Mendja mund t’i dijë, njohë dhe gjërat e tjera duke qenë se njeh vetveten. Mendja mund të arrijë në ndërgjegjjen e gjërave të tjera meqenëse është në ndërgjegjjen e saj. Nëse më lejoni unë dua të ilustroj një shembull me një gjë që të tërë ne e kemi në dorë në ditët e sotme. Kompjuteri di një mori gjërash por kompjuteri nuk e njeh vetveten. Si pasojë e mossnjohjes së kompjuterit të vetes, ai nuk e njeh as veten, ju e njihni botën me kompjuterin.

 

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

 

Nuk ka asnjë shikim më të shkëlqyer se drita e fytyrës tënde,

Nuk ka asnjë sy që nuk është në dheun e derës tënde.

 

Shikuesit e fytyrës tënde janë të zotët e mendimit,

E fshehta e ballukes tënde nuk gjendet në asnjë krye.

 

Ashtu siç e dini dhe ju ne kemi disa programe që po bëjmë fjalë dhe jemi zhytur në detin e veprës me titull: “مثنوي معنوي” “Methneuī’l-Me‘neuī” (Dyvargëshit Shpirtërorë) e mistikut, poetit, ṣūfistit dhe të urtit të madh Meulānā Xhelāluddīn Rūmīut. Fillimisht ne iu shprehim falenderimet tona bashkë me mjeshtrin e nderuar si pasojë e interesimit, mendimeve dhe këshillimeve të shfaqura nga ana juaj. Ne jemi duke përfituar shumë nga mesazhet tuaja dhe jemi duke përfituar nga sqarimet e mjeshtrit tonë të nderuar. Qëllimi ynë në këtë program është mundësia e dhënies së përgjigjes pyetjeve tuaja në fushën e diturisë, njohurisë, urtësisë dhe në çështjen e urtësisë së Islāmit dhe Ḳur’ānit Famëlartë që është një oqean i paanë.

Mjeshtër i nderuar disa nga ndjekësit tanë na kanë kërkuar që të bëjmë fjalë për çështjen e “uelājjetit” (kujdestarisë), disa të tjerë për “fenā” (bërjen njësh, shkrirjen, tretjen me Allāhun) dhe disa të tjerë për “nūrin” (dritën). Nëse do Allāhu ne do të mundohemi t’iu kthejmë përgjigje pyetjeve dhe këshillimeve tuaja sapo të gjejmë rastin e duhur.

Po, mjeshtër i nderuar, në programin e kaluar në bëmë të ditur se i madhi Meulānā kishte respekt ndaj të tëra komcepteve si ‘ashḳu (dashuria), ‘aḳli (mendja) dhe ḥissi (shqisa) por ai kishte hapur dhe një luginë tjetër për njerëzimin. Ajo luginë është pikërisht ashtu siç e përkufizoi dhe hirësia juaj me thënien lugina e pakufizimit. Ky është një emërtim shumë i bukur, i cili gjithashtu ka të bëjë shumë me qenien dhe natyrën e njeriut, sepse dhe njeriu është një qenie e pakufizuar.

Megjithatë bëhet fjalë për disa probleme, shqetësime në çështjen e hyrjes në këtë fushë. Kështu që dhe ne duam të flasim për këto probleme, shqetësime në atë masë që do të na lejojë koha e këtij programi. Disa njerëz thonë se njëra nga këto gjëma apo shqetësime janë “ḳīl u ḳāli” (thashethemet, fjalët e kota).

Ah sikur qenia të kishte gjuhë dhe

Të hiqte, të ngrinte perdet e qenieve.

 

O fryma e qenies, ç’të thuash lidhur me të,

Dije se po mbulon dhe një perde tjetër mbi të.

 

Gjëma e konceptimit të saj është fjala dhe gjendja,

Nuk ka mundësi që të lahet gjaku me gjak.

 

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Bëj të ditur se ashtu siç cekët është e vërtetë se ju po na fusni dalëngadalë në botën e pakufizimit.

Larixhānī: Fundja ne kemi hyrë mjeshtër.

Mjeshtër Dīnānī: Po, citoj se hyrja, afrimi, qasja në botën e pakufizimit është një punë mjaft e vështirë. Me të vërtetë i nderuari Meulānā është zhytësi i këtij deti. Ju duke bërë fjalë për “problemet e me‘rifetit (urtësisë) ose për gjërat që e dëmtojnë atë” bëtë me shenjë në një pikë shumë të bukur. Pra ne duhet të dimë dhe të njohim çdo gjë por duhet të dimë dhe vetë diturinë.

Çdo gjë ka një gjëmë pra ka gjërat qe dëmtojnë atë. Kështu që ne bëjmë diagnozën e dëmit lidhur me gjithçka. Përcaktimi i dëmeve të pësuara për bimët, dheun, gjallesat, kafshët, krijesat, shoqërinë, sendet dhe trupat e pajetë dhe gjërat e tjera është një çështje e rëndësishme. Në këtë botë ka dëm dhe gjithçka e këtushme dëmtohet. Ashtu siç kjo botë është një botë e përkryerjes gjithashtu ajo përkryerje kalon përbrenda atyre dëmeve. Dituria jonë e dëmeve është e rëndësishme mirëpo dëmtohet dhe vetë me‘rifeti (urtësia) që di dëmet.

Këtë e ka thënë Meulānā; por për këtë ka folur dhe një filozof gjerman pra perëndimor me emrin Immanuel Kant disa shekuj më vonë se Meulānā. Filozofia e Kantit është kjo: “Ne duam ta njohim botën me me‘rifet (urtësi), filozofët orvaten që ta njohin botën me me‘rifet (urtësi). Megjithatë unë dua të njoh vetë me‘rifetin (urtësinë)”. Kjo është baza e fjalisë së Kantit.

Teksa filozofët e tjerë e njohin botën me me‘rifet (urtësi) unë dua ta njoh vetë me‘rifetin (urtësinë) me me‘rifet (urtësi). Pra dua të përcaktoj vendin e epistemologjisë. Pra nëse duam të njohim vetë me‘rifetin (urtësinë) natyrshëm do ta njohim me‘rifetin (urtësinë) me me‘rifet (urtësi). E thënë ndryshe nuk është e mundur njohja e me‘rifetit (urtësisë) me një gjë tjetër jashtë, përveç me‘rifetit (urtësisë).

Immanuel Kanti është një filozof i madh por ai nuk është çështja jonë në këtë çast dhe ne nuk do të flasim për filozofinë e Kantit tani. Ne duam të bëjmë për këtë çështje fjalë me gjuhë tjetër me atë gjuhë që flet filozofi ynë Meulānā. Ashtu siç keni lajmëruar dhe ju i madhi Meulānā e nis çështjen me ḥissin, eḥāsīsin (shqisën, shqisat), sepse ai beson në rëndësinë e shqisave. Më pas ai duke u lartësuar drejt ëndrrës, vegimit, mendje dhe dashurisë ai shkon deri në botën e pakufizimit.

Urtësia zë fill me shqisa, por nëse njerëzit nuk bëjnë kujdes dhe nëse qëndrojnë vetëm në këtë etapë dhe nëse nuk i përdorin drejt shqisat e tyre, ata nuk mund të arrijnë në urtësi. Mospërdorimi i drejtë, i saktë i shqisave fjala vjen pamundësia e të folurit, pamundësia e dëgjimit, pamundësia e shikimit është një shqetësim. Ne shpeshherë nuk i dëgjojmë drejtë, saktë ato fjalë që thuhen por nuk është si pasojë e qenies së shurdhër të veshit tonë, por si pasojë e përzierjes së atyre që dëgjojmë me mendjen, trurin tonë. Pra ne vëmë një hapësirë, largësi mes fjalëve të palës që kemi përballë dhe vetvetes dhe nuk i dëgjojmë fjalët e saj. Ose në njëfarë mënyre shikojmë me shikimin tonë objektiv dhe nuk shikojmë si asnjanës. Gjërat e njëjta janë të vlefshme dhe për shqisat e tjera.

Ky është njëri nga rreziqet drejtuar shqisave. Kurse një rrezik tjetër është mbetja i fiksuar në shqisa dhe mospërpjekja për t’u ngjitur në etapat më të larta. Edhe ky është një rrezik në vete. Shqisat aq sa janë udhërrëfyese dhe të çojnë drejt lartësimit gjithashtu në gjendjen, rastin e mbetjes së fiksuar në atë vend, ose në gjendjen keqpërdorimit të ndjenjave ato mund të shkaktojnë dhe dëm.

E njëjta gjë vlen dhe për ëndrrën, sepse ëndrra është një gjë që e fluturon jashtë mase lart njeriun. Të urtët e mëdhenj si Ibn ‘Arabīu miratojnë se bota e ëndrrës është e pafund. Ata shprehen kështu duke qenë se askush nuk e di se ku është fundi i botës së ëndrrës, atëherë kjo e fundit është një botë e pafund. E çfarë nuk ka bërë njeriu me ëndrra... Mbarë gojëdhënat, eposet, legjendat, përrallat dhe poezitë janë thurur falë ëndrrave.

Unë e kisha lexuar me dhjetra herë më parë këtë poezi, Ḥāfiḍḥi ishte i vetëdijshëm se sa e gjërë është bota e ëndrrës. Ḥāfiḍḥi rrëfen si më poshtë:

Thashë se do të mbyll udhën e ëndrrës që hyn në mendjen time.

Më tha se ajo shëtit natën, gjen një udhë tjetër e hyn.

Kur në përfshihemi, rrethohemi në ëndërr sado të mundohemi të arratisemi nga ajo sërish ne do të strehohemi në një ëndërr tjetër. Përderisa nuk i mbështetemi mendjes pohojmë se është jashtëzakonisht e vështirë të shpëtojmë nga kthetra e ëndrrës. Mirëpo ëndrra e zgjeron shumë njeriun dhe sigurisht se ëndrra është tej mase e rëndësishme, sepse ajo zgjeron horizontin e njeriut. Krahas kësaj themi se mbetja i fiksuar në ëndërr e dëmton njeriun. Pra përmbledhim se jo vetëm që ëndrra hap zgjeron horizontin, udhën e njeriut por ajo mund të jetë dhe e dëmshme për njeriun. Pra ëndrra mund të shkaktojë luftën ose të ndërtojë paqen. Poeti Meulānā e shënjon në një poezinë e tij këtë.

Si luftrat dhe paqet e tyre janë të mbështetura në ëndërr,

Si mburrjet dhe turpet e tyre janë të përbërë nga ëndrra.

Pra njerëzit mund të ndezin zjarrin e luftës duke u fiksuar, përfshirë në një ëndërr, përsëri ata mund të ndërtojnë paqen duke marrë shtysë nga një ëndërr, poezi, një lëvizje e bukur, një pikturë, vizatim i bukur. Si rrjedhojë ne duhet të bëjmë një diagnozë të dëmit të ëndrrës se ku mund të shkaktojë dëm dhe ku mund të jetë udhërrëfyese. E njëjta gjë vlen dhe për vegimin.

Le të vijmë tek mendja. Shumë mirë, por a mund të jetë dhe mendja e rrezikshme?! Po, pohojmë se dhe mendja mund të jetë e rrezikshme. Mendja ashtu siç është udhërrëfyese ajo mund dhe të na robërojë. Për shembull dhe mendja ekonomike është një mendje. Ju mund të përparoni në ekonomi me mendjen ekonomike dhe mund të jeni shumë të dobishëm për shoqërinë. Por nëse mendoni vetëm për ekonominë dhe tanimë nuk mendoni për asgjë tjetër dhe nëse gjendja ekonomike nuk mund të shkojë më mirë se kaq, pra nëse mbeteni të fiksuar atje atëherë ju dëmton. Pra është mëse e natyrshme që të bëjmë një diagnozë dëmi dhe vlerësimi në çështjen e mendjes por natyrisht se dhe këtë duhet ta bëjmë me vetë mendjen.

Madje dhe për mendjen është e njëjta gjendje. Dashuria është udha ku udhëtuesi i udhëtimit moral dhe shpirtëror shkon në drejtim të të vërtetës. Mirëpo dashuria nuk duhet të jetë robëreshe e një çështjeje. Dashuruesi mund të jetë dashurues i të dashurave të larmishme. Mexhnūni është dashuruesi i Lejlāsë; por disa njerëz janë dashurues të lekut. Disa njerëz nuk mendojnë gjë tjetër përveç lekut dhe rritjes së sasisë së lekut. Sigurisht se mendimi i njeriut për lekun, punimi i tij për rritjen e lekut nuk është diçka e keqe, por vallë a nuk është i rrezikshëm për njeriun mosmendimi i asgjëje tjetër përveç lekut?! Vallë a nuk është i rrezikshëm qëndrimi i njeriut në atë kornizë deri në fund të jetës së tij?!

Atëherë përkufizojmë se ‘ashḳu (dashuria) aq sa është udhërrëfyese mund të jetë dhe e rrezikshme. Tani le të vijmë në çështjen e “ḳāl ue ḥāl” (fjalës dhe gjendjes) për të cilën Meulānā ka folur në poezinë e tij. Fjala “ḳāl” do të thotë fjalë ose e folur. Thënia e fjalës, e folura mund të jetë zgjidhëse e problemit, një fjali e vetme mund t’i çelë udhën një populli. Por në të njëjtën kohë një fjalë mund të jetë dhe e rrezikshme. Pra fjala jo vetëm që mund të jetë e dobishme por mund të jetë dhe e rrezikshme. Kjo do të thotë se ne duhet të njohim dhe dëmet e fjalës dhe të folurës.

Tani le të vijmë tek “ḥāli”... Fjala “ḥāl” do të thotë gjendje, i drejtë. Shumë mirë por a nuk ka rrezik tek “ḥāli” (gjendja)?! Atëherë ne duhet t’i dimë, njohim dhe përcaktojmë dëmet gjithmonë. Teksa Meulānā thotë: “Larja e gjakut me gjak” ai do të thotë këtë: “Nëse orvatesh të ndreqësh “ḳālin” (fjalën) me “ḥālin” (gjendjen) ose “ḥālin” (gjendjen) me “ḳālin” (fjalën), nëse njëri është i ndotur ai ndot, prish dhe tjetrin. Nëse ne duam të pastrojmë një gjë që është përlyer, përzier me gjak, ne nuk mund ta lajmë me gjak atë.

Si përfundim mund të shpalos në kuptim të përgjithshëm këtë: “Kufizimi është i rrezikshëm. Pra nëse mbetesh në një gjendje dhe nuk mund të kalosh në një gjendje tjetër, nëse nuk shkon në një gjendje më të lartë, kjo dukuri, gjendje është e rrezikshme. Nëse burgosesh në një fjalë ose mendim dhe nuk do të dalësh nga ajo fjalë ose mendim kjo nënkupton se nuk do të lartësohesh”. Në një program të mëparshëm kisha bërë të ditur se imani besimi është lartësim. Pra nëse nuk ka lartësim as tek imani besimi kjo nënkupton se ju keni mbetur në vendnumërim. Unë kisha përcjellur dhe thënien e të hirësisë së tij ‘Alīut (p.m.t.) i cili thotë: “Mjerë për atë që i ka dy ditë të njëjta”.

Njeriu nuk duhet jo dy ditë të njëjta por as dy çaste të njëjta dhe njeriu duhet të jetë gjithmonl në lartësim e sipër. Nëse njeriu mbetet i fiksuar në një fjalë ose gjendje, atëherë ai vend është kufiri i qenies së njeriut. Mistiku Meulānā e ka thënë këtë para 800, 900 vitesh; ndërsa filozofët analitikë për shembull filozofi austriak me prejardhje çifute Ludwig Wittgenstein i cili është njëri nga ata në mënyrë tejet të drejtë, saktë përshkruan si vijon: “Kufiri i qenies së njeriut është kufiri i mendimit të tij”. Me qëllim që të kuptojmë kufirin e një njeriu ne duhet të hulumtojmë kufirin e fushës së mendimit të tij pra fjalët e tij.

Fjalët e disa njerëzve janë të kufizuara me ushqimin, pirjen dhe veshjen. Si rrjedhojë qenia e tyre është e kufizuar vetëm me ushqimin, pirjen dhe veshjen, pra kaq është qenia e tyre. Kurse fjalët e disa njerëzve janë shumë gjithëpërfshirëse, sa do që fjalët e një njeriu të jenë gjithëpërfshirëse aq gjithëpërfshirës është dhe mendimi i tij.

Këto janë fjalët e filozofëve analitikë të ditëve tona. Por i nderuari Meulānā ka thënë fjalë dhe më të bukura se këto me poezitë e tij shekuj më parë. Tani nëse më lejoni unë kam dëshirë të lexoj një dyvargësh nga Meulānā në dallim nga ato që lexuat. Ai tregon kështu:

Tani thuaj një fjalë të re, derisa të dy botërat të ripërtërihen,

Bota të çlirohet, shpëtojë nga kufiri, të bëhet pakufi dhe pamasë.

Pra fjalët e tua të mos jenë një përsëritje e vazhdueshme e asaj që thua. Mos qëndro dhe mos u burgos në një mendim të caktuar. Me fjalinë: “Tani thuaj një fjalë të re”, ai ka për qëllim të thotë: “Sill një mendim të ri”. Kur sjell një mendim të ri, thua një fjalë të re. Kur sjell një mendim të ri dhe kur thua një fjalë të re bota jote përtërihet. Që të dyja botërat botërat e tua përtërihen pra ripërtërihet hem bota jote tokësore dhe hem bota jote engjëllore.

Shikoni në rreshtin e dytë ai tregon kështu: “Bota të çlirohet, shpëtojë nga kufiri, të bëhet pakufi dhe pamasë”. Kufiri yt është fjala jote. Ti mund të arrish në një pikë ku mund ta kapërcesh këtë kufi. Pra mund ta kapërcesh kufirin e “ḳālit” (fjalës). Kur kapërcen kufirin e “ḳālit” (fjalës) tanimë dhe bota bëhet pakufi dhe pamasë.

Larixhānī:  Shumë bukur mjeshtër i nderuar, gjithashtu dhe uji nëse bëhet i ndenjur do të fillojë të mbajë erë të keqe pas njëfarë kohe, por nëse rrjedh dhe valëvitet ai filtrohet, kullohet, pastrohet dhe freskohet, kështu që ai shuan dhe etjen e të tjerëve. Meulānā ashtu siç na ka rrëfyer dëmet, fatkeqësitë dhe gjëmat, ai na ka rrëfyer dhe barnat, shëruesit e këtyre.

Shumë mirë mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

 

***

Larixhānī: Po, shumë mirë mjeshtër i nderuar, ne kishim bërë të qartë se ashtu siç Meulānā na ka rrëfyer dëmet, fatkeqësitë dhe gjëmat ai na ka rrëfyer dhe udhën e shpëtimit. Ai thotë fusni, lidhni në fe dhe konceptet tuaja shqisore, mendjen tuaj madje dhe dashurinë tuaj.

Mjeshtër i nderuar tani vjen në rend të ditës kjo pyetje jetike: “Vallë me ç’lloj qasjeje ose me ç’shkallë rreth me‘rifetit (urtësisë) mund të njohë njeriu vetë me‘rifetin (urtësinë)?! Të thuash: “Bike ‘areftuke” (Ty me Ty të njoha); por vallë si mund të jetë i mundur njohja e Allāhut me Allāhun?! Vallë si mund të jetë e mundur njohja e mendjes me mendje dhe e shqisës me shqisë?!”

Mjeshtër Dīnānī: Po, këtu qëndron dhe madhësia, madhështia e çështjes, pra njohja e të Vërtetit të Bekuar dhe Madhëruar me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar, apo njohja e mendjes me mendje. Në fakt përfytyrimi i njohjes së mendjes me mendje është pakëz më i lehtë. Shprehemi kështu sepse meqenëse ne njohim gjithçka me mendjen rishtas ne duhet dhe mund ta njohim dhe mendjen me mendje. Si fillim mendja duhet ta njohë vetveten; në fund të fundit nëse mendja nuk njeh vetveten ajo nuk mund të njohë asgjë.

Ky është një rregull filozofik: “Mendja mund t’i dijë, njohë dhe gjërat e tjera duke qenë se njeh vetveten. Mendja mund të arrijë në ndërgjegjjen e gjërave të tjera meqenëse është në ndërgjegjjen e saj. Nëse më lejoni unë dua të ilustroj një shembull me një gjë që të tërë ne e kemi në dorë në ditët e sotme. Kompjuteri di një mori gjërash por kompjuteri nuk e njeh vetveten. Si pasojë e mossnjohjes së kompjuterit të vetes, ai nuk e njeh as veten, ju e njihni botën me kompjuterin”.

Edhe robotët punojnë kështu. Përse? Sepse ata nuk e njohin vetveten. Mendja si pasojë e konceptimit, njohjes së vetvetes si ḥuḍūrī (dituri e gatshme, e pranishme) ajo mund t’i konceptojë dhe gjërat e tjera si ḥuṣūlī (dituri e fituar, përftuar). Atëherë themi përfytyrimi i kuptimit të mendjes së mendjes nuk është shumë i vështirë.

Ajo që është e vështirë është njohja e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Por çfarë do të thotë njohja e të Vërtetit me të Vërtetin?! Kjo është një pyetje tepër e vështirë. Unë nuk duhet të jem unë. Unë për sa kohë që jam unë pra për sa kohë që kam egoizmin, qenien vetjake nuk mund të them: “I Vërteti e njohu vetveten mbi mua”. Por nëse unë nuk jam unë, ja pra pikërisht atëherë i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar e njeh vetveten mbi mua, sepse unë nuk jam në mes. Njohja ime e “unit” tanimë nuk është njohja ime e vetvetes, por është njohja e të Vërtetit mbi mua me vetë të Vërtetin. Kushti i kësaj është asgjësimi i egoizmit, qenies vetjake.

Nuk është i mundur përfytyrimi im i mosqenies së unit tim. Njohja e mendjes së vetvetes është një gjë e kuptueshme sepse mendja është në ndërgjegjjen e saj. Megjithatë “mosqenia e unit tim” nuk është diçka e përfytyrueshme. Ky është vendi i “fenā fi’l-lāhit” (shkrirjes, tretjes, vdekjes në Allāhun) për të cilin kanë folur të urtët. Një njeri nuk e di këtë derisa nuk arrin në këtë vend. Unë tani po e zbuloj hapur dhe qartë këtë përpara jush dhe ndjekësve tanë të nderuar: “Unë as kam arritur vetë në këtë vend dhe as mund ta përfytyroj këtë”.

Thënia: “Unë nuk jam unë” përkthehet mosshikimi i asgjëje tjetër përveç të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, mosdëgjimi i asgjëje tjetër përveç Tij. Pra syri im nuk duhet të shikojë asgjë tjetër përveç Tij, veshi im nuk duhet të dëgjojë asgjë tjetër përveç Tij, gjuha ime nuk duhet flasë për asgjë tjetër përveç Tij, dora ime nuk duhet të lëvizë dhe prekë asgjë tjetër përveç Tij, hapi im nuk duhet hedhur për askënd tjetër përveç të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Ja pra atëherë ai njeri bëhet syri, veshi, gjuha, dora, këmba etj., e Allāhut të Lartësuar. Ja pra ai e njeh të Vërtetin e Bekuar me të Vërtetin e Bekuar, pikërisht si hirësia e tij Emīru’l-Muminīni (Prijësi i Besimtarëve) (p.m.t.).

Nëse më lejoni dua të lexoj një rrëfim, të cilin po e përcjell si përmbajtje dhe jo fjalë për fjalë siç ceket në të vërtetë. Një njeri bën një gabim teksa po bënte ṭauāfin (rrotullimin) në Ke‘be në Mekkën e Nderuar. Hirësia e tij ‘Alīu (p.m.t.) e ndëshkon atë njeri që të mos e bëjë më gabim. Si pasojë e këtij ndëshkimi të shkurtër, i ndëshkuari shkon tek prijësi ‘Umer Ibn Khaṭṭābi (k.m.t.) dhe ankohet për Imām ‘Alīun (p.m.t.). Kur prijësi heshti i ndëshkuari i thotë: “O khalīfe (prijës) përse hesht, unë po ankohem nga ai!” Për këtë prijësi ia kthen: “E ç’të të thotë khalīfeja (prijësi), syri i Allāhut të paska parë dhe dora e Allāhut të paska rënë!” Ky rrëfim kalon në veprën me titull: “Gadīr” (Gadīri).

Larixhānī: Ky rrëfim kalon dhe në burimet sunnite të ḥadīthëve.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra ky është vendi i “fenā fi’l-lāhit” (shkrirjes, tretjes, vdekjes në Allāhun). Ju më kishit ngritur pyetjen: “Si bëhet njohja e të Vërtetit me të Vërtetin?!” Ja pra ajo bëhet në këtë mënyrë.

Edhe unë doja të shtoja diçka për sa i përket poezisë së Meulānës që lexuat mirëpo nuk gjeta rastin. Ju pasi lexuat poezinë kumtuat se mendja është një gjykatës i drejtë gjë që është shumë e rëndësishme. I nderuar Larixhānī lërmëni t’iu pyes fundja a ka ndonjë kuptim drejtësia në mungesë të mendjes?!

Larixhānī: Po, nënvizojmë, theksojmë se nuk ka asnjë kuptim, pra se mendja nuk ka kuptim pa qenë īmāni (besimi).

Mjeshtër Dīnānī: Shumë mirë por a mund të ketë kuptim īmāni (besimi) pa qenë mendja?! A është mendja nevojë e besimit apo a është besimi nevojë e mendjes?! Unë dua t’iu pyes dhe këtë.

Larixhānī: Po, themi se besimi është nevojë e mendjes.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht dhe unë doja të arrija saktësisht në këtë pikë. Hem drejtësia dhe hem īmāni (besimi) janë nga nevojat e mendjes.

Larixhānī: Shumë e saktë, “mendja është një dëshmi e brendshme, e fshehtë”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mendja është dëshmia bāliga (e matur, e pjekur, e plotë) e Allāhut të Lartësuar “huxhxhetu’ll-llāhi bāliga” (dëshmia e plotë e Allāhut). Por çfarë do të thotë “huxhxhetu’l-bāliga” (dëshmi e plotë)?! Kjo do të thotë se nuk asnjë dëshmi më të hapur, më të mrekullueshme, më të qartë se mendja. Pra īmāni (besimi) është një vepër e drejtpërdrejtë e mendjes. Pra drejtësia është njëra nga veçoritë e mendjes. Drejtësia është e pakuptimtë në vendin ku mungon mendja. Madje as nuk mund të bëhet fjalë për drejtësinë.

Pra mendja është ajo që e kupton drejtësinë. Drejtësia nënkupton vënien e gjithçkaje në vendin e duhur. Përshkrimi i drejtësisë është vënia e gjithçkaje në vendin e saj. Puna e kujt është diagnostikimi i një gjëje dhe vënia në atë vend të saj?! Sigurisht se kjo është puna e mendjes. Nëse nuk do të jetë mendja, atëherë drejtësia do të jetë fjala më e pakuptimtë në kulturën e njerëzimit. Kështu që dhe īmāni (besimi) është një nevojë e pandarë e mendjes. Mendja që nuk ka prirje për īmān (besim) është një mendje e shmangur.

Këta janë gjëra që janë përzier, shkrirë me njëra-tjetrën pikërisht si qumështi dhe sheqeri dhe ndarja e tyre është jashtëzakonisht e vështirë. Si rrjedhojë ne si njerëz duhet të kthehemi tek mendja që është dëshmia e plotë e Allāhut, e cila është një dëshmi e pjekur, e plotë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar dhe duhet të themi: “O Allāhu im, falenderimi dhe mirësia të takon Ty që na ke bërë të jemi fatlumë duke na dhuruar mendjen”. Allāhu i Lavdëruar nuk ka krijuar dhunti, mirësi më të madhe se mendja në botën e qenies.

Larixhānī: Epo mendja është një sullṭāne mbi gjithçka dhe ajo nuk shkarkohet.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo fjali i përket Ebū Ḥāmid Gazzālīt. Sa bukur që e ka thënë. Ai ndonëse ishte kundër filozofisë e kishte mirë me mendjen. Ai disa filozofi i shikonte si të shmangura. Mendja është një sulltāne mbi gjithçka dhe askush nuk mund ta shkarkojë atë nga vendi i saj. Kush mund ta ulë, zbresë mendjen nga vendi i saj?!

Larixhānī: Vetë mendja.

Mjeshtër Dīnānī: Po, atë sërish mund ta zbresë vetëm mendja, gjë kjo që sërish e bën mendjen të jetë sulltāne.

Larixhānī: Mjeshtër i nderuar, kjo thënie mua më kujtoi një fjali të Mullah Ṣadrāsë. Ai teksa sqaronte atë ḥadīthin e njohur në formën: “Inne li’l-lāhi ‘ale'n-nāsi huxhxhetejni: Huxhxheten ḍḥāhira ue huxhxheten bāṭina. Fe emmā’ḍḥ-ḍḥāhiru fe’r-rusulu ue’l-enbijjā ue eimme, feemmā’l-bāṭinu fe’l-‘uḳūlu” (Nuk ka dyshim se Allāhu ka dhënë dy dëshmi të qarta për njerëzit. Dëshmi e dukshme dhe dëshmi e brendshme, e fshehtë. Sa i përket dëshmisë së dukshme këto janë të dërguarit, lajmëtarët dhe imāmët. Kurse dëshmia e brendshme, e fshehtë janë mendjet) ai thotë kështu: “Ajo dëshmia e brendshme është ndriçimi i mendjes dhe i Vërteti i Bekuar është shfaqur në të”. Si rrjedhojë ai e shikon dhe natyrën e mendjes si dritë.

Mjeshtër Dīnānī: Shfaqja e parë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është mendja. Edhe shfaqjet e tjera kuptohen në dritën e mendjes.

Larixhānī: Në një ḥadīth rrëfehet se gjëja e parë që krijoi Allāhu është ‘aḳli (mendja), kurse në një ḥadīth tjetër rrëfehet se është nūri (drita).

Mjeshtër Dīnānī: Ai nūr (dritë) është pra ai ‘aḳli (mendje).

Larixhānī: Ashtu siç sqaruat në mnyrë shumë të bukur njeriu mund ta dijë, njohë Allāhun vetëm me Allāhun, por njeriu duhet të arrijë në vendin e “fenā fi’l-lāhit” (shkrirjes, tretjes, vdekjes në Allāhun) dhe të çlirohet, shpëtojë nga “enānijjeti” (egoizmi, qenia vetjake) i tij. Gjithashtu dhe i urti Meulānā rrëfim një të bukur në këtë çështje.

‘Ān jeki ‘āmed der-é jāri bezed,

Jāresh ḳīsṭi ej mutemed.

Goft men, goft boro hengām nist,

Ber çonin khāni meḳām-é khām nist.

Dikush erdhi dhe trokiti në derën e të dashurit,

Kur i dashuri pyeti: “Kush është?!”

Ai tha “Jam unë”, (kurse ai) tha: “Shko, tani nuk është koha e duhur”,

Një sofër, han i tillë nuk mund të jetë vendi i njerëzve të papjekur”.

Burri i dashur shkoi për një vit dhe e dogji dhe e shkatërroi “enānijjetin” (egoizmin, qenien vetjake) e tij pikërisht ashtu siç shpalosët dhe më pas erdhi përsëri duke trokitur derën:

Ai i mjerë shkoi dhe u bë plot një vit,

Qëkur ai u dogj e u shkrumbua me ndarjen e të dashurit të tij.

Ai u rikthye, erdhi duke u djegur e u pjekur,

Ai filloi të sorrollatej rreth shtëpisë së të dashurit.

Ai arriti tek dera dhe trokiti derën me qindra frikra dhe në mënyrë të edukuar,

Duke u frikësuar se mos del ndonjë fjalë e gabuar nga goja e tij.

Kur i dashuri bërtiti: “Kush është?!”

Ai tek dera ktheu përgjigjen: “Je ti i dashur”.

I dashuri tha: “Tani meqë je ti je unë, o unë, eja hyr brenda”,

Shtëpia është e ngushtë nuk strehon dy vetë”.

E thënë ndryshe ai tregon si më poshtë: “Përderisa qëndron i ulur me egoizmin, qenien vetjake dhe nuk ndërmerr udhëtimin e përmirësimit moral dhe shpirtëror, ti nuk mund të shpëtosh nga egoizmi, qenia vetjake”.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra kjo është pikërisht përpjekja e plotë mes īmānit (besimit) dhe kufrit (mohimit) që i nderuari Mūsā (p.m.t.) ka zhvilluar me fir‘aunin e mallkuar. Ky i fundit ishte shfaqja e egoizmit me kuptimin e plotë të fjalës. Një egoizëm i tërë pothuajse kishte fituar, marrë çehren e fir‘aunit të mallkuar. Ky i fundit shpallte me zë të lartë duke thënë: “فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَ” “Feḳāle enne rabbikumu’l-e‘lā” (Unë jam zoti juaj më i lartë). (Sūre Nāzi‘āt, 24) Ky ishte pretendimi i egoizmit të fir‘aunit.

Kurse i nderuari Mūsā (p.m.t.) kishte pohuar si vijon kur ishte në Malin e Ṭūri Sīnāit: “وَلَمَّا جَاءَ مُوسَىٰ لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ ۚ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَٰكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي ۚ فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا ۚ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ” “Ue lemmā xhāe Mūsā limīḳātinā ue kel’lemehu Rabbuhu ḳāle Rabbi erinī unḍḥur ilejke ḳāle len terānī ue lakin unḍḥur ile’l-xhebeli feinisteḳarre mekānehu feseufe terānī felemmā texhel’lā Rabbuhu li’l-xhebeli xhe‘alehu dekkān ue kharra Mūsā ṣa‘iḳān felemmā efāḳa ḳāle subḥāneke tubtu ilejke ue ene eūelu’l-muminīne” (E kur erdhi Mūsā erdhi në kohën dhe vendin që ia caktuam dhe i foli atij Zoti i tij, ai tha: “Zoti im! Mundësomë të të shikoj!” Ai (Zoti) tha: “Ti nuk mund të më shikosh, por shiko malin dhe nëse ajo qëndron e fiksuar në vendin e tij, ti do të më shikosh”. Kur u shfaq Zoti i tij në drejtim të malit Ai e bëri thërrime-thërrime atë, njësh me tokën dhe Mūsāit i ra të fikët. E kur ai erdhi në vete tha: “I madhëruar je unë u pendova tek Ti (për kërkesën time) dhe unë jam i pari i besimtarëve!” (Sūre E‘rāf, 143)

Pra ç’ishte ajo gjë që u shkërrmoq copë e thërrime këtu?! Ajo ishte “enānijjeti” (egoizmi, qenia vetjake) e të nderuarit Mūsā (p.m.t.), tanimë nuk mbeti asnjë thërrime egoizmi tek i nderuari Mūsā (p.m.t.). Ndërsa fir‘auni i malllkuar ishte një shfaqje e vërtetë e egoizmit. Atëherë përkufizojmë duke thënë se erdhën ballë përballë njëra-tjetrës dy palë; njëra palë ishte i nderuari Mūsā (p.m.t.) që kishte shpëtuar tërësisht nga enānijjeti (egoizmi, qenia vetjake) dhe që gjuha e të cilit ishte gjuha e Allāhut, ndërsa pala tjetër ishte fir‘auni i cili ishte gjendja e sendërtuar, e trupëzuar e egoizmit. Ja pra ky është fati i mbarë të dërguarve dhe mbarë feve. Pra fjalët e të dërguarve, lajmëtarëve dhe kujdestarëve të Allāhut të cilët nuk kishin asnjë grimcë egoizmi kundër fjalëve të njerëzve të mbushur plot egoizëm. Ja pra ky është thelbi dhe përmbledhja e ftesës, thirrjes së mbarë të dërguarve (p.m.t.).

Larixhānī: Edhe Mullah Hādī Sebzevarī ka thënë një fjali shumë të bukur në këtë çështje lidhur me sqarimin e ḥadīthit: “Njiheni Allāhun me Allāhun”. Unë dua ta përcjell atë teksa jemi duke e përfunduar programin tonë. Ai tregon kështu: “Kur njeriu çlirohet, shpëton nga “enānijjeti” (egoizmi) ai hyn në fushën e kujdestarisë së kujdestarëve të Allāhut dhe atëherë zë të kuptojë Ehli Bejtin fill. Një njeri që thotë: “Unë jam” nuk mund të jetë anëtar i kujdestarisë. Kurse kur njeriu hyn në këtë fushë, atij i vjen ‘ilmi (dituria) që do të arrijë si një dhuratë nga Ehli Bejti (p.m.t.) që janë kujdestarët e Allāhut dhe në veçanti nga hirësia e tij ‘Alīu (p.m.t.)”.

Larixhānī: Po ndjekës të nderuar. Çështja jonë erdhi në një vend shumë të bukur por mbeti përgjysmë. Ky ishte një fjalim shumë i bukur mjeshtër, por për fat të keq dhe koha e programit tonë mbaroi. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të kenë përfituar nga sqarimet tona të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak