Unë nuk e shikoj “muḥabbetin” (dashurinë e ndërsjellë) si mbiemrin veprues,por e shikoj atë si një mbiemër vetor. Pra ashtu siç Allāhu është“‘ālim”(i ditur) si vetë,gjithashtu Ai është dhe“muḥibb” (dashurues) si vetë. “Muḥabbeti” (dashuria e ndërsjellë) nuk është e ndarë nga qenia e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.Qenia e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është muḥabbet (dashuri e ndërsjellë), raḥmet (mëshirë). Raḥmeti (mëshira) e Tij e ka kaluar gaḍabin (zemërimin) e Tij.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī:Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Çunān pur shod fezā-jé sīne ez dūst,

Ké fékr-é khish gom shod ez zamīrem.

Ḳadeh pur kon ké men der dovlet-é ‘ashḳ,

Xhevān-é bakht-é xhéhānem gerçi pīrem.

Ç’u mbush zbrazëtia e zemrës aq shumë me mikun sa,

Në egoizmin e mendimit tim ajo humbi.

Mbushe ḳaden që unë në shtetin e dashurisë,

Jam një i ri fatlum në këtë botë ndonëse jam i moshuar.

Ashtu siç e dini dhe ndiqni dhe ju ne gjatë disa programeve po bëjmë fjalë për veprën madhështore me titull: “Seuāniḥu’l-‘Ushshāḳi” (Gjendjet e të Dashuruarve) e Ḥāxhe Aḥmed Gazzālīt bashkë me mjeshtrin tonë të nderuar Dr. Ibrāhīmī Dīnānī. Fillimisht u bë fjalë për ‘ashḳun (dashurinë). I ndjeri Ḥāxhe Aḥmed Gazzālīt citonte se ‘ashḳu (dashuria) ishte një e vërtetë e përjetshme. Ai duke u mbështetur në thënien: “يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ” “juḥibbuhum ue juḥibbūnehu” (Ai i do ata dhe ata e duan Atë) që ceket në ājetin e 54 ḳurānor të sūres Māide, e kishte përkufizuar njeriun si një qenie që e kishte dashur Allāhu përpara se ai si njeri ta donte Allāhun. Rishtas ne kishim bërë fjalë për dallimin e ‘ashḳut (dashurisë) së dashuruesit dhe të dashuruarit. Sërish ne kishim bërë fjalë për çështjen e qenies së njeriut të përjetshëm. Kurse në këtë çast erdhëm në çështjen: “Cili është dallimi mes ashḳut (dashurisë) të dashuruesit dhe të dashuruarit?!”

Sāliku (udhëtuesi i përmirësimit etik, moral) që është ‘āshiḳ (dashurues) duhet të analizojë me‘arifetin (urtësinë) në ‘ashḳu’l-muḥibbi (dashurinë e dashuruesit). Nuk është e mundur të ketë dashuri në mungesë të diturisë dhe ndërgjegjjes. Ndërsa tani erdhëm në dallimin mes krishmes së ḥusnit (bukurisë, joshjes, simpatisë) dhe krishmes së me‘ashūḳut (qenies së dashuruar).

Mjeshtër,Ḥāxhe Aḥmed Gazzālī pohon se fjalia në formën: “Kuntu kenzen mahkfijjen” (Unë isha një thesar i fshehtë) e atij ḥadīthi ḳudsī (të shenjtë) e “krishmes së ḥusnit (bukurisë)” është bërë e dukshme në fjalinë e dytë të ḥadīthit të njëjtë pra të fjalisë në formën: “fe aḥbabtu en ‘urafe” (dhe desha që të bëhem i ditur, i njohur).Këtu ai mbështetet në rrëfimin me titull:“Hirushi”meqëllim që të mund të sqarojë këtë çështje vetë.Mjeshtër ne do të gëzoheshim jashtë mase nëse ju do të na sqaronit dhe anën e filozofisë, diturisë, njohurisë, urtësisë të rrëfimit teksa cekni çështjen.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut,Gjithëmëshirshmit,Mëshirëplotit. Po, miratoj se ashtu siç bëtë me shenjë dhe ju dy fjalitë e cekura në atë ḥadīth ḳudsī (të shenjtë) përkatësisht fjalia e parë: “Kuntu kenzen mahkfijjen” (Unë isha një thesar i fshehtë) ose siç kalon në disa kopje: “Kuntu kenzen khāfijjen” (Unë isha një thesar i fshehtë) me fjalinë e dytë “fe aḥbabtu en‘urafe fe khalaḳtu’l-khalḳa li ‘urafe bihi” (dhe desha që të bëhem i ditur, i njohur dhe krijova krijesat, qeniet për t’u ditur, njohur) janë dy çështje të pavarura në vetvete. Pra dy fjalitë e lartpërmendura të ḥadīthit: “Kuntu kenzen makhfijjen” (Unë isha një thesar i fshehtë) ose dhe “fe aḥbabtu en ‘urafe” (dhe desha që të bëhem i ditur, i njohur)ishin një çështje që ishteshumë e folur, hetuar në rendin e ditës në aspektin e të urtëve dhe mbarë të urtët kanë vrarë goxha mendjen mbi këtë çështje. Njëri nga këta të urtë është dhe i nderuari Ḥāxhe Aḥmed Gazzālī. Pra kuptimi i këtyre dy fjalive të sipërcituara të ḥadīthit është nënvizuar se është theksuar me ājetin ḳurānor: “يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ” “juḥibbuhum ue juḥibbūnehu” (Ai i do ata dhe ata e duan Atë) që e kemi lexuar pak më parë.

Pra miratojmë se përpara se njeriu të jetë “muḥibbi” (dashuruesi)itë Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar ai është “maḥbūbi” (i dashuruari) i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Qenia “maḥbūb” (i dashuruar) i njeriut është përpara qenies së tij “muḥibb” (dashurues). Por përpara se të hyjmë në këtë çështje më duhet të bëj të diturse “hem qenia “muḥibb” (dashurues) dhe hem qenia “maḥbūb” (i dashuruar) i njeriut” - janë që të dyjaveçori - që i përkasin njeriut.Shumë mirë por vallëajanë qenia “muḥibb” (dashurues)dhe qenia “maḥbūb” (i dashuruar)veçorivetoretënjeriut?!Cilat gjëra janë veçoritë vetore dhe cilat gjëra janë veçoritëepërkohshme, rastësore tënjeriut?!Edhe kjo është një çështjee pavarur në vetvete.

Fjala vjen ne e pranojmë nuṭḳun (të folurën) si veçorinë vetore të njeriut. Qëmoti njeriu përshkruhej si “اَلْإِنْساَنُ حَيْوَانٌ ناَطِقٌ” “El-insānu ḥajuānunnāṭiḳun” (Njeriu është një gjallesë, krijesë folëse), kështu që dhe sipas meje, ky është njëri nga përshkrimet më të mira brenda mijra përshkrimeve që janë bërë rreth njeriut. Shumë mirë por vallë a është dhe dashuria njëra nga veçoritë vetore të njeriut?! Gjithashtu dhe kjo është një çështje e veçantë.

Sigurisht se kjo nuk ka kuptimin se çdo njeri është dashurues, sepse mund të ketë dhe njerëz që nuk e ka kanë përjetuar kurrë dashurinë gjatë jetës së tyre. Megjithatë ne këtu teksa themi se dashuria është vetore e themi këtë në kuptimin “bi’l-ḳuūe, bi’l-isti‘dād” (e mundësisë, potencialit). Pra kjo gjendet në krijimin, natyrën, vetën e njeriut. Disa njerëz mund të mos jenë të njohur me krijimin, natyrën e tyre, pra mund të mos kenë kaluar nga mundësia në vepër, kjo është një çështje në vete.

Ḥukemātë (filozofët, të urtët) i kanë parë nuṭḳun (të folurën) dhe idrākun (perceptimin) si veçoritë vetore të njeriut. Pra njeriu pa perceptim në parim nuk është njeri. Ai i ngjan njeriut dhe si pamje është njeri. Njeriu mund ta humbë perceptimin duke u bërë i mangët, i metë si pasojë e një morie shkaqesh, kjo është një gjë tjetër por nuk është e mundur që njeriu të mos ketë perceptimin si mundësi ose si krijim, natyrë. Tani pyetja ime është kjo: “Vallë a është apo nuk është kështu dhe dashuria?!”

Pra vallë a e zotëron njeriu “muḥabbetin” (dashurinë e ndërsjellë) si mundësi apo dashuria është diçka e metë, e përkohshme?! Ashtu siç e shenjuat dhe ju Ḥāxhe Aḥmed Gazzālī do që ta shikojë si vetore këtë. Rishtas dhe unë mendoj se kjo është vetore dhe kam dëshmi në këtë çështje. Fjalët e Ḥāxhe Aḥmed Gazzālīt nuk janë aq të hapura dhe të qarta në këtë çështje.

Unë nuk e shikoj dashurinë të ndryshme nga urtësia. Unë i shikoj dashurinë dhe perceptimin si dy gjëra të ndyshme, por i shikoj këto si dy pamje dhe ndriçime të të vërtetës së njëjtë. Shprehem kështu sepse unë mendoj se pa qenë dituria, njohuria, urtësia as dashuria nuk ka ndonjë kuptim. Por duke qenë se njeriu është vetor ai është hem “muḥibb” (dashurues) dhe hem “maḥbūb” (i dashuruar). Edhe Allāhu i Lartësuar na lajmëron për këtë duke na thënë: “يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ” “juḥibbuhum ue juḥibbūnehu” (Ai i do ata dhe ata e duan Atë).

Në programin e shkuar unë kisha thënë se Allāhu i Lavdëruar meqenëse është i përhershëm dhe i përjetshëm dhe nuk është ḥadīth (i krijuar), si rrjedhojë dhe mbiemrat e Tij janë të përhershëm dhe të përjetshëm dhe nuk janë ḥadīthë (të krijuar). Mbiemrat e Tij vetorë janë të njëjtë me vetën. njëjtë. Për shembull ‘ilmi (dituria) është një mbiemër vetor i Allāhut. Mbiemrat e Allāhut të Madhëruar janë ndarë në një sërë pjesësh si dhātī (vetorë), fi‘ilī (veprues) ixhābī (të detyruar, të domodosdoshëm) dhe selbī (mbiemrat mohues). Ne nuk do të futemi në këtë çështje në këtë çast, megjithatë bëjmë të ditur se mbarë muteel’lihūnët (teologët) dhe mutefekkirūnët (mendimtarët) e mëdhenj i kanë parë mbiemrat vetorë si të njëjtë me vetën e Allāhut të Lartësuar, pra ata nuk i kanë parë këto mbiemra si të ndarë.

Si pasojë e qenies së vetës së Allāhut të Lavdëruar të përjetshme dhe mbiemrat e Tij janë të përjetshëm dhe patjetër që dhe ‘ilmi (dituria) është një mbiemër dhātī (vetor). Kurse mbiemrat “اَلْخاَلِقُ” “Khāliḳu” (Krijuesi) dhe “اَلرَّازِقُ” “rāziḳu” (dhënësi i rizḳut) i kanë vlerësuar si mbiemra fi‘ilī (veprues), megjithëse ne nuk do të hyjmë në këtë çështje tani. Përsëri dhe mbiemrat fi‘ilī (veprues) kthehen në mbiemrat dhātī (vetorë) por mbiemrat vetorë janë pa dyshim të qëndrueshëm, të përhershëm. Ashtu siç veta është e qëndrueshme, e përhershme dhe mbiemrat vetorë janë të qëndrueshëm, të përhershëm.

Tani tema e diskutimit tonë është kjo: “Vallë a është “muḥabbeti” (dashuria e ndërsjellë) një mbiemër veprues apo vetor?! Unë nuk e shikoj “muḥabbetin” (dashurinë e ndërsjellë) si mbiemrin veprues,por e shikoj atë si një mbiemër vetor. Pra ashtu siç Allāhu është“‘ālim”(i ditur) si vetë,gjithashtu Ai është dhe“muḥibb” (dashurues) si vetë. “Muḥabbeti” (dashuria e ndërsjellë) nuk është e ndarë nga qenia e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.Qenia e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është muḥabbet (dashuri e ndërsjellë), raḥmet (mëshirë). Raḥmeti (mëshira) e Tij e ka kaluar gaḍabin (zemërimin) e Tij.

“Nuk ka “texhel’lu’l-ḥubbī” (shfaqje të dashurisë) pa “maḥbūb” (të dashuruar). Nuk ka ‘ashḳ (dashuri) në mungesë të “maḥbūbit” (të dashuruarit), pikërisht ashtu siç nuk mund të ketë ‘ilm (dituri) pa qenë “me‘alūmi” (i dituri). Mbiemrat janë kështu, pra ato kanë anë të përcaktuar. Kështu që ne e kishim sqaruar dhe këtë dukuri. Kurse ana është në formën e lidhjes së ndriçuar. Atëherë njeriu është i dashuruar si vetë dhe nëse dashuria e Allāhut shfaqet, kjo bëhet më shumë e dukshme tek njeriu.

Ç’është e vërteta krijimi i Allāhut,është shfaqja e dashurisë së Tij, mirëpo forma, pamja, trajta e plotë e kësaj shfaqjeje është njeriu.Sepse njeriu është dukja, shfaqja e mbarë mbiemrave të Allāhut.Njeriu është pasqyra që tregon pothuajse gjithçka.Pra nëse njeriu arrin në etapën e përsosmërisë,atëherë ai mund të tregojë të tërë mbiemrat e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Njeriushpehherënukeheton vetveten, por merret me detyrat,përgjegjësitë ditore.Hetimi dhe gjetja e njeriut të vetvetes nuk është një gjë e lehtë. Kur njeriu ia del mbanë të zbulojë vetveten ai do ta shikojë se ka dashuri. Po, pohoj se mund të ketë dhe njerëz të cilët janëtëpamëshirshëm,tëpaskrupullt, që nuk ndjejnë aspak dhimbsuri, mëkatarë, vrasës, gjakpirës, gjakderdhës. Ne jemi në dijeni se njerëzit janë më gjakderdhësit në histori si pasojë e mënyrës, stilit të rritjes,arsimit dhe edukimit të marrë dhe rrethit shoqëror të rritjes.

Mirëpo njeriu si karakter, natyrë është një krijesë e muḥabbetit (dashurisë së ndërsjellë). Përderisa njeriu nuk e asgjëson, fsheh dhe pengon daljen në dukje të këtij mbiemri kjo dukuri, veçori është kështu. Brenda njeriut ka një mori mbiemrash që nuk kanë gjetur mundësi që të dalin në dritë. E thënë ndryshe tek njeriu ka fuqi të tilla të cilat mund të mos sendërtohen, kalojnë në vepër deri nëfund të jetës së njeriut. Kjo pra është e meta e vetë njeriut. Shprehem kështu sepse ai nuk ka përgatitur kushtet për sigurimin e daljes së tyre në pah.

Kursedashuriaështë mbiemri vetor i njeriut dhe nëse ai i përgatit kushtet e saj në mënyrë të ndërgjegjshme, atëherë kjo shpaloset në një mënyrë tërësisht të qartë. Si rrjedhojë njeriu është hem maḥbūbi(i dashuruari)dhe hem muḥibbi(dashuruesi) i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Këtukam dëshirë që ta theksoj dhe njëherë duke e përsëritur. Nuk është aspak e lehtë konceptimi, zbulimi i njeriut të vetvetes. Por përse nuk është e lehtë?! