Me të vërtetë pohojmë se mendja nuk është lëvduar në asnjë vend tjetër aq sa është lëvduar në rrëfimet, tregimet e përcjellura nga Ehli Bejti (p.m.t.). Fjala vjen kur shihni veprën me titull: “Kutubu’s-Sitte” (Gjashtë Librat), do të shikoni se aty është bërë shumë pak fjalë për mendjen. Megjithatë pa shihni njëherë veprën me titull: “Uṣūlu Mine’l-Kāfī” (Metodologjia e Mjaftuesit) e Imām Kulejnit. Në këtë vepër janë shënuar rrëfimet e Ehli Bejtit (p.m.t.). Pa shikoni se sa shumë e kanë lëvduar imāmët e pafajshëm (p.m.t.) mendjen!

 

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

 

Ilāhī xhoz der kej shināsem,

Bé xhoz xhām-é to ṣager kej shināsem.

 

Bé esmā vu ṣifat xhumle sovgend,

Bé xhoz ruj-é to dilber kej shināsem.

 

O Zoti im cilën derë tjetër të njoh përveç derës tënde,

Cilën ḳade tjetër të njoh përveç ḳadesë tënde?!

 

Mbi të tërë emrat dhe mbiemrat u betofsha,

Cilin të dashur tjetër të njoh përveç bukurisë tënde?!

 

Ashtu siç e dini dhe ju ne kemi disa programe që po bëjmë fjalë dhe jemi zhytur në detin e veprës me titull: “مثنوي معنوي” “Methneuī’l-Me‘neuī” (Dyvargëshit Shpirtërorë) e mistikut, poetit, ṣūfistit dhe të urtit të madh Meulānā Xhelāluddīn Rūmīut. Fillimisht ne iu shprehim falenderimet tona bashkë me mjeshtrin e nderuar si pasojë e interesimit të shfaqur nga ana juaj. Ne jemi duke përfituar shumë nga mesazhet tuaja. Qëllimi ynë në këtë program është mundësia e dhënies së përgjigjes pyetjeve tuaja në fushën e diturisë, njohurisë, urtësisë dhe në çështjen e urtësisë së Islāmit dhe Ḳur’ānit Famëlartë që është një oqean i paanë.

Tanimë ashtu siç e dini ne kemi ardhur në çështjen e filozofisë së diturisë tek i madhi Meulānā, i cili themelin e me‘rifetit (diturisë) e shikon si konceptet shqisore. Ai erdhi nga koncepti shqisor tek koncepti mendor. Ai bën të ditur se mendja ka shkallë të larmishme. Ne do të hetojmë bashkë me mjeshtrin tonë të nderuar një për një, se çfarë janë shkallët e mendjes si “‘aḳlu’l-xhuz’ī” (mendja e pjesshme), “‘aḳlu’l-kul’lī” (memdja e plotë), “‘aḳlu’l-īmānī” (mendja besimtare), “‘aḳlu’l-ḳudsī” (mendja e shenjtë), “‘aḳlu’l-itāī” (mendja dhënëse, e dhënë), “‘aḳlu’l-iktisābī” (mendja e fituar, përftuar).

Mjeshtër i nderuar, në programin e kaluar ne bëmë fjalë për dallimet mes “‘aḳlu’-lxhuz’īt” (mendjes së pjesshme) dhe “‘aḳlu’l-kul’līt” (mendjes së plotë). I madhi Meulānā e sheh diturinë si diçka që mund t’iu çojë drejtpërdrejtë tek dituria. Ai më pas flet për “‘aḳlu’l-īmānīn” (mendjen besimtare) dhe citon se mendja mund të arrijë tek mbarë të vërtetat në gjendjen, rastin e qenies së lidhur me Allāhun. Më tej ai i jep mjete të tjera mendjes dhe cek frymëzimin, shpalljen pas besimit. Tani unë dua të lexoj atë pjesën e poezisë:

Që të tërë artet (profesionet) janë pa dyshim nga shpallja,

Më pas mendja shtoi disa gjëra mbi to.

 

Shiko mirë, çdo lloj arti i mendjes sonë,

A mund të mësohen pa qenë një mjeshtër?!

Ai thotë dy gjëra këtu. Gjëja e parë është se mendja ka nevojë për shpallje dhe gjëja e dytë është se ajo ka nevojë dhe për mjeshtrin apo ekspertin. Në veprën me titull: “Methneuī” (Dyvargëshit) për këtë mjeshtër bëhet fjalë si “pīr” (i pari, mjeshtri) për të cilin ne do të bëjmë fjalë për këtë në disa programe të mëtejshme.

Mjeshtër, sipas asaj që kam kuptuar Meulānā e sheh shpalljen si burimin e mbarë diturive dhe shkencave. Duke qenë se dhe mendja është e llojit të njëjtë me to ajo mund t’i zhvillojë dhe t’ua paraqisë ata arte njerëzve. Natyrisht se ky është komenti im, ju çfarë thoni?!

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Bëj të ditur se ashtu siç cekët dhe ju kjo është plotësisht e vërtetë. Poezia që ju sapo lexuat është pakëz e vështirë dhe nuk mund ta marr guximin e hyrjes në kuptimin e saj, megjithatë tani unë po mundohem ta komentoj duke iu mbështetur Allāhut të Lartësuar. I nderuari Meulānā këtu ka thënë gjëra shumë të çuditshme. Në rreshtin e parë ai përdor fjalën “herfe”. Fjala “herfe” ka kuptimin e artit, profesionit, çdo punë që bëhet në botë; zdrukthtaria, qenia tregtar pakice, shumice etj., çdo lloj pune, profesioni që mund t’iu vijë në mendjen tuaj. Në shtesë fjala “herfe” përfshin dhe shkencat dhe teknikat. Meulānā kumton se këto burojnë nga shpallja.

Ka gjasa që filozofi Meulānā do të përsërisë fjalët që ka thënë një i urtë tjetër. Ky i urtë është Mīr Findereskī. Mīr Findereskī ka përpiluar një dorëshkrim me titull: “Risāletu’ṣ-Ṣana‘ījje” (Dorëshkrimi i Arteve). Ky i fundit e sheh shpalljen si “herfe". Pra ai e sheh dhe shpalljen si art. Ai në veprën e tij me titull: “Risāletu’ṣ-Ṣana‘ījje” (Dorëshkrimi i Arteve), pra në “Dorëshkrimin e Artit-Profesionit” e shikon shpalljen si art, profesion.

Unë iu kisha thënë se hyrja në këtë çështje kërkon pakëz guxim. Shikoni edhe Meulānā miraton se mbarë artet janë mësuar nga shpallja. Kjo thënie ka dhe një themel ḳurānor. Shikoni njeriu dhe i dërguari i parë hirësia e tij Ādemi (p.m.t.) kishte dy fëmijë Hābīlin dhe Ḳābīlin. I vrari Hābīl u vra nga ana e vëllait të tij Ḳābīlit si pasojë e smirës, xhelozisë, zilisë. Kurse vrasësi Ḳābīl nuk dinte se ç’të bënte me kufomën, trupin e pajetë e tij pas vrasjes së tij. Sakaq vjen një sorrë dhe bëhet mësuesja e tij. Ai pa se sorra groposi, varrosi në tokë shoqen e saj sorrë dhe mësoi se të vdekurit duhen varrosur. Shumë mirë po ajo sorrë ku e kishte mësuar dukurinë e groposjes, varrosjes?! Ajo e kishte varrosur shoqen e saj të ngordhur me instinkin e saj që është një gjë që i shëmbëllen shpalljes.

Në Ḳur’ānin Famëlartë thuhet dhe “وَأَوْحَىٰ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ” “Ue euḥā Rabbuke ile’n-naḥli” (Dhe e frymëzoi, ia shpalli (me anë të instinktit) Zoti yt bletës). (Sūre Naḥl, ājeti 68) Duke u mbështetur në këtë përkufizojmë se kuptimi i përgjithshëm i shpalljes është përmbajtja e drejtpërdrejtë e gjithçkaje që vjen nga ana e Allāhut të Lavdëruar. Shpallja ka dhe një kuptim të veçantë, i cili është lajmërimi i Allāhut të Madhëruar i të dërguarve të Tij.

Në ājetin 68 të sūres Naḥl thuhet kështu: “وَأَوْحَىٰ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ” “Ue euḥā Rabbuke ile’n-naḥli eni’t-tekhidhi mine’l-xhibāli bujutān ue mine’sh-shexheri ue mimmā je‘rishūne” (Dhe e frymëzoi, ia shpalli (me anë të instinktit) Zoti yt bletës shko dhe ndërtoji nëpër male shtëpitë dhe nëpër pemë dhe në çatitë (që i ndërtojnë njerëzit). Hoji i bletës që end një bletë është në formën gjashtëkëndëshe, e cila është në një shkallë shumë të lartë në aspektin e gjeometrisë. Bleta nuk shkoi në asnjë shkollë për të mësuar endjen në mënyrë të mahnitshme të atij hoji. Endjen e hojit dinë ta bëjnë dhe bletët e sapoçelura në mënyrë të natyrshme. Kjo shpreh në mënyrë të drejtpërdrejtë lidhjen e saj me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Kjo nuk është një shpallje e lajmëtarit, pra nuk është një shpallje si shpallja e cila iu ka zbritur në mënyrë të ndërgjegjshme të të dërguarve (p.m.t.), por është një shpallje e thjeshtë.

Gjallesat, kafshët në një kuptim e dinë drejtpërdrejtë këtë me instinktet e tyre, pra ata nuk kanë nevojë për “ṣugrānë” (më të voglën) dhe për “kubrānë” (më të madhen) në logjikë. Meqenëse ato e dinë drejtpërdrejtë këtë me instinktet e tyre, ne mund ta zgjerojmë këtë kuptim dhe për gjallesat, insektet, kafshët e tjera atë që Ḳur’āni Fisnik thotë për bletën. Pra instinktet e gjallesave, kafshëve zotërojnë një cilësi të ngjashme me shpalljen.

Njeriu atje e mësoi, kjo do të thotë se Allāhu i Lartësuar ua kishte mësuar drejtpërdrejtë gjallesave, kafshëve se çfarë duhet të bënin. Sorra e dinte dhe njeriu e mësoi nga ajo. Por vargu pasardhës është shumë i rëndësishëm: “A mund të mësohen pa qenë një mjeshtër?!” Pra ju mund ta kuptoni shpalljen me mendjen.

