīt (urtësisë mendore) është shkalla më e lartë. Kurse fjala ‘arefe do të thotë dituri, njohuri, disa njerëz thonë se ajo është një përkufizim dëshmues, shikues. Ju mund të dini një gjë me dy lloje. Në llojin e parë ju e dini me istidlāl (qenien dëshmi) dhe në llojin e dytë ju e shikoni atë. Fjala vjen nëse dikush ju thotë: “Po lartësohet, ngrihet një tym pas këtij muri”, atëherë ju dëshmoni se gjendet një zjarr atje pas lartësimit të tymit pas murit. Gjithashtu ju shkoni dhe shikoni zjarrin atje. Që të dyja këto lloje janë dituria, njohuria e zjarrit.

Në llojin e parë ju arrini në përfundimin se ka një zjarr atje me anë të tymit që dhe kjo është një dituri. Gjithashtu ju shkoni vetë dhe shikoni zjarrin, që dhe kjo është dituria, njohuria e zjarrit. Pra që të dyja këto janë dituri, njohuri, shumë mirë, por cila nga këto është më e fuqishme?! ‘Irfāni (urtësia) është dituri, njohuri, kjo mund të jetë hem dëshmuese, shikuese dhe hem logjike, mendore. Mirëpo unë pak më vonë do të sqaroj se dhe dëshmia, shikimi kthehet në logjikë, mendje.

Kështu që mbeti vetëm njëra nga tri fjalët që bëtë fjalë, e cila është fiṭrati. Pra ne mësuam se që të dyja si mendja dhe urtësia kanë të bëjnë me diturinë, njohurinë dhe qenien i ndërgjegjshëm. Pohojmë se fjala “fiṭrat” që ceket në Ḳur’ānin Fisnik do të thotë krijim. Pra fjala “feṭara” do të thotë “khaleḳa”, pikërisht ashtu siç kalon në ājetin ḳurānor: فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ“Feṭara’s-semāuāti ue’l-erḍi” (Krijoi qiejt dhe tokën). (Sūre En‘ām, 79) dhe nënkupton “Khaleḳa’s-semāuāti ue’l-erḍi” (Krijoi qiejt dhe tokën).

Në këtë pikë ngrejmë pyetjen: “Shumë mirë, por nëse “feṭara” dhe “khaleḳa” (krijoi) janë të njëjta dhe nëse Allāhu i Madhëruar është Krijuesi i përhershëm dhe i përjetshëm, atëherë vallë a mund të jetë khilḳati (krijimi) i pandërgjegjshëm?! Përsërisim se nëse nuk ka dituri, njohuri, urtësi, krijimi nuk ka asnjë lloj kuptimi, atëherë nënvizojmë se dhe thelbi i fiṭratit, ose gjithashtu i khilḳatit pra krijimit është ndërgjegjja. Sot është bërë në modë, kur dikush hyn në një rrugë pa dalje, ose qorrsokak ata mundohen të dalin duke thënë: “Epo është fitrī” (e krijuar, natyrale). Shumë mirë, por kur ju i shtroni pyetjen: “Çfarë është fitrī?!”, ata nuk mund t’iu japin një përgjigje të drejtë dhe të saktë. Për shembull ata e përdorin fjalën “fitrī” në kuptime si “dhātī” (vetjake), “maja”, “thelb”, “fat”, apo “e shkruar”.

Kështu që le të thuhet ç’të thuhet, të thuhet qoftë “fiṭrat”, qoftë “maja”, qoftë “thelb”, qoftë “fat”, ose qoftë “e shkruar”, nëse nuk ka mendje brenda saj, as fiṭrati nuk është fiṭrat, as majaja nuk është maja dhe as e shkruara nuk është e shkruar. Atëherë miratojmë se nevoja e fiṭratit (krijimit, natyrshmërisë) është ndërgjegjja. Majaja, thelbi i çdo gjëje është ndërgjegjja. Në këtë pikë kam dëshirë të përcjell një ḥadīth nëse më lejoni.

Unë e kam parë në dy vende këtë ḥadīth. Pra siç po ju lajmëroja unë e kam parë këtë ḥadīth në një burim shī‘īt për herë të parë afërsisht 30 vite më parë. Përcjellësi i ḥadīthit e përcillte nga Imām Ṣādiḳu (p.m.t.) këtë të fundit dhe Imām Ṣādiḳu (p.m.t.) rrëfente kështu: “Ḳalbun ‘aḳūlun” (Zemra është shumë e mençur, ose mendon shumë). Disa njerëz i shikojnë zemrën dhe mendjen si gjëra të ndara. Kurse Imām Ṣādiḳu (p.m.t.) rrëfen kështu: “Ḳalbun ‘aḳūlun” (Zemra është shumë e mençur, ose mendon shumë). Lajmërojmë se fjala “ḳalb” do të thotë zemër, ndërsa fjala “‘aḳūlun” është ṣifatu’l-mushebbehe (mbiemër i shëmbëllyer) dhe shpreh rritjen, teprimin, zmadhimin, e cila përkthehet se “zemra është shumë e mençur”, pra nënvizojmë se “zemra mendon shumë”.

Zemra është shumë e mençur, në fund të fundit mendja i përket zemrës. Kurse për herë të dytë e kam parë para pak kohësh në një burim të Ehli Sunnetit. Ç’është e vërteta atje nuk ishte përcaktuar se kush e kishte thënë, por ḥadīthi mbështetet në burimet sunnite. Në atë vend përdoreshin dy fjalë dhe shkruhej si vijon: “Ḳalbun ‘akūlun ue lisānun saūlun”. (Zemra është shumë e mençur dhe gjuha është shumë pyetëse). Fjala saūl është gjendja, trajta e rritur, tepruar, zmadhuar e fjalës “sāil” (pyetës) dhe do të thotë shumë pyetës, pra ka kuptimin “Zemra është shumë e mençur dhe gjuha është shumë pyetëse”. Shikoni se ç’thënie e lavdishme!

Tekefundit puna e zemrës është mendimi, vallë çfarë lloj kuptimi mund të ketë ajo nëse nuk ka logjikë, mendje në konceptimin, perceptimin zemëror?! Disa mutaṣaūifë (ṣūfītë) të ṭarīḳateve shpalosin kështu: “Unë konceptoj me zemrën time; madje jam zotëruesi i mukāshefes (zbulimit të ndërsjellë)”. Kur ju i pyesni këta zotërinj: “Ju drejtoni pretendimin se jeni zotëruesit e mukāshefes (zbulimit të ndërsjellë). Shumë mirë, por çfarë është mukāshefeja (zbulimi i ndërsjellë), pra a shikoni ju diçka me syrin tuaj?!”, ata do t’ju kthejnë përgjigjen: “Jo, unë shikoj me syrin e zemrës sime”.

Unë vetë kam folur me njerëz të tillë, të cilët më kanë dhënë këtë përgjigje. Shumë mirë, por le të pranojmë se ata shikojnë diçka me syrin e zemrës së tyre. Vallë a janë logjike, mendore, apo nuk janë logjike, mendore ato gjëra që ata shikojnë?! Nëse ata ju japin përgjigjen: “Ato gjëra që ne shikojmë nuk janë logjike, mendore”, vallë a është e mundur që të merren thëniet e tyre parasysh?!

Shumë mirë, por le t’i pranojmë deri këtu thëniet e tyre, pra se ata kanë shkuar dhe kanë hequr, vuajtur për 40 ditë në çilekhāne (vendi i heqjes, vuajtjes për ṣūfītët: Media e Lirë), kanë agjëruar, kanë falur namazin dhe janë bërë zotërues të mukāshefes (zbulimit të ndërsjellë). Mirëpo unë kërkoj që t’i përgjigjen thjesht kësaj pyetjes sime: “Vallë a janë, apo nuk janë në përputhje me kriteret, normat logjike, mendore gjërat që ata thonë se i kanë parë dhe i kanë zbuluar në mënyrë të ndërsjellë?!” Nëse përgjigjja që ata do të japin është “po”, atëherë kjo nënkupton se mukāshefeja (zbulimi i ndërsjellë) është një gjë mendore, autoriteti, prestigji, vlera e saj është si pasojë e qenies mendore.

Shumë mirë, por nëse nuk është logjike, mendore a mund të jetë autoritare, prestigjioze?! Natyrisht se jo, nuk mund të jetë, atëherë çfarë hyn një zbulim i ndërsjellë në punë?! Njerëzit le të thonë ç’të duan nëse zbulimi i tyre i ndërsjellë nuk është logjik, mendor, fjala vjen nëse bëhet fjalë për njëjësimin e të kundërtave, pra nëse bart kundërshtime në vetvete, atëherë zbulimi i tyre i ndërsjellë nuk ka asnjë lloj vlere.

Duke qenë se sollët një çështje tejet të rëndësishme në rend të ditës dua të hedh pakëz dritë mbi të nëse më lejoni. Për shembull le të cekim çështjen e īmānit (besimit). A është, apo nuk është īmāni (besimi) një gjë zemërore?! Që të tërë thonë se īmāni (besimi) është një gjë zemërore. Sqarojmë se ka një numër të lartë besimtarësh të tëra besimeve fetare në botë si besimtarë muslimanë, çifutë, të krishterë, hindu, budistë, konfucionistë, shintoistë... Që të tëra këta janë besimtarë të feve të tyre. Ata megjithëse shprehen se besimi është një gjë zemërore, pas kësaj shtojnë se “jaḳīni është “kusht” për besimin. Nëse një besimtar nuk ka “jaḳīnin” për diçka që i beson, vallë a mund të jetë një besimtar i vërtetë ai?! Jo, ai nuk mund të jetë, sepse një njeri dyshues nuk është besimtar.

Shumë mirë, por çfarë do të thotë “jaḳīn”?! Këto janë koncepte, terma të përfolura shumë; mirëpo nuk qëndrohet tepër mbi kuptimet e tyre. Jaḳīni është mosdhënia, mosnjohja e asnjë lloj gjase, mundësie një gjendje të kundërt. Nëse ju do të mund t’u jepni, njihni një gjasë, mundësi, mundësisë së ndodhjes së një gjendjeje atëherë kjo nuk është jaḳīn. Fjala vjen ju e shikoni këtë tryezë në këtë çast dhe nuk jepni asnjë mundësi ndaj mosqenies së saj një gjë tjetër përveç tryezës. Por kur e shikoni nga larg dhe nëse thoni mbase po e shikoj gabim, mbase ajo nuk është tryezë, ose nuk është e rrumbullakët por është katrore, atëherë kjo nuk është jakiin. E thënë ndryshe nëse ju e shikoni këtë tryezë dhe e shikoni se ajo është e rrumbullakët në këtë çast dhe nëse jeni të sigurtë për këtë atëherë dituria, njohuria juaj në këtë çështje është e mbështetur në “jaḳīnin”. Atëherë theksojmë se “jaḳīni” është dituria, njohuria e cila nuk ka gjasë, mundësi kundërshtimi brenda saj.

Tani lërmëni t’ju drejtoj një pyetje tjetër: “Jaḳīni” (dituria e vërtetë) që gjendet tek njeriu mund të jetë e mbështetur në keshf (zbulim), iktisābī (e përftuar) dhe uehbī (vegimore). Pra le ta lëmë se si është krijuar ky jaḳīni mënjanë. Në shtesë disa njerëz arrijnë më shpejt dhe disa njerëz të tjerë arrijnë më ngadalë tek jaḳīni e cila është dituria e vërtetë.

Tani, pyetja ime është kjo: “Vallë a është krijimi i jaḳīnit tek njeriu në mënyrë spontane, (me dëshirën, vullnetin e lirë të njeriut), apo është në mënyrë jo spontane, të pavullnetshme?!

Larixhānī: Them se është e vullnetshme, sepse unë orvatem të arrij në mënyrë të vullnetshme tek jaḳīni.

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër se orvatja tek jaḳīni është e vullnetshme, nuk ka asgjë për t’u thënë këtu. Mirëpo unë po pyes përftimin e jaḳīnit. Po, sigurisht se ju jeni brenda një përpjekjeje që të arrini tek jaḳīni me vullnetin tuaj, nuk ka dyshim në të. Por a është përftimi, ose krijimi dhe shfaqja e jaḳīnit në mënyrë të vullnetshme. Ja pra unë po pyes këtë.

Larixhānī: Jo, ajo nuk është e vullnetshme, sepse ajo tanimë është ṣarakhati (qartësia) i mendjes.

Mjeshtër Dīnānī: Jo, jo, pyetja ime ka të bëjë me dukurinë nëse është apo nuk është e vullnetshme. Pararojat e saj janë të vullnetshme; pra ju duhet të vendosni në çështjen e përftimit të jaḳīnit. Si rrjedhojë kjo është e vullnetshme, ajo kërkon dhënien e vendimit dhe mundin. Por ajo që po pyes është se a është apo nuk është në mënyrë të pavullnetshme jaḳīni në atë çast kur ndodh dhe përftohet?!

Larixhānī: Tanimë atje është ndihma e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Mjeshtër Dīnānī: Pra atëherë nuk është e vullnetshme. Shumë mirë, por nëse krijimi i jaḳīnit nuk është i vullnetshëm, atëherë cili është roli im në të?!

Larixhānī: Nëse ai është në vullnetin tim, kjo nënkupton se tekefundit unë e zotëroj atë, atëherë përse të rend pas tij?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo, pikërisht fundja nëse keni jaḳīnin tuaj, në fund të fundit ju nuk mund të rendni pas tij. Ju rendni pas jaḳīnit kur nuk e zotëroni atë. Shumë mirë, por nëse jaḳīni nuk është i vullnetshëm atëherë si nund t’i caktoni një vlerë atij?!

Njoftoj se ka dy udhë për caktimin e një vlere të tij. Domethënë ju mund t’i caktoni një vlerë atij duke thënë se se jaḳīni im ka një vend në īmānin (besimin) tim. E para e këtyre udhëve është qenia e vullnetshme e pararojës së tij. Pra ai vetë nuk është i vullnetshëm, mirëpo pararoja e tij është e vullnetshme; sepse unë shkova dhe u mundova të krijoj një jaḳīn dhe meqenëse kjo është një gjë që është në vullnetin tim, ai ka vlerë.

Gjithashtu gjendet dhe një udhë tjetër për caktimin e një vlere të tij të cilës shumë pak njerëz i kushtojnë rëndësi. Njeriu ka jaḳīn për shumë gjëra. Ju mund të bëni një hulumtim tjetër në çështjet lidhur me jaḳīnin tuaj. Instituti juaj i mendimit është një hartë, ku zënë vend shumica e jaḳīnëve tuaj. Nëse ju hasni në një jaḳīn që bie ndesh me jakiinët e tjerë që zotëroni brenda çështjeve tuaja; pra nëse bien ndesh dy gjëra të cilat ju i dini, njihni si jaḳīn atëherë harta e gjeografisë suaj gërshetohet, ndërthuret plotësisht me njëra-tjetrën. Ja pra shfaqja e një kundërshtimi prish të tërë sistemin.

Kështu që në këtë pikë lind pyetja: “Vallë a nuk duhet t’i rishikoni gjërat që i dini, njihni si jaḳīn dhe të shihni nëse a ka vallë ndonjë kundërshtim në gjirin e këtyre?!”

Larixhānī: Natyrisht se duhet.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra kjo është një dituri, njohuri, urtësi së cilës iu kushtohet shumë pak vëmendje. Pra përkufizojmë se mendimi në çështjen e diturive është detyrë. Miratojmë se sa bukur që e kanë shprehur këtë gjendje disa apologjetë duke përmendur se mendimi është detyrë! Në përgjithësi mendohet se çështja e detyrës ka të bëjë me punët, veprat. Për shembull thuhet se falja e namazit, agjërimi i Ramaḍānit, bërja e ḥaxhxhit, dhënia e zekātit është detyrë. Kurse mendimi është një punë mendimore, sa bukur që e kanë shprehur këtë gjendje disa apologjetë duke zënë në gojë se vetë mendimi është detyrë!

Disa njerëz mund të ngrejnë një kundërshtim duke pyetur kështu: “Vallë a është mendimi një përgjegjësi?!” Po, ju përgjigjemi se mendimi është detyrë, madje një apologjet shkon dhe përtej kësaj duke shpalosur si më poshtë: “Jo vetëm mendimi, por dhe një etapë përpara tij është detyrë”. Shumë mirë, por ç’është etapa përpara mendimit?! Etapa përpara tij është qëllimi, synimi i mendimit. Pra ai thotë se qëllimi, synimi juaj dhe mendimi juaj është detyrë. Pa shikoni se sa vlerë ju japin diturisë, mendimit, njohurisë dhe urtësisë!

Tani pas kësaj hyrjeje dua që të arrij në këtë përfundim: “Që të tria ato fjalët që cituat, pra si ‘irfāni (urtësia), ‘aḳli (mendja) dhe fiṭrati (krijim, natyrë) burojnë, lindin nga një burim i vetëm që është ndërgjegjja që mund ta quajmë dhe urtësi. Ajo urtësi duhet të ndreqet, rregullohet me mendjen. Nëse një urtësi nuk është ndrequr, rregulluar me mendjen dhe nëse bart gjëra që bien ndesh dhe në kundërshtim me mendjen brenda saj, atëherë pohojmë se kjo mukāshefe (zbulim i ndërsjellë) ose shuhūd (dëshmi, shikim) nuk ka asnjë lloj vlere.

Atëherë përsërisim se masa është mendja, ne e masim urtësinë sipas peshores së mendjes. Shumë mirë, por me çfarë e masim mendjen, natyrisht se me vetë mendjen. Logjika është peshorja e mendjes, ndërsa ajo që krijon logjikën është mendja dhe nuk është logjika ajo e cila krijon mendjen.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër çështja erdhi në një vend shumë të bukur. Pak më parë ju njoftuat se koncepti i ‘irfānu’l-‘aḳlīt (urtësisë mendore) ka një ngarkesë, peshë aq të tepërt sa ka ende një mori gjërash për të folur. Me thëniet e përdorura nga i njohuri Ibn Sīnā ai flet për teuḥīdu’t-tenzihī (njëshmërinë e lartësuar, çiltër, dëlirë, pastruar). Ai vijon duke thënë kështu: “Allāhu nuk ka kufi, limit, pikturë, lloj, gjini, të ngjashëm, vizatim, Ai nuk bëhet me shenjë”. Megjithatë ka shumë kuptime të thella në thënien: “il’lā bi ṣarīkhi’l-‘irfāni’l-‘aḳlī” (përveç me qartësinë e urtësisë mendore). Filozofi i madh Ibn Sīnā me këtë thënie shprehet kështu: “Mendja ka nevojë për një qartësi për të arritur tek një e vërtetë”. Shumë mirë, por si sigurohet kjo qartësia e mendjes?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, ja pra pikërisht këtu bëhet e qartë madhësia e Ibn Sīnās, sepse ai është një i urtë i plotë, i cili nuk ka asnjë mangësi nga çdo lloj i urti. Mirëpo urtësia e tij është një urtësi logjike, mendore, racionale. Tani ai bën fjalë për urtësinë mendore në këtë librin që lexuat. Ai nuk njeh masë tjetër përveç mendjes. Ai sqaron se si mukāshefet (zbulimet e ndërsjella), mushāhedet (dëshmitë, shikimet e ndërsjella) dhe ḥadsijjātet (ndjenjat, shqisat) duhet të rregullohen me mendjen.

Tani ju mund të shtroni një pyetje të tillë këtu: “Shumica e të urtëve dhe vetë Ibn Sīnā kanë bërë fjalë për “qëndrimin përtej qëndrimit të mendjes”. Thënia: “Qëndrimi përtej qëndrimit të mendjes”, nuk ka kuptimin se ka diçka tjetër mbi mendjen, sepse tërësia e qëndrimeve mbi mendjen është rishtas mendja. Pra mendja është përtej mendjes, pra si përfundim këto janë shkallët e çiltërsisë, dëlirësisë, pastërtisë së mendjes. Edhe kjo botë drejtohet nga ana e një mendjeje. Kjo është mendja gjithëpërfshirëse, e plotë, universale, kjo botë është një rend, kurse rendi kërkon mendjen. Kjo mendje cënohet dhe bëhet e mangët, e metë teksa zbret teposhtë, pra ajo kufizohet teksa ulet poshtë dhe lartësohet, ngrihet dhe zgjerohet teksa ngjitet lart.

Mendoni një rreth që kur ulet nga lart poshtë si rreth zvogëlohet aq shumë sa arrin në një pikë dhe bëhet zero. Tani i madhi Ibn Sīnā përdor këto thënie në pjesën që ju lexuat: “Allāhu nuk ka të kundërt, nuk ka të ngjashëm”...

Kuptimi i thënies: “Allāhu nuk ka të kundërt” është pakëz më i lehtë; sepse dhe njeriu mund ta kuptojë lehtësisht këtë duke thënë: “As unë nuk kam të kundërt”. Të themi të vërtetën sigurisht se dhe ne të kundërtin tonë; por le të themi se nuk kemi. Shumë mirë, por ne kemi të ngjashmin tonë. Kurse Allāhu jo vetëm që nuk ka të kundërt por nuk ka as “mithlin” (të ngjashmin) me Të.

Në këtë pikë le t’i lëmë që të tëra këto mënjanë dhe të ngjitemi pakëz më lart, duke ju njoftuar se Allāhu nuk ka as gjini, lloj. Çdo lloj gjëje e krijuar megjithëse nuk mund të ketë asgjë të paktën ajo ka gjininë, llojin e saj. Fjala vjen një qenie ose është një trup i pajetë, ose është bimë, gjallesë, kafshë, ose është njeri, ose është abstrakte, ose është konkrete, ose është xhinn, shejṭān, ose është melek (engjëll)... Pra si përfundim ka një lloj. Ndërsa Allāhu nuk ka gjini, lloj. Madje Ai nuk ka asnjë lloj logjik.

Larixhānī: Ai nuk ka as “faṣl” (ndarje).

Mjeshtër Dīnānī: Po, duke qenë se Ai nuk ka “xhins” (gjini, lloj), Ai nuk ka as “faṣl” (ndarje). Ai nuk ka as “muḳaūim” (mëkëmbës, pasardhës); sepse “faṣli” (ndarja) është “muḳaūimi” (mëkëmbës, pasardhës) i gjinisë, llojit.

Larixhānī: Atëherë Ai nuk ka as “burhān” (dëshmi e qartë).

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju lumtë, ashtu është, meqenëse Ai nuk ka “xhins” (gjini, lloj), “faṣl” (ndarje), atëherë Ai nuk ka as “burhān” (dëshmi e qartë). Shprehemi kështu sepse ky i fundit zotëron një lëndë të përbashkët me “xhinsin” (llojin) dhe “faṣlin” (ndarjen). Por si pasojë e mangësisë së “xhinsit” (llojit) dhe “faṣlit” (ndarjes), atëherë Ai nuk as “ḥadd” (kufi, përshkrim), pra Allāhu nuk mund të përshkruhet. Përshkrimi kërkon “xhinsin” (llojin) dhe “faṣlin” (ndarjen). Për shembull ne e përshkruajmë ujin si një lëndë e lëngët dhe rrjedhëse. Kurse njeriun e plrshkruajmë si një gjallesë që flet, ose një gjallesë që bën mjete. Shumë mirë, por si mund ta përshkruajmë Allāhun?! Ai nuk ka një “xhins” (lloj)! Në mënyrë që të mund të përshkruajmë një gjë, ky i fundit duhet të ketë “xhins” (lloj) dhe “faṣl” (ndarje). “Ḥaddi” (përshkrimi) përbëhet nga “xhinsi” (lloji) dhe “faṣli” (ndarja). Ne kur do të bëjmë përshkrimin logjik të diçkaje duhet të gjejmë dhe bashkojmë “xhinsin” (llojin) dhe “faṣlin” (ndarjen) e saj në mënyrë që të ketë përshkrim. Por duke qenë se Allāhu nuk ka “xhins” (lloj) dhe “faṣl” (ndarje), atëherë Ai nuk ka “ḥadd” (përshkrim). Shumë mirë, por ç’do të thotë mangësia e përshkrimit?! Kjo do të thotë qenia e pafund. Vallë çfarë mund të thuhet për një gjë të pafund?!

Larixhānī: Shumë gjëra...

Mjeshtër Dīnānī: Po, kumtuat saktë, edhe mund të thuhen shumë gjëra edhe nuk mund të thuhet asgjë. Meqenëse Allāhu është gajru’l-mutenāhi (i pafund), nuk ka kufi dhe limit, Ai është kudo, Ai është gjithmonë dhe përherë dhe asnjë pikë e krijimit nuk është gāib (e fshehtë) për Të.

Një gjë që ka kufi nuk është kudo; sepse është brenda një kufizimi. Nuk ka rëndësi se sa e madhe është një gjë, nëse ajo ka kufi ajo nuk mund të dalë, shtrihet jashtë një fushe, kufiri të caktuar. Por si pasojë e qenies gajru’l-mutenāhi (i pafund, pakufi) i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar nuk mund të përcaktohen kohë dhe vend për Të.

Këtu kemi dy pyetje kryesore, themelore: “Kur dhe ku?!” Me njërën pyetje kemi pyetur kohën dhe me pyetjen tjetër kemi pyetur vendin. Këto janë dy pyetje themelore dhe të tëra pyetjet e tjera burojnë nga këto. Ju mund të pyesni pyetjet: “Kur dhe ku?!” për gjjthçka. Krahas kësaj ju nuk mund të pyesni pyetjet: “Kur dhe ku?!” për Allāhun. Po, pohoj se ka dhe mund të ketë njerëz që pyesin; por këto janë pyetje që do t’i pyesin njerëzit e paditur. Koha dhe vendi janë gjëra të krijuara të Tij, ato janë shfaqjet e Tij. Koha dhe vendi nuk janë gjëra të cilat do të mund ta kufizojnë Atë.

Filozofi i madh grek Aristoteli ka dhjetë dhe filozofi i madh gjerman Immanuel Kanti ka dymbëdhjetë klasa, kategori, ndarje. Kështu që unë i kam nxjerrë nga ato këto pyetjet: “Kur dhe ku?!” Ju nuk mund të pyesni asnjë nga këto ndarje për Allāhun, sepse Allāhu qëndron mbi ndarjet; nuk futet, hyn në asnjë ndarje dhe Ai nuk ka kufi, limit. Shumë mirë, por kush gjykon se pyetjet: “Kur dhe ku?!” nuk do të mund të pyeten për Allāhun?! Natyrisht se vetë mendja!

Ashtu siç bëra fjalë dhe më parë, mendja është ajo e cila lind logjikën dhe jo e kundërta. Në këtë gjendje vendi i mendjes është lartësuar, ngritur mbi logjikën. Prodhuesi qëndron mbi të prodhuarin. Kjo mendje mund të lindë dhe logjika të tjera. Në fund të fundit logjika e re e ditëve tina e ka kaluar pakëz logjikën e Aristotelit. Ju mund të ndërtoni dhe logjika të tjera. Metodologjia e jurispridencës është logjika e jurispridencës, gjithashtu gramatika dhe rregullat gjuhësore janë logjika e gjuhës... Kurse ajo që i lind që të tëra këto është mendja.

Shkurtimisht përmbledhim se është pikërisht vetë mendja ajo e cila arrin në gjykimin se janë të pavend pyetjet rreth kohës së vendit për Allāhun. Në këtë vend thotë se nuk kalon logjika e Aristotelit. Kjo është logjika dhe mendja më e lartë.

Larixhānī: Sërish njëra nga kryeveprat e shpalosura nga i urti ynë i madh Ibn Sīnā është shpëtimi i tij nga robëria e logjikës dhe dhjetë ndarjeve të Aristotelit.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ja pra ai ju drejtua urtësisë pikërisht për këtë arsye. Ja pra ai flet për urtësinë mendore saktësisht për këtë. Unë nuk kam ndeshur në një mendim më të lartë se mendimet e Ibn Sīnās në këtë fushë, ndoshta ka në fusha të tjera.

Që të tëra mendimet e arritura të Ibn Sīnās kanë themele kurānore. Kini kujdes se mos nxirret përfundimi se ai është një mutekel’lim (apologjet) duke u nisur nga këto fjalët e mia! Jo, Ibn Sīnā është një filozof dhe do të mbetet si filozof, në të njëjtën kohë është dhe i urtë, i cili ka përfituar në masën më të madhe nga Ḳur’āni Famëlartë.

Shikoni, se çfarë thotë ājeti i nderuar ḳurānor: لَا يُسْأَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْأَلُونَ“Lā jus’elu ‘ammā jef‘alu uehum juselūne” (Ai nuk pyetet se çfarë bën dhe (kurse) ata pyeten). (Sūre Enbijjā, 23) Njeriu nuk e ka të mundur të mos e gjejë, zbulojë të vërtetën këtu! Ne e lexojmë këtë ājet të nderuar kurānor dhe në vetvete pohojmë se po, ne nuk duhet të bëjmë pyetje si nevojë e robërisë! Mirëpo nëse mendojmë në dritën e përcjelljeve tona nga i madhi Ibn Sīnā, sa shumë që thellohet, zgjerohet stili ynë i konceptimit! Në fakt ai na e sqaron çështjen. Të themi të vërtetën thuhet se pyetja në këtë çështje është e pavend! (Nuk ndalohet pyetja: Media e Lirë)

I njohuri Ibn Sīnā flet për urtësinë mendore. U bënë rreth dyzetë, pesëdhjetë vite i nderuari Larixhānī që unë kam shtjelluar lidhjen që kanë me njëra-tjetrën dashuria me mendjen dhe urtësia me mendjen. Unë nuk po them se e kam zgjidhur këtë çështje, por kam përpiluar një libër në këtë çështje. Ky libër është me tre vëllime dhe është botuar disa herë.

Larixhānī: Libri juaj me titull: “Defteru’l-‘Aḳli ue Ājetu’l-Ashḳi” (Fletorja e Mendjes dhe Dëshmia e Dashurisë).

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht vepra ime me titull: “Defteru’l-‘Aḳli ue Ājetu’l-Ashḳi” (Fletorja e Mendjes dhe Dëshmia e Dashurisë) ka të bëjë me këtë çështje. Pra cila është lidhja mes dashurisë dhe mendjes?! Disa njerëz mendojnë se lidhja, marrëdhënies mes dashurisë dhe mendjes dhe mes mendjes dhe dashurisë është e keqe. Ky është një gabim shumë i madh. Unë në këtë libër jam orvatur që të vërtetoj se dashuria ka nevojë për mendjen, se dhe mendja ka nevojë për dashurinë. Si përfundim në themelin më të lartë dashuria dhe mendja në fakt bëhen e njëjta gjë, të cilat ndahen nga njëra-tjetra më poshtë, por identiteti i tyre është një.

Sa më shumë që të uleni poshtë aq më tepër shtohet ndarja. Ja pra ku e patë, se si Behmenjāri flet për “qenien më të ulët”. Sipas jush cila është qenia më e ulët?! Çfarë do të thotë Behmenjāri me këtë?! Sipas tij cila është shkalla më e ulët e qenies?!

Përgjigjemi se në botën e natyrës qenia më e ulët është “hejūlā” pra lënda, qeliza e parë. Kurse në botën e abstrakteve është “māhijeti” (natyra, përbërja, struktura). Natyra është “‘ādemī” (e asgjësuar, që i përket asgjësë); ajo nuk është “‘ādemu’l-muṭlaḳi” (asgjëja absolute) por është “‘ādemī” (e asgjësuar, që i përket asgjësë). Pra ajo e ka marrë erën e qenies. Në fakt në një kuptim tjetër ajo nuk e ka marrë erën e qenies.

Lejomëni t’ua sqaroj në një mënyrë më të thjeshtë këtë: “Gjëja që pranon vetëm punën dhe nuk është aktive, vepruese, pra vetëm që e pranon por që nuk dhuron vepër është shkalla më e ulët e qenies. Pranimi absolut, pranimi i thjeshtë, i vetëm është shkalla më e ulët e qenies”. Shumë mirë, por cila është shkalla më e fuqishme, e lartë?! Dhurimi absolut. I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është dhuruesi absolut. Qenia më e fuqishme, e lartë është Ai që është dhuruesi absolut, ndërsa qenia më e dobët, e ulët është ajo që pranon në mënyrë absolute. Qenia më e fuqishme vetëm jep dhe nuk merr kurrë, Allāhu i Lavdëruar jep dhe nuk merr. Kurse “hejūlā” pra lënda, qeliza e parë ose “māhijeti” (natyra) merr dhe nuk jep.

Ju mund të ngrini një pyetje të tillë si pasojë e dhënies gjithmonë të Allāhut të Madhëruar dhe të mosmarrjes aspak të Tij: “Dikush që dhuron diçka ka një qëllim. Cili është qëllimi i Allāhut në këtë dhurim?!” Ju mund të përgjigjeni “raḥmeti” (mëshira) ndaj robërve të Tij; shumë mirë, por mund të shtrohet përsëri pyetja: “Përse?!” Ne kur japim diçka mendojmë dhe të marrim diçka, të paktën vrapojmë pas shpërblimit. Allāhu i Lartësuar dhuron por nuk e bën për të marrë diçka këtë. Kjo është kërkesë, nevojë e Vetës së Tij. Ai vetë është dhurimi absolut, këtu miratojmë se veta dhe mbiemri janë të njëjtë. (Ai është vetëm dhurues, jo dashurues; në parim Dashuria është vetë Mëshira: Media e Lirë).

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, kjo ishte një çështje tejet e bukur dhe ne ju falenderojmë nga zemra. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.



Burimi : Medya Şafak