Ibrāhīmī Dīnānī: Mësimet E Ibn Sīnās: Qenia Dhe Mosqenia / Ḥaḳḳu dhe Ḥaḳīḳati (I Vërteti Dhe Vërtetësia) (Pjesa E Katërt)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Tet. 11, 2022, 1:04 a.m.

Ḥaḳḳu ue Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) është burhāni (dëshmia e qartë) e çdo gjëje dhe asgjë nuk është burhāni (dëshmia e qartë) e Tij. Fjala burhān (dëshmi e qartë) do të thotë ndriçim, shkëlqim. Por vallë çfarë mund të ndriçojë, shkëlqejë Ḥaḳḳun (të Vërtetin)?! Ḥaḳḳu ue Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) është Ai që ndriçon, shkëlqen gjithçka. Por çfarë mund të ndriçojë, shkëlqejë dritën?! Drita është ajo që ndriçon, shkëlqen çdo gjë. Por vallë çfarë mund ta ndriçojë dritën që ndriçon gjithçka?! Asgjë, sepse vetë drita është ndriçim, shkëlqim.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Pyetjet tuaja të diturisë, njohurisë, urtësisë dhe filozofike të drejtuara lidhur me çështjet e programit tonë na dhurojnë gëzim, lumturi të madhe. Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Hapësira e zemrës u mbush aq shumë me mikun sa,

Nuk mbeti për mendimin tim vend brenda meje.

Mbushe këtë ḳadeḥ se unë në shtetin e dashurisë,

Ndonëse jam i moshuar jam një i ri me fat.

 

Bëjmë të ditur se ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet aktive, të gjalla të filozofit të madh Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās. Gjithashtu ne jemi në kopështin e mendimit të këtij të fundit dhe po përfitojmë nga libri i tij me titull: “Sukhen-é Ibn Sīnā ue Bejāni Behmenjār” (Fjala e Ibn Sīnās dhe Sqarimi i Behmenjārit) i hirësisë së tij, ku zënë vend sqarimet e çmuara që zgjidhin kodet e Ibn Sīnās.

Mjeshtër i nderuar, ne kishim cekur çështjet: “Ḥaḳḳu Ṣalti / Muṭlaḳi” (I Vërteti i Vetëm / Absolut” dhe “Ḥaḳīḳatu Ṣalti” (E Vërteta e Vetme) në programin e kaluar. Këtë e kishit sqaruar në një mënyrë shumë të bukur dhe kishit përcjellur një pjesë nga Nemeti (Kreu) i Katërt lidhur me përkufizimin e Ḥaḳḳut (të Vërtetit) nga Ibn Sīnā. Në këtë pikë Behmenjāri bën disa pyetje interesante.

Ḥāxhe Naṣīr Tūsī citon kështu në lidhje me sqarimin këtij kreut të ḥaḳḳut (të vërtetës): “Gjithëpërfshirja e ḥaḳḳut (të vërtetës) është sa vendi ku është i zoti i ḥaḳīḳatit (vërtetësisë)”. Kurse Behmenjāri drejton këtë pyetje: “Le të themi se nuk është i zotëruesi i ḥaḳīḳatit (vërtetësisë), atëherë deri ku mund të arrijë gjithëpërfshirja, horizonti i ḥaḳḳut (të vërtetës) në këtë gjendje, rast?! Vallë si mund të përputhet kjo pafundësi me qenien e vetme të Ḥaḳḳut (të Vërtetit)?!” Në shtesë ai tregon si dëshmi ājetin ḳurānor: “أَلَمْ تَرَ إِلَىٰ رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا“Elem tera ilā Rabbike kejfe medde’ḍḥ-ḍḥil’le ueleu shā’e lexhe‘alehu sākinān thumme xhe‘alnā’sh-shemse ‘alejhi delilān” (A nuk e sheh Zotin tënd se si e zgjati hijen (anembanë), e sikur të donte do ta linte në të qëndrueshme (të ngurtë) në një vend, më pas e bëmë Diellin dëshminë e saj). (Sūre Furḳān, 45) në këtë çështje. Kjo kërkon sqarimin e çështjes së zgjatjes së hijes.

Bërja me shenjë hem e Ibn Sīnās dhe hem e Behmenjārit e këtij ājeti ḳurānor mua m’u duk shumë e çuditshme.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, cek se ashtu siç bëtë me shenjë dhe ju, megjithëse në njërën anë jam shumë i lumtur që më keni ngritur një pyetje tejet të rëndësishme, nga ana tjetër jam i shqetësuar sepse po bëni fjalë për një çështje tepër të rëndë. Kjo pyetje është e mjaft e rëndësishme në këtë aspekt: “Kudo ku është ḥaḳḳu (e vërteta) atje është dhe dhu’l-ḥaḳīḳati (zotëruesi i vërtetësisë)”. Kur shihni thëniet “ḥaḳḳu” (e vërteta) dhe “dhu’l-ḥaḳīḳati” (zotëruesi i vërtetësisë), shikoni se ka një dallim në mesin e tyre, sepse thënia “dhu’l-ḥaḳīḳati” (zotëruesi i vërtetësisë) është gjëja ku arrin vërtetësia. Ndërsa Ḥaḳḳu (i Vërteti) është i Vërtetë, pra Ḥaḳḳu Salti / Muṭlaḳi” (I Vërteti i Vetëm).

Mjeshtër i nderuar, ne kishim bërë fjalë për çështjet: “Ḥaḳḳu Ṣalti / Muṭlaḳi” (I Vërteti i Vetëm / Absolut” dhe “Ḥaḳīḳatu Ṣalti” (E Vërteta e Vetme) në programin e shkuar. Thënia “dhu’l-ḥaḳīḳati” (zotëruesi i vërtetësisë) do të thotë gjetësi, zotëruesi i vërtetësisë. Përemri ‘arab “dhū” do të thotë pronar, zotërues; kurse thënia “dhu’l-ḥaḳīḳati” (zotëruesi i vërtetësisë) do të thotë gjetësi, zbuluesi, zotëruesi i vërtetësisë. Në këtë pikë sqarojmë se ‘ālemu’l-imkāni (bota e mundësisë) dhe shfaqjet e Ḥaḳḳut Te‘ālā (të Vërtetit të Madhëruar) janë “dhu’l-ḥaḳīḳa” (zotëruese të vërtetës); ndërsa vetë Ḥaḳḳu Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) është “Ḥaḳīḳatu Ṣalti” (E Vërteta e Vetme). Tani pyetja është kjo: “Shumë mirë por çfarë do të ndodhë nëse “dhu’l-ḥaḳīḳa” (zotëruesi i vërtetës) nuk do të ishte?!”

Nëse ‘ālemu’l-imkāni (bota e mundësisë) nuk do të ishte, valë a nuk do të jetë Ḥaḳḳu (i Vërteti)?! Natyrisht se kjo është një marrje e mirëqenë, sepse ‘ālemu’l-imkāni (bota e mundësisë) gjithmonë ishte dhe është. Por le të themi për një çast se ‘ālemu’l-imkāni (bota e mundësisë) nuk do të ishte, atëherë Ḥaḳḳu Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) rishtas është. Prania, qenia e Ḥaḳḳut Te‘ālā (të Vërtetit të Madhëruar) nuk i detyrohet ‘ālemu’l-imkānit (botës së mundësisë), por është plotësisht e kundërta domethënë prania, qenia e ‘ālemu’l-imkāni (bota e mundësisë) i detyrohet Ḥaḳḳut Te‘ālā (të Vërtetit të Madhëruar).

Si rrjedhojë miratojmë se Ḥaḳiḳatu Ṣalti (e Vërteta e Vetme), Ḥaḳiḳatu Muṭlaḳi (e Vërteta Absolute) janë njëjësi absolute dhe të pafundme; pra ato nuk kanë kufi, apo limit. Pra nuk ka asgjë që mund ta kufizojë Atë, që nënkupton se Atij nuk mund t’i përcaktohet kohë dhe vend. Sërish nuk mund të pyetet “deri kur?!”, ose “deri ku?!” për Të. Përsëri pohojmë se dhjetë “me‘ḳūlet” (të arsyetuarat, klasat, kategoritë) e Aristotelit apo dymbëdhjetë kategoritë e Immanuel Kantit nuk janë të vlefshme për Të. Fundja Ai nuk është nën kategoritë, përkundrazi Ai është mbi kategoritë. Ai nuk mund të futet, strehohet në mendimet e arsyetuara, klasa, kategori madje mund të themi pa u frikësuar se Ai nuk futet as në mendje, e as në tru.

Bëjmë të ditur se Ḥaḳḳu Te‘ālā (i Vërtetit i Madhëruar) nuk futet në mendje, tru; nuk ka asnjë përfytyrim rreth Ḥaḳiḳatus Ṣalti (të Vërtetës së Vetme). Ai nuk mund të shenjohet, nuk ka asnjë kufi, limit, nuk ka asnjë burhān (dëshmi të qartë) për Të. Përkundrazi bëjmë të qartë se Ḥaḳḳu ue Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) është burhāni (dëshmia e qartë) e çdo gjëje dhe asgjë nuk është burhāni (dëshmia e qartë) e Tij. Fjala burhān (dëshmi e qartë) do të thotë ndriçim, shkëlqim. Por vallë çfarë mund të ndriçojë, shkëlqejë Ḥaḳḳun (të Vërtetin)?! Ḥaḳḳu ue Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) është Ai që ndriçon, shkëlqen gjithçka. Por çfarë mund të ndriçojë, shkëlqejë dritën?! Drita është ajo që ndriçon, shkëlqen çdo gjë. Por vallë çfarë mund ta ndriçojë dritën që ndriçon gjithçka?! Asgjë, sepse vetë drita është ndriçim, shkëlqim.

Shejkhu’r-Reīsi Ebu ‘Alī Ibn Sīnā rrëfen këtë si më poshtë: “Edhe nëse “dhu’l-ḥaḳīḳa” (zotëruesi i vërtetës) nuk do të ishte, përsëri Ḥaḳḳu (i Vërteti) është gjithmonë Ḥaḳḳu (i Vërteti), ḥaḳīḳati (vërtetësia) është hakikat (vërtetësi) që nga e përhershmja deri tek e përjetshmja.

Larixhānī: Ashtu siç thotë Baba Ṭāhiri në poezinë e tij:

Kur shikoj shkretëtirën të shoh Ty,

Kur shikoj oqeanin të shoh Ty.

Malin, luginën, kudo që shikoj,

Shoh bukurinë Tënde.


Pra le të zëmë se deti, lugina, mali, oqeani, qielli, shkretëtira, toka nuk janë. Vallë a nuk do të ishte shfaqja e Ḥaḳḳut Te‘ālā (të Vërtetit të Madhëruar)?! Natyrisht se do të ishte. Vallë deri ku vazhdon kjo hija në ājetin kuranor: “A nuk e sheh Zotin tënd se si e zgjati hijen (anembanë), e sikur të donte do ta linte në të qëndrueshme (të ngurtë) në një vend, më pas e bëmë Diellin dëshminë e saj”. (Sūre Furḳān, 45)

Mjeshtër Dīnānī: Duke qenë se vetë Ḥaḳḳu (i Vërteti) është i pafund dhe hija e Tij është e pafund. Kjo do të thotë se Ḥaḳḳu Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) shfaqet si i përhershëm dhe i përjetshëm. Nuk asnjë çast që Ḥaḳḳu Te‘ālā (i Vërteti i Madhëruar) të mos shfaqet.

Larixhānī: Behmenjāri është një nxënës i udhëtimit, por udhëtimi i tij është një udhëtim diturie. Ana e mirë e udhëtimit të diturisë është qenia gjithmonë e hapur e derës së diturisë.

Mjeshtër Dīnānī: I nderuar Larixhānī, në fakt vetë udhëtimi është dituri. Nëse udhëtimi që është punues, veprues nuk mbështetet në dituri, atëherë ai nuk hyn për asgjë në punë. Udhëtimi që nuk ka dituri nuk ka asnjë vlerë, synimi, thelbi i udhëtimit është udhëtimi i diturisë.

Larixhānī: Shumë mirë, edhe pyetja tjetër e pyetur është mjaft e bukur. Gjëja që ne e quajmë “dhu’l-ḥaḳīḳati” (zotëruesi i vërtetësisë) është ‘ālemu’l-ūxhūdi (bota e qenies). Behmenjāri përkufizon si më poshtë: “Cilësia dhe mbiemri i qenies është qenia fatlume nga Ḥaḳḳu (i Vërteti). Shpalosim se këtu vjen një pyetje në rendin e ditës: “Ne kur themi se asgjëja, mosqenia nuk është, gjëja që ne themi është ṣādiḳe (besnike, e drejtë, e saktë) dhe pranohet si e vërtetë. Megjithatë kjo fjalë nuk ka baraspeshën e saj në botën e jashtme dhe as nuk përputhet me qenien”. Kjo është dhe pyetja ime.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo është një pyetje e bukur që bëhet nga filozofët dialektikë, racionalistë. Unë kisha paraqitur këtë në një program paraardhës. Dialektikët dhe filozofët dialektikë i kanë dhënë këtë kuptim koncepteve “ḥaḳḳ” (e vërtetë) dhe “ṣidḳ” (besnikëri, drejtësi). Pra e vërteta dhe drejtësia janë fjalë që përputhen me vërtetësinë. Nëse një fjalë përputhet me vërtetësinë atëherë ajo është hem e vërtetë dhe hem e drejtë.

Tani kur ne themi se asgjëja, mosqenia nuk është, a kemi thënë të drejtën apo kemi thënë të gabuarën?! Sigurisht se kemi thënë të drejtën, sepse mosqenia nuk është. Mosqenia nuk është kjo është ṣādiḳe (besnike, e drejtë), por kjo nuk ka uāḳī‘ijjet (vërtetësi). Domethënë thënia: “mosqenia nuk është” nuk është një gjë që ka baraspeshën e saj në botën e jashtme. Po, pohojmë se kjo është e drejtë, sepse mosqenia nuk është, mirëpo thënia “mosqenia nuk është” është mohimi i mohimit. Si rrjedhojë kjo nënkupton se “qenia është”. Thënia “mosqenia nuk është” përkthehet “qenia është gjithmonë”.

Larixhānī: Po, mjeshtër gjithashtu dhe pyetja e tij e tretë është mjaft e bukur. Unë dua ta lexoj pyetjen nga libri: “Behmenjāri ishte nga ata njerëz që besonte në “me‘dūmin” (mosqenien absolute). Mosqenia nuk mund të sqarohet, tregohet, mosqenia nuk është një gjë që mund të tregohet. Si rrjedhojë nuk mund të ngrihet pretendimi se një gjë e caktuar është madum nuk është në mënyrë absolute. Por nëse me këtë fjali kihet për qëllim “një gjë e caktuar nuk është në botën e jashtme” atëherë gjendja ndryshon”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se kur ju thoni “mosqenia absolute nuk është” ju keni thënë një gjë të drejtë, vërtetë. Po, mosqenia absolute nuk është dhe nuk ka debat, diskutim këtu. Mirëpo duhet të kihet, tregohet kujdes ndaj kësaj. Kur ju thoni mosqenia nuk është, mosqenia është në mendjen, trurin tuaj. Vallë si mund ta thoni atë, nëse ajo nuk është në mendjen tuaj?! Vallë a do të mund ta thonit atë, nëse ajo nuk do të ishte në mendjen tuaj?!

Po, përsërisim se mosqenia nuk është por ajo është në mendjen e njeriut. Vallë a nuk e kuptojmë se çfarë është mosqenie kur e themi?! Atëherë sqarojmë se mosqenia është një gjykim mendor. Kjo është arsyeja se mund të japim një gjykim; sepse në rast të kundërt nuk do të mund të jepej një gjykim nëse ajo nuk do të ishte në mendje.

I ndjeri Mullah Ṣadrā e sqaron shumë bukur këtë. Ai bën të ditur se thuhet “lā jukhbaru ‘anhu” (nuk mund të lajmërohet (sqarohet) ajo) për çështjen e mosqenies absolute. Domethënë nuk mund të lajmërohet (sqarohet) mosqenia absolute, pra nuk mund të thuhet asgjë në lidhje me të. Megjithatë kur thuhet thënia “lā jukhbaru ‘anhu” (nuk mund të lajmërohet (sqarohet) ajo), ç’është e vërteta kjo është një lajmërim për të.

Shprehemi kështu sepse vetë thënia: “lā jukhbaru ‘anhu” (nuk mund të lajmërohet (sqarohet) ajo) është një lajm i dhënë nga ajo. Shumë mirë, por a nuk është ky një kundërshtim?! Përgjigjja e dhënë ndaj kësaj pyetjeje është jo. Në shikim të parë themi se po, “lā jukhbaru ‘anhu” (nuk mund të lajmërohet (sqarohet) ajo); mirëpo meqenëse mosqenia është në mendjen time, unë në fakt po lajmëroj nga mendja ime; si rrjedhojë shtoj se ky nuk është një lajm i dhënë nga mosqenia absolute.

Mullah Ṣadrā përshkruan si më poshtë: “Drita e qenies mund të pasqyrohet dhe në zemrën e mosqenies”. Unë iu tërheq vëmendjen, drita e qenies dhe ndikimi i dritës së qenies është aq e fuqishme që madje ajo mund të shkojë, pasqyrohet deri në zemrën e mosqenies. Shumë mirë, por si mund të shkojë ajo deri në zemrën e mosqenies?! Ajo e bën këtë punë duke e bërë mosqenien të qenë në mendjen tuaj.

Mosqenia absolute nuk është e pranishme në mendjen tuaj, por ju e përfytyroni, konceptoni, ose kuptoni atë. Kuptimi i mosqenies absolute është pasoja, përfundimi i nūrit (dritës) të qenies. Atëherë theksojmë se drita e qenies është aq e fuqishme sa ajo nuk lë asnjë lloj vendi për mosqenien. Madje ajo ndriçon dhe mosqenien në mendjen tuaj. Vallë si do të mund ta konceptonim, kuptonim mosqenien nëse kjo e fundit nuk do të ishte e ndriçuar në mendjen tonë?! Pra mosqenia fiton, merr kuptim në mendjen tonë.

Kuptimi i mosqenies është në mendjen tonë. Ju njoftojmë se kjo çështja e kuptimit është një çështje në vete; shihni se sa e gjërë që është bota e kuptimit. Po, citojmë se mosqenia nuk është, por vallë a nuk ka një kuptim thënia “mosqenia nuk është?!”

Larixhānī: Natyrisht se ka, përse të mos ketë?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju lumtë! Kumtoj se ka kuptim një gjë që nuk është e pranishme! Po, vë theksin se madje dhe mosqenia ka një kuptim! Shihni pra se sa e gjërë që është bota e kuptimit. Gjërat që shikojmë në këtë botë janë të dukshme, jashtme. Ju shihni anën e dukshme, jashtme dhe jo anën e padukshme, brendshme të gjërave që shikoni. Çdo e dukshme ka një kuptim. E thënë ndryshe kuptimi është aq i fuqishëm sa madje dhe thënia juaj “i, e pakuptimtë” e diçkaje ka një kuptim. Pra ju mund t’i thoni “e pakuptimtë” një gjëje mirëpo madje dhe ajo pakuptimshmëri ka një kuptim.

Gjëja që i jep koncept, kuptim të dukshmes është kuptimi. Nëse kuptimi nuk do të ishte pas të dukshmes, atëherë nuk do të mund të ishte asgjë e dukshme. Pra gjëja e dukshme merr kuptim në vetë dritën e kuptimit të saj. Shihni pra se sa e gjërë që është bota e kuptimit. ‘Ālemu’l-me‘nā” (bota e kuptimit) është bota e vërtetësisë, bota e qenies absolute.

Shtojmë se me këtë po merren shkollat filozofike perëndimore në këtë çast. Ata shtrojnë pyetjen: “Çfarë është kuptimshmëria?!” Ata me të vërtetë mundohen shumë por nuk mund ta zgjidhin çështjen. Ata japin këtë përgjigje: “Ne e përftojmë kuptimin në zbatim (në praktikë) në përdorimin e fjalës, por ne nuk mund të ulemi dhe të themi se ku është kuptimi në mënyrë abstrakte”.

Megjithatë në këtë pikë drejtojmë pyetjen: “Vallë a përftohet kuptimi në praktikë, apo praktika merr kuptim në dritën e kuptimit?!” Nëse kuptimi nuk është vallë si do të marrë ai kuptim me praktikën?! Pra kuptimi duhet të jetë që ju të mund të bëni një punë me të. Tani më erdhi ndërmend një poezi e të urtit tonë të madh Shems Tebrīzit. Tanimë shtoj se nuk mund të thuhet një gjë përtej kësaj në çështjen e kuptimit. Ai thotë kështu: “Allahu është vërtetësia e kuptimit, kuptimi absolut”. Pra çdo gjë tjetër që bart, ka kuptim fiton, merr kuptim në dritën e Allāhut. Unë dua që t’i bëj këtë shtesë kësaj. Njeriu është qenia e vetme që iu është qepur, rend, vrapon pas kuptimit.

As bimët, as gjallesat, as kafshët, as sendet dhe as trupat e pajetë nuk rendin pas kuptimit. Fjala vjen bimët rriten dhe zhvillohen me ajër dhe ujë, ato nuk rendin pas asnjë kuptimi. Gjithashtu nëse ju u jepni ushqimet dhe pijet e duhura kafshëve, ato i hanë, i pinë, riprodhohen dhe vijojnë brezin e tyre, mirëpo asnjë kafshë nuk është brenda një stil kërkimi kuptimi. Por në rast se ju i mbushni barkun, pra i jepni për ngrënë dhe të pirë, i jepni veshje, u siguroni të tërë jetesën, i ndreqni, përmirësoni, rregulloni jetën njeriut, rishtas ky i fundit do t’iu kthehet dhe do t’iu pyesë: “Cili është kuptimi i kësaj?!”

Natyrisht se kjo ka shkallë të ndryshme. Disa njerëz janë brenda një stil kërkimi kuptimi gjatë të tërë jetës së tyre, kurse disa njerëz të tjerë janë shumë pak brenda një stil kërkimi kuptimi, megjithatë ata të paktën bëjnë pyetjen: “Cili është kuptimi i kësaj?!” Lajmërojmë se stili i kërkimit të kuptimit është njëra nga cilësitë, veçoritë kryesore të njeriut. Para së gjithash njeriu pyet kuptimin e tij; pra si fillim ai pyet kuptimin e jetës së tij. Ai pyet vetveten duke thënë: “Unë jam gjallë dhe jetoj, shumë mirë por cili është kuptimi i jetës?!”

Njeriu u jep përgjigje këtyre pyetjeve sipas vetvetes. Secili kthen përgjigje sipas kuptimit të jetës së tij, por të paktën ai rend pas një kuptimi. Pra nuk është e thënë që secili duhet të arrijë në kuptimin e njëjtë, sepse secili gjen një kuptim sipas vetvetes. Por nënvizojmë se kuptimi i mbarë kuptimeve është një gjë e vetme.

Po, Ibn Sīnā thotë një gjë, fjali shumë mbresëlënëse. Ka gjasa që ajo të mund të zërë vend në fund të këtij libri që ju e keni në duart tuaja. Kjo është me të vërtetë një fjali shumë mbresëlënëse. Ne kishim bërë fjalë për çështjen e qenies muhkem të veprës së Allāhut në programin pararendës. Ibn Sīnā pohon si më poshtë: “Allāhu i Lartësuar i ka dhënë, dhuruar, siguruar çdo qenieje gjënë që është me ndikim në jetën e saj dhe që siguron jetën e saj”.

Fjala vjen që një luan, tigër, ose ujk kanë nevojë për dhëmbë dhe kthetra të mprehta, nofulla të fuqishme dhe trup të shpejtë me qëllim që të mund të gjuajnë. Gjithashtu dhe gjallesat, kafshët e tjera, sepse zotërojnë të tëra gjërat, mjetet për të cilat kanë nevojë për të mund të vazhduar jetën e tyre. Tani le të vijmë tek njeriu i cili është brenda mbarë gjallesave mulkī (tokësore) dhe melekūtī (engjëllore). Zbardhim se dhe njeriut iu janë dhënë, dhuruar të tëra gjërat, mjetet për të cilat kanë nevojë për të mund të vazhduar jetën e tij. Pra dhe njeriut iu janë dhënë pesë shqisat që janë e folura, dëgjimi, nuhatja, shikimi, prekja, dora, këmba, mendja, truri, etj.

Shkurt mbarë njerëzve iu janë dhënë, dhuruar, apo zotërojnë të tëra gjërat, mjetet për të cilat kanë nevojë për të mund të vazhduar jetën e tyre, pavarësisht nëse i besojnë apo nuk i besojnë Allāhut të Lavdëruar. E thënë ndryshe Allāhu i Madhëruar u ka dhënë dhënë, dhuruar dhe njerëzve të tëra gjërat, mjetet për të cilat kanë nevojë për të mund të vazhduar jetën e tyre, pikërisht si gjallesat dhe kafshët. Krahas kësaj Ai u ka dhënë dhe diçka tjetër njeriut që do t’u hyjnë dhe përtej jetës së tij të përditshme në punë. Pra përsërisim se Allāhu u ka dhënë të tëra gjërat, mjetet për të cilat kanë nevojë gjallesat dhe kafshët për të mund të vazhduar jetën e tyre. Përsëri Ai u ka dhënë, dhuruar dhe njeriut të tëra gjërat, mjetet për të cilat ka nevojë për të mund të vazhduar jetën e tij të përditshme, mirëpo Ai u ka dhënë dhe një gjë tjetër më tepër njeriut në shtesë dhe ajo gjë nuk duhet me domosdo që t’i hyjë në jetën e tij të përditshme në punë.

Shumë mirë, por çfarë është ajo?! Ajo është mendja: pra stili i kërkimit të kuptimit. Ju mund të mos jeni brenda një stili kërkimi kuptimi, por mund ta vijoni jetën tuaj. Megjithatë ju mund të ngrini dhe pyetje të cilat nuk mund t'iu hyjnë dhe aq në në jetën tuaj të përditshme në punë. Për shembull ju mund të pyesni: “Çfarë është qenia?!” Ju mund të pyesni: “Kush jam unë, çfarë jam unë, ku është fillimi, prejardhja, zanafilla ime, ku është fundi im”. Mirëpo vallë a nuk mund ta vijojë njeriu jetën e tij, nëse nuk bën pyetje, ose nuk bën këto lloj pyetjesh të cilat i përkasin qenies?! Natyrisht se mund ta vijojë.

Kurse gjallesat, kafshët nuk bëjnë një pyetje të tillë si “Çfarë është qenia?!” Gjithashtu as bimët, as sendet, as trupat e pajetë dhe asgjë tjetër nuk bëjnë pyetje ashtu si gjallesat, kafshët por mund ta vijojnë dhe vënë në vijim jetën e tyre. Rishtas dhe njeriu megjithëse zotëron të tëra cilësitë, veçoritë që të mund të vijojë jetën e tij të përditshme pikërisht si të tëra qeniet e tjera dhe mund të  jetojë shumë mirë dhe qetë pa i bërë këto pyetje, sërish ai bën pyetje të llojit “Çfarë është qenia, çfarë është jeta, çfarë është kuptimi?!” Ja pra kjo është përkryerja e dytë.

Kjo do të thotë se njeriu do të përftojë, sigurojë disa përkryerje përtej kësaj jete. Ja pra madje dhe kjo është një dëshmi që njeriu nuk mund të kufizohet me këtë jetë. Nëse njeriu do të kishte ardhur në këtë botë vetëm për këtë jetë disa ditore, atëherë ai nuk do të kishte aspak nevojë për këto lloj pyetjesh. Vallë përse njeriu pyet: “Çfarë është qenia?!” Sepse ai është në një stil kërkimi të përkryerjes.

Shumë mirë, por çfarë është ajo përkryerje?! Çfarë do njeriu?! Njeriu është në një stil kërkimi të pafundësisë. Gjallesat, kafshët nuk kanë një stil kërkimi të pafundësisë. Shprehemi kështu sepse jeta që jetojnë është e mjaftueshme për to. Pra nëse do ta teproj pakëz mund të miratoj se kafshët janë të lumtura nga jeta e tyre. Kafsha nuk është ankuese nga jeta e saj. Kafsha nuk ankohet duke pyetur: “Përse vallë jeta ime është kështu?!”, ajo thjesht jeton, riprodhohet dhe ngordh.

Por njeriu çdo lloj gjëje që të përftojë, sigurojë, le ta përftojë, sigurojë sërish ai ankohet duke thënë: “Kjo është pak”. Ai do diçka tjetër. Çdo lloj gjëje që t’i jipni njeriut jepini përsëri ai do të ankohet duke thënë: “Kjo është pak”. Shumë mirë por brenda cilit stil kërkimi është njeriu dhe çfarë kërkon ai që tanimë të mos thotë: “Kjo është pak?!” Përgjigjemi se ai kërkon pafundësinë, përhershmërinë dhe pavdekshmërinë. Kjo ndjenjë e njeriut nuk gjendet tek asnjë qenie tjetër përveç tij. Shumë mirë, por përse njeriu do pafundësinë, përhershmërinë dhe pavdekshmërinë?!

Vallë a do të mund t’i kishte shtruar njeriu këto lloj pyetjesh nëse ai nuk do të kishte marrë aromën e një lloj pafundësie në vetën e tij; nëse nuk do të kishte ndjerë erën e mirë të pafundësisë dhe të pakufizimit?! Filozofët ekzistencialistë (të qenësishëm) pretendojnë se nuk ka māhijet (natyrë, përbërje). Ndërsa ne bëmë të qartë se çdo qenie ka natyrë, për bashkimin e qenies me natyrën në programin e kaluar. Njeriu do përhershmërinë?! Por përse?! Sepse māhijet (natyrë, përbërje) sjell kufizimin. Fjala māhijet (natyrë, përbërje) do të thotë kufizim.

Fiku është fik, kajsia është kajsi, molla është mollë, pjeshka është pjeshkë, rrushi është rrush; shumë mirë po njeriu ç'është?! Çdo gjë që të thuash ai do të dalë të qëndrojë mbi të. Çdo lloj kufiri që t’i vini njeriut vini rishtas ai do të pohojë duke brohoritur: “Unë jam mbi të”.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër çështja erdhi në një vend shumë të bukur. Pak më parë ju njoftuat se njeriu është në një stil kërkimi kuptimi dhe se kjo përkryerje është arritja në pafundësi. Shumë mirë, por a nuk mund të jetë kjo përhershmëri një kufi ndalimi për njeriun, apo mos vallë ai do të shkojë dhe përtej asaj?!

Mjeshtër Dīnānī: Epo miratoj se nuk ka ndalim në përhershmëri. Shprehemi kështu sepse përhershmëri dhe kufiri i ndalimit janë dy gjëra që bien ndesh me njëra-tjetrën. Sepse nuk ka kufi në përhershmëri, nëse do të kishte kufi atëherë nuk do të kishte përhershmëri. E themi këtë sepse përhershmëria është pakufizim, si rrjedhojë njeriu është në një stil kërkimi të pakufizimit. Thëniet e Ibn Sīnās janë të mahnitshme, por nëse më lejoni kam dëshirë t’iu përcjell një thënie tjetër të mahnitshme nga dikush tjetër.

Unë nuk e mbaj mend se kujt i përket thënia por autori e përkufizon kështu: “Njeriu është gjithmonë më tepër se di”, me fjalë të tjera njeriu është më tepër se është.

Larixhānī: Ose njeriu do të bëhet më tepër se ç’është.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se që të tëra këto thënie janë të drejta, sakta, sepse njeriu mund të jetë më tepër se ç’di. Ai mund të jetë më tepër se ç’është, sepse ai mund të dojë më tepër se aq. Duke përdorur një thënie më të përgjithshme këtu njeriu është më tepër se ç’është. Vallë a nuk mund të duam ne që të jemi më tepër se ç’jemi në këtë çast?! Njeriu mund të jetë më tepër se ç’di, ç’do dhe ç’është.

Kur e lexova këtë thënie mua më lindi një pyetje në mendje. Ashtu siç e dini unë i besoj shumë mistikut, poetit dhe të urtit të madh Meulānā. Një thënie e të urtit Meulānā nuk përputhet në pamje të jashtme me këtë thënie. Por vura re se përputhet pakëz në thelbin e mendimit. I urti Meulānā kumton kështu: “O vëllai im, ti je vetë mendimi yt”. Kjo thënie nënkupton se “ti je i përbërë nga mendimet e tua, pra ti nuk je një gjë më tepër se ato”.

Tani përmbledhim se Meulānā shprehet si më poshtë: “O vëllai im, ti je vetë mendimi yt”, kurse ai njeriu tjetër i madh rrëfen si vijon: “Njeriu është më tepër se mendimet e tij”. Shumë mirë por a nuk bien këto thënie me njëra-tjetrën ndesh?! Jo, sepse pasi Meulānā e thotë këtë, ai jep përgjigje në rreshtin e dytë duke thënë: “Baza jote është në mendimin tënd”. Pra kur e lëmë mendimin tënd mënjanë, ti je thjesht një grumbull i përbërë nga gjaku, kocka, lëkura dhe mishi.

Këtë dukuri e pranon dhe ai njeriu i madh thënien e të cilit e përcolla qëparë. Po, theksojmë se baza jonë, themeli ynë janë idetë tona, mendimet tona dhe mendja jonë por kjo nuk nënkupton se ato do të qëndrojnë gjithmonë në këtë formën e pranishme, sepse njeriu mund të jetë më lart se ç’është. Askush nuk mund të thotë: “Unë arrita në fundin e mendimit”. Ja pra kjo është arsyeja që njeriu është më tepër se ç’është. Ja pra ky është ekzistencializmi (qenësia) e njëshmërisë. Ekzistencializmi nuk është një lloj i vetëm; ai ka shkolla të larmishme por kjo është thënia e ekzistencializmit (qenësisë) të njëshmërisë.

Larixhānī: Shumë mirë tani le të rikthehemi në çështjen e mendjes. Behmenjāri kishte thënë se një mori gjërash nuk janë jashtë mendjes; vetëm se janë të pranishme në mendjen tonë. Kjo tregon gjërësinë e aftësisë, mjeshtrisë së mendjes sonë. Gjithashtu dhe Mīr Dāmādi përshkruan si më poshtë: “Çdo gjë që Allāhu ka zbritur në mendjen e njeriut, pasqyrohet në mendjen e tij”. Si rrjedhojë ai çështjen e “zgjatjes së hijes” e shikon si shfaqjen në mendje të mirësive të dhëna, dhuruara të Allāhut.

Mjeshtër Dīnānī: Gjërësia e mendjes së njeriut është me të vërtetë mbresëlënëse. Shikoni se sa e gjërë që është bota ku jetojmë; qiejt, hapësira, galaksitë, universet... Gjëja që është kaq e gjërë është bota e qenies. Megjithatë njeriu mund të përfytyrojë me qindra, mijra nga këto botë. Njeriu ka vetëm një kokë të vetme; por vallë a nuk mund të përfytyrojë njeriu dikë që është me dhjetë kokë?! Por lërmëni t’iu them atë që është më përtej dhe më e frikshme, kobshme se kjo. Dihet që Allāhu i Lartësuar nuk ka as ortak dhe as shok, krahas kësaj njeriu mund t’i përshkruajë shok dhe ortak Atij në mendjen e tij.

Ndonëse shoku dhe ortaku i Allāhut të Lavdëruar është “mumteni‘u’l-ūxhūdi” që përkthehet i pamundur si qenie; troç nuk është një gjë që mund të bëhet. Pra me këtë logjikë është si “bashkimi i të kundërtave”, nuk është një gjë mund të bëhet kurrë. Mirëpo njeriu mund të përfytyrojë dhe bashkimin e të kundërtave në mendjen e tij. Shumë mirë por me çfarë ka të bëjë kjo?! Natyrisht se kjo ka të bëjë me botën e mendjes. Sqarojmë se gjërësia e botës së mendjes së njeriut shkon deri në zemrën e asgjësë, mosqenies. Pra mendja mund të përfytyrojë dhe mosqenien. Por mosqenia nuk është; pavarësisht se nuk është njeriu e kupton atë. Shtojmë se nuk ka ndonjë botë më të gjërë se mendja e njeriut.

Le ta pranojmë ose le të mos e pranojmë botën e jashtme; kështu që meqenëse nuk jemi idealistë e pranojmë botën e jashtme. Krahas kësaj ne jemi në dijeni se mendja është më e gjërë se bota e jashtme. Citojmë kështu sepse kjo e fundit përbëhet vetëm nga qeniet; por ne mund të përfytyrojmë dhe mosqenien. Ashtu siç paraqita dhe më parë nuk ka bashkim të kundërtash në botën e jashtme; megjithatë njeriu mund ta përfytyrojë dhe atë mendjen e tij. Pra nënvizojmë se megjithëse qenia ortak dhe shok e Allāhut të Madhëruar është “mumteni‘u’l-ūxhūdi” (qenie e pamundur) sërish njeriu mund të bëjë fjalë për të. Ja pra ky është pakufizimi i mendjes së njeriut. Ja pra mendja e cila zotëron këtë gjërësinë e pakufizuar kërkon përhershmërinë.

Larixhānī: I urti ynë i madh Ibn Sīnā përshkruan kështu: “Mā lā jenālihu’l-ḥissu bi’l-xheuherihi” (Nuk fiton, përfiton, shkon shqisa me thelbin e saj). Domethënë ai me këtë thënie shpalos se shqisa e njeriut nuk arrin në thelbin e saj.

Mjeshtër Dīnānī: Unë dua të qartësoj këtë duke qenë se ju thatë këtë fjali. Asnjë shqisë nuk mund ta konceptojë xheuherin (thelbin). Asnjë shqisë nuk e njeh thelbin. Unë nuk po flas vetëm për xheuheru’l-melekūtin (thelbin engjëllor), shtoj se asnjë shqisë nuk mund ta konceptojë, perceptojë as xheuheru’l-xhismin (thelbin e sendit, trupit). Për shembull kur ju e shihni këtë tryezë vallë çfarë shikoni?! Ju shikoni gjatësinë, gjërësinë, lartësinë dhe ngjyrën e saj... Shumë mirë por a mund ta ndjeni me shqisa thelbin e tryezës?! Jo, sepse nuk ka ndonjë shqisë të tillë. Sepse thelbi është një gjë mendore. Thelbi është një koncept metafizik.

Ju teksa po bënit fjalë për thelbin keni hyrë në fushën mendore. Nuk ka asnjë thelb shqisor; ju e shikoni akullnajën, detin, drurin, gurin, malin, murin, shkretëtirën, sipërfaqen qiellore, sipërfaqen tokësore, tryezën por ju shikoni vetëm paraqitjet, pjesët e tyre, ju nuk mund ta ndjeni thelbin me shqisë. Nënvizojmë se nuk ka asnjë thelb shqisor, natyra, përbërja, prejardhja, zanafilla e thelbit është mendore. Nëse dikush nuk ka mendje atëherë ai nuk mund ta konceptojë, kuptojë kuptimin e thelbit. Kështu që disa filozofë pozitivistë, meqenëse mbështeten vetëm në shqisa nuk e pranojnë thelbin. Ata të cilët pranojnë vetëm shqisat dhe konceptojnë, perceptojnë vetëm me shqisa, si dhe nuk pranojnë asgjë tjetër është mëse e natyrshme që nuk mund ta kuptojnë as thelbin.

Xheuheri (thelbi) është “ḳāimun bi’dh-dhāti” (i qëndrueshëm në vetën e tij) dhe nuk është “fi’l-gajri” (në tjetrin, përveç tij). Kjo do të thotë se xheuheri (thelbi) është i qëndrueshëm në vetën e tij dhe jo në diçka tjetër. Pjesa është gjithmonë e lidhur, varur me diçka tjetër por xheuheri (thelbi) nuk është ashtu. Thelbi mund të konceptohet, kuptohet gjithmonë me mendjen dhe jo me shqisat.

Larixhānī: Mjeshtër, Ibn Sīnā rrëfen kështu në përgjigjen që ai i ka dhënë nxënësit të tij Behmenjārit: “Mendja nuk ndalet kurrë, shëndeti dhe përforcimi i mendjes bëhet me dy gjëra: “E para drejtoje gjithmonë në të vërtetën atë dhe e dyta mbushe gjithmonë me pyetje të njëpasnjëshme atë”. Kjo është një përgjigje e mrekullueshme.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju lumtë, shumë e saktë. Një mendje që nuk është e mbushur me pyetje nuk është aktive, vepruese. Mendja duhet të ketë gjithmonë pyetje dhe duhet t’u kërkojë përgjigje atyre. Në këtë pikë ai këshillon kështu: “Bëje mendjen tënde vepruese”. Vallë si do ta bëjë njeriu mendjen e tij në gjendje vepruese?! Sigurisht jo me trupin e tij; pra mendja aktivizon, vë vetveten në veprim.

Ju nuk mund të bëni asgjë në mungesë të mendjes, një punë e bërë pa mendje nuk është njerëzore; ajo është thjesht një punë fizike dhe natyrore. Përkufizojmë se qëndron ndërgjegjja pas punëve të bëra me mendje. Po, mendja duhet të jetë vepruese, por është sërish vetë mendja e cila bën mendjen vepruese.

Larixhānī: Mendja duhet të jetë gjithmonë e zënë. Kjo zënie bëhet me pyetje, dukuri të cilës u kushtohet shumë pak kujdes, vëmendje.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pajtohem me ju, fatkeqësisht kësaj dukurie u kushtohet shumë pak vëmendje. Natyrisht se njerëzit që mendojnë kanë, zotërojnë pyetje në shumicën e rasteve, por disa herë ata i fundos, mbyt përtacia dhe nuk kërkojnë përgjigje për ato pyetje. Përsëri ata nuk u kushtojnë rëndësi si pasojë e mosdashjes së marrjes apo qenies i zënë me dhënien e përgjigjeve; por pyetjet gjithsesi vijnë në mendje. Pra normalisht që të tërë njerëzit kanë pyetje, për më tepër pyetjet dalin më shumë me dialogje në dukje.

Njerëzit duhet të flasin patjetër me dikë. E folura me dikë është jashtëzakonisht e rëndësishme. Njeriu mund të flasë si me dikë tjetër ashtu dhe me vetveten. Njeriu mund t’i pyesë një sërë gjërash dhe vetvetes. Kemi një fjalë të urtë e cila thotë se biseduesi i parë i veprës së çdo artisti, autori, profesionisti, shkrimtari është vetë ai. Unë e di se ç’them kur flas, pra thënia “e di” nënkupton “unë jam biseduesi i parë i fjalës sime”. Nëse e di se unë jam biseduesi i parë i fjalëve të mia, atëherë nuk them fjalë të pavend, por i them duke i matur dhe peshuar mirë ato.

Larixhānī: Një njeri i shkruan një letër filozofit të madh grek Sokratit dhe i përshkruan si më poshtë: “Unë përfshihem në lajthitje dhe dyshime mendore. Unë dyshoj për gjithçka dhe përjetoj shqetësime si pasojë e ngurrimeve të mia të brendshme”. Kurse Sokrati i jep këtë përgjigje: “Këto lajthitje dhe dyshime mendore kanë rënë në pusin e mendjes tënde dhe ti duhet t’i nxjerrësh ato me litarin e pyetjeve jashtë”. Megjithatë dhe ky litari i pyetjeve nuk duhet të jetë në duart e secilit. Me këtë dua të them se duhet të jetë një filozof i madh si hirësia juaj që të mund t’i nxjerrë me litarin e pyetjeve nga pusi i mendjes sonë këto pyetje jashtë. Tani ne flasim për një mori gjërash me njëri-tjetrin në shoqëri, bëjmë një sërë pyetjesh, por ne duhet të drejtojmë ato pyetje që t’i nxjerrim nga mendja jonë. Si duhet ta zgjidhim këtë problem, shqetësim?!

Mjeshtër Dīnānī: Epo më duhet të pranoj se shumica dërrmuese e pyetjeve janë të përditshme dhe të rëndomta. Pra në fakt ne përfshihemi nga rrjedha ditore e jetës dhe pyetjet e përditshme nuk janë dhe aq të rëndësishme. Me fjalë të tjera pyetjet duhet të vijnë nga thellësia, pikërisht ashtu siç bëri dhe filozofi i njohur grek Sokrati të cilin ju e përcollët qëparë. Pra ne duhet të ngrejmë pyetje të thella me qëllim që të mund t’i nxjerrim ato nga ai i pusi i mendjes. Pra njeriu duhet të ketë një thellësi, ai duhet të ketë pyetje kuptimplota dhe serioze. Shtojmë se pyetje të tilla si: “Ç’do të ha, ç’do të pi, ç’do të vesh, ku do të fle, ku do të shkoj, me kë do të shkoj?!” nuk kanë vlerë si pyetje, sepse këto janë veprime të përditshme.

Ju mund t’i njihni mjaft mirë njerëzit falë pyetjeve të tyre. Gjithashtu ju mund ta njihni në një mënyrë shumë të mirë identitetin, personalitetin e një njeriu në bazë, sipas pyetjeve që ai shtron. Shkurt identiteti dhe personaliteti i njerëzve bëhen të qarta nga pyetjet e tyre.

Larixhānī: Pra ashtu siç saktësuat dhe ju mjeshtër, dialogu filozofik dhe bërja e pyetjeve duhet të shndërrohen në kulturë.

Mjeshtër Dīnānī: Me të vërtetë ashtu është, ne duhet ta rinjohim me pyetje filozofike botën. Pra kemi një botë të përditshme që e dimë dhe e njohim, por kjo është diçka sipërfaqësore. Por me thellimin e pyetjeve bota do të njihet nga e para.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër i nderuar, kjo ishte një çështje tejet e bukur dhe ne ju falenderojmë nga zemra. Dëshirojmë dhe e lusim Allāhun e Lartësuar që të na bëjë fatlumë, që të mund t’iu drejtojmë pyetje të bukura, pikërisht ashtu siç drejtoi dhe Behmenjāri. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.



Burimi : Medya Şafak