Tani lejomëni t’iu pyes, nëse pas të dërguarit të nderuar (p.q.m.t.) nuk do të kishte mendje, vallë si do të kuptohej kjo shpallje?! Padyshim që ajo nuk do të mund të kuptohej. Ja pra kjo është çështja për të cilën Meulānā bën me shenjë. Gjithashtu dhe unë i bëj këtë pyetje atyre njerëzve që i dalin kundër mendjes dhe filozofisë: “Vallë a e kuptoni shpalljen me mendje, apo e kuptoni mendjen me shpallje?!” Ata mbesin të shtangur në vend kur ua drejtoj këtë pyetje. Vallë si do ta kuptonim shpalljen nëse nuk do të kishim mendjen?! Ju lutem a mund ta lexoni përsëri atë pjesën e poezisë?!

Larixhānī:

Që të tërë artet (profesionet) janë pa dyshim nga shpallja,

Më pas mendja shtoi disa gjëra mbi to.

Mjeshtër Dīnānī: Unë e cilësoj instinktin si një dituri të thjeshtë. Pra mbarë gjallesat e dinë si të jetojnë në mënyrë instinktive. Pra ato e dinë si të hanë, pinë, pra ushqehen dhe të strehohen. Mirëpo më pas erdhi mendja dhe i shtoi këta arte. Kjo gjëja që në poezi shprehet me fjalën “hirfet” dhe që ne e cilësojmë si art ose profesion, janë pikërisht punërat që njeriu i bën për të mund të jetuar dhe për të mund siguruar ushqimin dhe veshmbathjen. Ai rrëfen se mendja i shtoi këto. Shumë mirë, por si i shtoi mendja këto?!

Sqarojmë se mendja gjithmonë zotëron një “te‘ālī” (lartësim, ngjitje). Lërmëni që të shtoj dhe më tepër, jeta gjithmonë zotëron gjithmonë një lartësim. Njeriu që jeton gjithmonë lartësohet. Nëse njeriu ka ardhur në një etapë, fazë ku nuk gjendet prirja e lartësimit pohojmë se ai ka vdekur. Me vdekjen unë nuk kam për qëllim vdekjen fizike. Ky njeri mund të ecë në udhë por nëse nuk i drejtohet lartësimit nënvizoj se ai tanimë ka vdekur.

Si pasojë e qenies në prirje të vazhdueshme të mendjes themi se ajo i shton ato, sepse ajo bën shpikje, zbulime të reja, ajo gjen udhë të reja. Këtu dua të kujtoj atë thënien e mahnitshme të Emīru’l-Mu’minīnit (Prijësit të Besimtarëve) Imām ‘Alīut (p.m.t.): “Mjerë për atë i cili ka dy ditë të njëjta!” Pra nëse dita ime e djeshm është e njëjtë me ditën time të sotme dhe ditën time të nesërme, atëherë i mjerë unë sepse paskam mbetur në vend, paskam bërë vendnumërim.

Jeta është lartësim dhe veçanërisht jeta logjike, mendore është lartësim. Megjithatë këtu ka një çështje të rëndësishme, që nëse më lejoni unë kam dëshirë ta sqaroj. Mendja që është instinktive dhe të cilën e kam emërtuar si të thjeshtë është një mendje që e zotëron secili në mënyrë të lindur, të natyrshme. Ajo është një mendje që është për mbarë jetët e njerëzve. Kurse një mendje tjetër është dhe “‘aḳlu’l-iktisābī” (mendja e fituar, përftuar). Kjo është mendja e mendjes. Pra ju duhet ta rimendoni këtë mendje.

Lërmëni që t’ua sqaroj këtë dukuri në një mënyrë të ndryshme. Shikoni ne jemi qenie menduese. Por përse jemi qenie menduese?! Sepse kemi mendje. E thënë ndryshe mendja është menduese, puna e mendjes është mendimi. Shumë mirë por a mendohet vetë mendja?! Po, ajo duhet të mendohet. Pra mendja mendon dhe aj duhet të mendojë dhe veten. Kur mendja mendon veten, atëherë ajo është hem menduese dhe hem e menduar.

Larixhānī: Meulānā rrëfen si vijon:

Bëjeni zakon shikimin pa iu bindur imitimit,

Mendo dhe për mendjen tënde.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pra mendja mendon gjithçka, ajo mendon për botën, detin, krijimin, njeriun, murin, qiellin, tokën, tryezën, fillimin dhe fundin. Ajo mendon për gjithçka që has. Por nëse mendja juaj mendon dhe për veten, ja pra ajo është ndërgjegjja. Ja pra këtu nis dhe lartësimi. Nëse mendja mendon vetëm për dukuritë, sendet që janë jashtë, përveç saj dhe nëse nuk mendon për veten ajo nuk mund të lartësohet. Lartësimi fillon me mendimin e mendjes hem të dukurive, sendeve që janë jashtë, përveç saj dhe hem me mendimin e saj të vetes. Atëherë pohojmë se mendja është hem menduese dhe hem e menduar.

Larixhānī: Mjeshtër i nderuar, unë këtu dua të përsëris këtë dyvargëshin e mistikut Meulānā me synimin e dhënies së kontributit në aspektin e fjalëve të thëna të hirësisë suaj:

Shiko mirë, çdo lloj arti i mendjes sonë,

A mund të mësohen pa qenë një mjeshtër?!

Pra ai na lajmëron se dhe mendja ka nevojë për një mjeshtër. Mirëpo ai na lajmëron dhe se mjeshtri i mendjes nuk është gjë tjetër përveç mendjes. Pra ai thotë se ka një shpallje mendore. Ai përshkruan si më poshtë:

Mendja e shpalljes është më e fshehtë se kjo mendje,

Sepse ajo është e fshehtë dhe vjen nga bota e të fshehtës.

Mjeshtër Dīnānī: Këtu ai bën fjalë për “‘aḳlu’l-ḳudsīn” (mendjen e shenjtë”. Gjithashtu dhe mendja e shenjtë buron nga i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Allāhu i Lartësuar e krijoi botën me diturinë e Tij. Ashtu siç kemi bërë të ditur dhe më parë, fjala “‘aḳl” (mendje) nuk është përdorur për Allāhun. Emrat e Allāhut janë të fiksuar, pra ne nuk mund t’i shtojmë Atij emra nga vetvetja. Allāhu i Lavdëruar e krijoi botën me diturinë e Tij; në asnjë vend nuk kalon ndonjë thënie si Allāhu ka krijuar me mendjen e Tij. Por dituria e Allāhut është në përpjesëtim, shkallë të njëjtë me mendjen. Punërat e Allāhut janë me diturinë e Tij, kështu që dhe dituria është një përftim i mendjes.

Atëherë miratojmë se mendja jonë e shenjtë është e shenjtë vetëm kur është e lidhur me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Mendja e plotë është mendja e të Vërtetit të Bekuar duke qenë se është e lidhur me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Gjëja që ne e kemi emërtuar si “‘aḳlu’l-kul’lī” (mendja e plotë) është mendja që drejton mbarë botën e qenies. Mendja është ajo e cila mban sistemin e qenies në dorë. Ka një rend tek qenia, nëse nuk do të kishte rend tek qenia do të shkaktohej kaos, trazirë. Bota e qenies e cila përfshin këtë botë, botën tjetër, botën e pasurisë, qenies, tokësore dhe botën engjëllore ka një rend. Ky rend është një rend logjik, mendor, racional Ky rend logjik, mendor, racional është i lidhur me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar.

Gjëja që ne e quajmë “‘aḳlu’l-kul’lī” (mendja e plotë) nuk është e kyçur, mbyllur në një kuti. Mendja e plotë është mendja e cila përfshin, rrethon mbarë qenien. Krijimi i lidhjes së mendjes sonë me atë mendje e cila ka përfshirë, rrethuar atë qenie është gjëja për të cilën ka folur Meulānā në poezinë e tij. Ju këtë mendje quajeni si të doni, qoftë mendje e plotë, qoftë mendje e shenjtë, qoftë mendje e shpalljes apo qoftë mendja besimtare, kjo nuk ka aspak rëndësi. Kjo është mendja që është e lidhur me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar.

Larixhānī: Kjo gjendje është në përputhje dhe me ḥadīthët. Imām ‘Alīu (p.m.t.) urdhëron kështu: “Mendja është e dërguara e të Vërtetit”. Kjo është një thënie e mrekullueshme!

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është një thënie shumë e bukur, ka dhe një përcjellje tjetër si kjo, në të cilën thuhet: “Mendja është e dërguara (për) e të brendshmes, fshehtës”. Pra mbarë të dërguarit (p.m.t.) e dërguar deri më tani, janë të dërguarit e të dukshmes, të jashtmes, ndërsa mendja është e dërguara e të brendshmes, të fshehtës.

Larixhānī: Po, bëj të qartë se ky është një ḥadīth që vjen nga Imām Mūsā Ḳāḍḥimi (p.m.t.). Nëse më lejoni kam dëshirë që t’ua lexoj: “Inne li’l-lāhi ‘ale'n-nāsi huxhxhetejni: Huxhxheten ḍḥāhira ue huxhxheten bāṭina. Fe emmā’ḍḥ-ḍḥāhiru fe’r-rusulu ue’l-enbijjā ue eimme, feemmā’l-bāṭinu fe’l-‘uḳūlu” (Nuk ka dyshim se Allāhu ka dhënë dy dëshmi të qarta për njerëzit. Dëshmi e dukshme dhe dëshmi e brendshme, e fshehtë. Sa i përket dëshmisë së dukshme këto janë të dërguarit, lajmëtarët dhe imāmët. Kurse dëshmia e brendshme, e fshehtë janë mendjet).

Mjeshtër Dīnānī: Po, mendja është e dërguara e të brendshmes, të fshehtës ajo thotë fjalën e fundit në gjithçka, pra tanimë nuk ka më fjalë tjetër përtej, sipër saj. Vallë ç’mund të ketë mbi mendjen?!

Larixhānī: Mullah Ṣadrā në sqarimin e veprës me titull: “Uṣūlu Mine’l-Kāfī” (Metodologjia e Mjaftuesit) përshkruan si më poshtë: “Unë nuk kam parë asnjë tjetër që e kupton më mirë mendjen dhe e bën atë të njohur më bukur se Ehli Bejti”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se kjo është mëse e vërtetë, sepse ne zotërojmë kaq shumë dituri, njohuri, urtësi të Shkollës së Ehli Bejtit por fatkeqësisht jemi të hutuar, shkujdesur nga kjo. Me të vërtetë pohojmë se mendja nuk është lëvduar në asnjë vend tjetër aq sa është lëvduar në rrëfimet, tregimet e përcjellura nga Ehli Bejti (p.m.t.). Fjala vjen kur shihni veprën me titull: “Kutubu’s-Sitte” (Gjashtë Librat), do të shikoni se aty është bërë shumë pak fjalë për mendjen. Megjithatë pa shihni njëherë veprën me titull: “Uṣūlu Mine’l-Kāfī” (Metodologjia e Mjaftuesit) e Imām Kulejnit. Në këtë vepër janë shënuar rrëfimet e Ehli Bejtit (p.m.t.). Pa shikoni se sa shumë e kanë lëvduar imāmët e pafajshëm (p.m.t.) mendjen! Shikoni mendja gjithashtu është lëvduar jashtë mase dhe në Ḳur’ānin Falëmartë. Ne e kishim prekur me dhjetra herë më parë këtë. Me të vërtetë nuk ka sqarime më të bukura se sqarimet që kanë bërë imāmët në çështjen e mendjes.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër, çështja jonë erdhi në një pikë shumë të bukur dhe të hollë. Mistiku Meulānā dalëngadalë cek një mendje tjetër. Kjo është mendja e shenjtë ose e shpalljes. Kjo do të thotë se mendja është stërvitur me shpalljen dhe se vetë shpallja ka një natyrë, përbërje logjike, mendore. Më pas për të mund ta sqaruar më mirë këtë ai bën fjalë për “‘aḳlu’l-itāī” (mendjen e dhënë) dhe “‘aḳlu’l-iktisābī” (mendjen e përftuar). Ai tregon kështu:

Mendja është dy mendje e para është mendja e përftuar,

Që atë e mëson si fëmijë në shkollën fillore.

Nga libri, mësuesit, mendimi dhe përmendja,

Nga kuptimet, nga dituritë e bukura dhe të paprekura.

Mendja jote shtohet bëhesh më i mençur se të tjerët,

Por mësimi përmendësh i saj të vjen rëndë.

Kurse mendja tjetër është dhuratë e Allāhut,

Dhe burimi i saj është brenda shpirtit tënd.

 

Kur në zemër zien burimi i diturisë,

Ai as mban erë, as vjetrohet dhe as zverdhet...

Pra ai tregon se tanimë ky ujë nuk kundërmon, qelbet dhe nuk ndotet kurrë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, sepse ka arritur në det. Pra nëse dituritë, sendet tuaja që keni fituar nga jashtë arrijnë në dituritë, sendet tuaja të brendshme ato ruhen atje. Këtë shëmbëllim e kishim bërë dhe më parë. Kemi një bazen dhe nga ai bazen rrjedhin pesë lumenj. Pesë lumenjtë përfaqësojnë pesë shqisat. Ne i marrim nëpërmjet shqisave tona dituritë që marrim nga jashtë. Natyrisht se dhe nëse i marrim me shqisat tona sërish ua dorëzojmë mendjes ato. Si përfundim theksojmë se është mendja ajo e cila i analizon dhe i shndërron në dituri gjërat që i marrim me shqisa.

Nëse mendja nuk hyn në cikël, qark shqisat nuk mund të shndërrohen në dituri. Madje dhe në shkencat pozitive zbardhim se nëse mendja nuk hyn në cikël, gjërat që perceptohen me shqisa nuk do të shndërrohen në dituri. Mendja i bashkon dhe i shndërron në dituri gjërat e përftuara me shqisa. Ja pra këto janë si pesë lumenj që derdhen në ujë. Nëse rrjedhja e këtyre lumenjve ndalet, atëherë pas njëfarë kohe ai ujë mund të nisë kundërmimin, kutërbimin. Por nëse  brenda atij uji ka dhe një burim tjetër dhe brenda atij burimi ka një rrjedhje uji, atëherë ai ujë nuk kundërmon kurrë edhe sikur të mbetet me miliarda vite aty.

Ja pra këtu ṣūfisti Meulānā na bën të fitojmë këtë pikëpamje dhe shprehet se ne marrim të dhëna nga jashtë, megjithatë duhet t’i bashkojmë me brendinë tonë ato. Edhe burimi i tij është shpirti. Pra njëra nga çezmat vjen nga jashtë, ndërsa çezmja tjetër është brenda shpirtit. Dituritë që vijnë nga jashtë duhet të bashkohen, takohen me ato të brendshmet, ja pra atëherë është hem kjo botë dhe hem bota tjetër. Pra bashkohet, takohet bota e “gajbit” (brendshmes, të fshehtës) me botën e “shehādetit” (dëshmisë, të dukshmes). Ai i cili mund t’i bashkojë, takojë këto dy botëra është vetëm njeriu.

Gjallesat, kafshët, bimët, insektet, sendet dhe trupat e pajetë nuk kanë qasje në botën engjëllore; kurse njeriu megjithëse në një anë është hem kafshë hem bimë dhe hem trup i pajetë, themi se ai është i lidhur me botën engjëllore me një gjë që ka. Kur ai e çon këtë botë në botën engjëllore ai bëhet i pavdekshëm në të njëjtën kohë. Njeriu është një det i pafund i cili i bashkon mbarë botërat me njëra-tjetrën. Gjithashtu ai vetë është sendërtimi i mbarë atyre botërave.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

 

***

Larixhānī: Po, shumë mirë mjeshtër i nderuar, i urti Meulānā dalëngadalë po e çon mendjen në atmosferën e të fshehtës së saj. Ky dyvargësh është mjaft i bukur:

Kur në zemër zien burimi i diturisë,

Ai as mban erë, as vjetrohet dhe as zverdhet...

 

Këtu ai e bashkon, takon mendjen me një dituri që vjen nga prejardhja e mendjes. Pra kuptojmë se këtu ka dallim dhe mes diturisë dhe mendjes. Fjala vjen as në Ḳur’ānin Fisnik nuk thuhet “‘alīmun ‘aḳīl” (i dituri, i mençuri) për Allāhun e Lartësuar. Mirëpo thuhet “ālim” (i ditur), “ḥakīm” (i urtë); kjo tregon se është një fushë dhe përtej mendjes e cila është dituria.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju cekët se mendja ju çon në botën e të fshehtës. Por ç’është e vërteta mendja është e fshehtë si natyrë, përbërje. Ju nuk mund ta shikoni mendjen, ju nuk mund ta prekni mendjen, ju nuk mund ta çoni në laborator mendjen. Mendja nuk ka peshë, sasi, cilësi, kohë dhe vend. Pra vetë mendja është e fshehtë.

Për më tepër ju bëtë të ditur se dituria është përtej mendjes. Ashtu siç bëra të qartë dhe më parë në Ḳur’ānin Kerīm nuk është përdorur fjala “‘aḳl” (mendje) për Allāhun e Madhëruar. Kjo është një hollësi e lidhur me gjuhën, të cilën duhet ta kemi parasysh. Fjala “‘aḳl” (mendje) vjen nga fjala “‘iḳāl”, fjala “‘aḳl” do të thotë lidhje. Allāhu i Bekuar dhe i Madhëruar është absolut dhe i dëlirë dhe nuk ka asnjë kusht lidhur me Të. Askush nuk mund të përcaktojë një kusht për Allāhun e Lartësuar. Meqenëse Allāhu është absolut dhe i dëlirë dhe meqenëse fjala “‘aḳl” përmban kuptimin e “lidhjes” miratojmë se kjo fjalë nuk është e duhur, e përshtatshme për postin e shenjtë të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Për këtë arsye Allāhu i Lavdëruar nuk është përmendur si “‘aḳīl” (i mençur), në vend të këtij mbiemri është përmendur mbiemri “‘ālim” (i ditur).

Mirëpo dua ta paraqis dhe këtë, dituria nuk ka asnjë kuptim në mungesë të mendjes. Ne nuk mund të kemi një dituri pa qenë mendja; mendja është një masë gjithëpërfshirëse, e plotë. Mospërdorimi i fjalës “‘aḳl” (mendje) për Allāhun e Madhëruar është një çështje që ka të bëjë me gramatikën. Ne në vend të saj përdorim fjalë si “‘ālim” (i ditur), “ḥakīm” (i urtë). Megjithatë as ḥikmeti (urtësia) nuk mund të jetë pa mendjen. Ju keni plotësisht të drejtë kur thoni se ajo është e fshehtë. Mendja e fshehtë është dituri e fshehtë.

Ashtu siç paraqita dhe më parë dhe vetë mendja është e fshehtë. Ne nuk mund ta masim mendjen, nuk ka asnjë metër që mund ta masë mendjen, ju nuk mund ta prekni mendjen. Mendja nuk ka ngjyrë, peshë, cilësi, sasi, kohë dhe vend. Mendja ka kohë dhe vend sepse punon tek ne. Si pasojë e zotërimit tonë të kohës dhe të mendjes, mendja është vepruese në kohë dhe në vend tek ne. Pra nuk është se mendja zotëron kohën dhe vendin në vetvete.

Fjala “‘aḳl” (mendje) nuk përdoret për Allāhun e Lartësuar meqenëse ajo rrjedh nga rrënja “‘iḳāl” (lidhje). Fjala “‘iḳāl” është gjëja ku lidhet këmba e devesë. Shumë mirë, ju mund të ngrini pyetjen: “Vallë përse mendjes iu është thënë mendje, përse ajo është shprehur me fjalën lidhje, pavarësisht se ajo është e lirë?!” Sepse mendja i lidh gjërat e tjera, pra i pengon.

Gjëja e vetme që lidh epshin, joshjen, këmbën e devesë është mendja. Ju i bëni “‘iḳāl” (lidhje) pra i lidhni epshin, dëshirën e zjarrtë, joshjen, ëndrrën, vegimin. Pra në çastin kur vjen mendja ëndrrat largohen, në kohën kur vjen mendja vegimet dëbohen. Kur vjen mendja ajo ia mbyll shtegun epshit, ajo e pengon atë. Kur vjen mendja ajo i fut, vë nën kontroll epshet, dëshirat dhe joshjet njerëzore.

Mendja ndonëse ka proçese si shpëtimi dhe çlirimi, gjithashtu ajo hyn në punë, shërben dhe në lidhjen dhe pengimin e gjërave jashtë, përveç mendjes. Pra mendja e çliron vetveten në çdo çast duke i lidhur gjërat që janë jashtë, përveç saj me vetveten. Fjala “‘aḳl” është në gjuhën ‘arabe dhe në vend të kësaj është përdorur fjala “khired” në gjuhën e vjetër perse.

Larixhānī: Në këtë pikë kemi një thënie të Mullah Hādī Sebzevarīt, i cili tregon kështu: “Allāhu i Lavdëruar bëhet “Rezzāḳ” (Dhënës i Madh i Rizḳut) kur cilësohet me rizḳun (furnizimin) dhe bëhet “Gafūr” (Falës i Madh) kur cilësohet me magfiretin (faljen). Si pasojë e rrjedhjes së fjalës “‘aḳl” (mendje) nga fjala “‘iḳāl” (lidhje) ajo nuk përdoret për Allāhun; por Mullah Hādī Sebzevarī njofton kështu: “Shkaku i mosbërjes së Allāhut të njohur me mendjen mbase është qenia mendje e vetvetes”.

Mjeshtër Dīnānī: Këtë e ka thënë Aristoteli. Ky i fundit e sheh Allāhun si mendje. Pra zoti i Aristotelit është mendja.

Larixhānī: Ky kuptim gjendet dhe në poezinë në formën: “Kjo botë është një mendim i mendjes së plotë”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ajo është një shfaqje. Sigurisht se Meulānā është më i kujdesshëm se Aristoteli. E thënë ndryshe ai është më hyjnor dhe më fetar. Thënia: “Kjo botë është një mendim i mendjes së plotë” nënkupton se “Kjo botë është një shfaqje e mendjes së plotë”. Mendja e plotë e këtushme ose “‘aḳlu’l-kul’lī” është “‘ilmu’l- kul’lī” (dituria e plotë).

Përdorimi i kësaj fjale për Allāhun nuk është në përputhje vetëm në gjuhën ‘arabe. Por për fjalët e tjera për shembull “khired” dhe “danai” në gjuhën perse nuk ka problem. Fjala “khired” është dituri, ne e përdorim fjalën “khired” si mendje në persishten e vjetër. Për shembull “khiredmend” përkthehet si njeri i mençur. Pra khired është hem dituria dhe hem mendja. Fundja dhe dituria është përfundimi, pasoja e mendjes, pa qenë mendja nuk mund të jetë as njeriu i diturisë.

Larixhānī: Ai në veprën e tij me titull: “Sherḥu’l-Esmāi” (Sqarimi i Emrave) rrëfen kështu: “Allāhu është mubdi‘; sepse Ai ka zënë fill, krijuar pa patur mendja e Tij asnjë parashikim, shëmbëllim”.

Mjeshtër Dīnānī: Ashtu siç jeni në dijeni fjala “ibda‘” do të thotë dukuria që nuk ceket me lëndën dhe kohën (dukuria që nuk ka as lëndë dhe as kohë). Çdo qenie në këtë botë është e prekur me lëndën dhe kohën. Pra fjala vjen lënda, materiali i kësaj tryeze duhet të jetë i pranishëm në të shkuarën, ajo duhet të gjendet në një kohë të caktuar në mënyrë që ne të mund të bëjmë një tryezë me atë lëndë në një epokë të caktuar kohore. Gjithçka në këtë botë ka një kohë dhe është bërë me një material. Mirëpo “mubde‘atet” pra gjërat që janë të krijuara pa shembull nuk kanë lëndë dhe epokë kohore.

Mendja nuk është bërë nga lënda. Mendja nuk ka lëndë, material. Ajo nuk kërkon një kohë të shkuar. Ja pra kësaj iu thuhet “ibda”. Si rrjedhojë pohojmë se mendja është nga “mubde‘ati” dhe Allāhu është “bedī‘”. Por fjala “bedī‘” e këtushme ka kuptimin e “mubdī‘ut”, pra krijuesit pas asnjë parashikim, shëmbëllim. Atëherë themi se fjala “ibda” ka hem kuptimin e lëndës dhe mosqenies së varur nga një epokë kohore dhe hem ka kuptimin e risisë dhe artit.

Disa artistë më kishin ftuar që të mbaja një fjalim, në të cilin bëra të ditur se gjithçka në botë ka një shfaqje. Mbretërit janë shfaqja e qenies sullṭān i plotfuqishëm i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, të urtët janë shfaqja e diturisë, mençurisë së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Unë mendova se shfaqja e kujt mund të jenë artistët dhe duke u menduar me vete thashë me zë të lartë: “Artistët janë shfaqja “bedī‘” (krijim i mrekullueshëm) e Allāhut të Lavdëruar. Ata i hapën sytë dhe kjo thënia ime iu pëlqeu jashtë mase! Me të vërtetë nënvizoj se artistët janë shfaqja e emrit “bedī‘” (krijimit të mrekullueshëm pa asnjë shembull) të Allāhut të Madhëruar.

Larixhānī: Po, sigurisht ashtu siç ka thënë dhe Mullah Ṣadrā rrëfimet dhe thëniet më të bukura në çështjen e mendjes kanë ardhur nga Shkolla e Ehli Bejtit. Hirësia e tij ‘Alīu (p.m.t.) në khuṭben e 222-të të veprës me titull: “Nehxhu’l-Belagāti” (Arti i Oratorisë) rrëfen si më poshtë: “... Allāhu flet me (disa robër) me ta në vetën (në thelbin, thellësinë) e mendjeve të tyre” (nāxhāhum fi fikrihim ue kel’lemehum fi dhāti ‘uḳūlihim)! Sa thënie madhështore!

Mjeshtër Dīnānī: “Fi dhāti ‘uḳūlihim…” (në vetën e mendjeve të tyre). Pra jo në mendjet e pjesshme të tyre por në mendjet e çiltra, dëlira, kulluara të tyre. Ja pra kjo është “‘aḳlu’l-kul’lī” (mendja e plotë).

Larixhānī: Më tej Meulānā rrëfen si më poshtë: “Kur mendja bëhet e shenjtë tanimë Allāhu e mbush me urtësi brendinë e saj”. Ashtu siç prekët dhe ju mendja është në gjendje qarkullimi në mesin e botës së dëshmisë dhe të botës së fshehtë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, shpall se shfaqjet e mendjes janë në këtë botë, sepse në fund të fundit kjo botë është shfaqja e mendjes. Pra nëse nuk do të ishte mendja, atëherë nuk do të kishte rend, rregull në këtë botë. Në këtë botë gjithçka është ashtu siç duhet të jetë. Kjo është pasoja, përfundimi i mendjes; kjo mendje është pamja, shfaqja e mendjes. Madje një botë e tërë është në formën e mendjes.

Larixhānī: Më vonë Meulānā tregon si vijon:

Përveç këtyre të menduarave ka dhe të menduara të tjera,

Tek dashuria do të gjesh sa e sa gjëra të shkëlqyera tek dashuria.

Vallë ç’mendje tjetër ka përveç mendjes tënde tek i Vërteti?!

Që shkaqet e kupës qiellore mendohen tek ajo?!

Pra ai shpalos se dhe kupa, sipërfaqja qiellore është nën hegjemoninë e mendjes.

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht se këtu teksa ai citon: “kupën qiellore”, ai nuk synon vetëm galaksitë, universet, sepse dhe engjëjt janë shfaqja e mendjes hyjnore. Ja pra ky është “melekūtu’l-e‘lā” (bota engjëllore më e lartë) dhe nuk është se galaksitë janë “melekūt” (bota engjëllore).

Larixhānī: Sa bukur që Meulānā e lëvdon mendjen. Ky i fundit shprehet kështu:

Ti i shtin rizqet në dorë me këtë mendje,

Ndërsa me mendjen tjetër e bën dyshek nën shtresat e qiellit!

Mjeshtër Dīnānī: Pra mbarë shtresat e qiellit janë vendi yt. Ti i sundon ato dhe tanimë ato janë nën këmbët e tua.

Larixhānī: Kurse më pas ai rrëfen kështu:

Nëse luan me mendjen tënde me dashurinë e Allāhut që është ṣamed,

Allāhu të dhuron dhjetëfishin e asaj mendjeje madje shtatëqind fishin.

Vini re se në ç’përfundim të mrekullueshëm që arrin. Nëse njeriu i kushton adhurimit të mendjes rëndësi, pra nëse ai ecën, lëviz me mendjen e tij, atëherë ai përfton shpërblime të shumëfishuara.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mendja është arsyeja e atij shtimit të panumërt. Nëse mendja nuk është atëherë ndodh ngrirja dhe ngurtësimi. Në vendin ku nuk është mendja ka thatësi dhe vdekje. Ashtu siç kam paraqitur dhe më parë veçoria e vetës së mendjes është lartësimi. Pra duke qenë se ka një lartësim në vetvete nuk ka ndalim tek ajo. Lartësimi i vetës së mendjes është shtimi dhe teprimi. Kur e sheh të bukurën, thua se po kjo është e bukur, më pas kur e sheh të bukurën thua përsëri se po kjo është e bukur. Por këtë të bukur e gjeni dhe më të zbukuruar, deri në pafundësi! Kjo është një gjendje tejet mbresëlënëse! Ja pra kjo është veçoria e mendjes!

Larixhānī: Ai thotë pikërisht këtë dhe kumton kështu:

Pijedhënësi i mendjes ua mori mendjen e tyre për një çast,

Ata u ngopën me mendjen deri në fund të jetëve të tyre.

 

Thelbi i bukurisë së qindra Jūsufëve është bukuria e Dhu’l-Xhelālit,

O ti që je më pak se një grua flijohu për atë bukuri!

 

Mjeshtër Dīnānī: Unë mendjen e dehur, e di, njoh si mendjen që është bashkë me dashurinë! Meulana e sheh këtë botë nga një botë tjetër. Ai e sheh këtë botë me syrin e shpirtit; ai sheh nga e brendshmja në të dukshmen, ai nuk shkon nga e dukshmja në të brendshmen. Me të vërtetë Meulānā është një det i pafund. Për këtë arsye ne nuk mund të dalim nga ky det i pafund jashtë. Tani ai na ka futur në një det të ri, ku dalja nga ky i fundit është jashtëzakonisht e vështirë. Për më tepër dhe bukuritë e tij janë aq tërheqëse sa ai nuk i lë asnjë fuqi, shteg për lënien e kësaj bukurie njeriut.

Mendja është gjëja më e bukur që ka krijuar Allāhu. Mendja e cila koncepton, percepton këtë mund ta durojë këtë. Gjithashtu dhe bukuria e Jūsufit është mendje; pra nuk është vetëm bukuria e fytyrës. Poeti Meulānā në njërën nga poezitë e tij përshkruan kështu: “Kur një njeri do dikë dhe bie në dashuri me të, ai pandeh se gjëja që do është fytyra e saj pra bukuria fizike e saj. Megjithatë kur ajo vdes dhe e vënë në qivur, ai e shikon se ajo nuk kishte të dashur”. Meulānā shprehet kështu:

Pamja e saj është në vendin e duhur, shumë mirë por nga vjen kjo ecje?!

O dashurues kërko mirë kush është i dashuri yt?!

Pra nëse ajo do të ishte një pamje, ajo pamje është ende këtu; por ka diçka tjetër brenda saj, ti në të vërtetë ishe dashurues i saj por nuk e dije këtë.

Larixhānī: Po ndjekës të nderuar. Çështja jonë erdhi në një vend shumë të bukur por mbeti përgjysmë. Nëse do Allāhu çështjen se “çbën mendja me dashurinë” do ta trajtojmë në programin pasardhës. Shumë bukur mjeshtër. Ky ishte një fjalim shumë i bukur. Për fat të keq dhe koha e programit tonë mbaroi. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të kenë përfituar nga sqarimet tona të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak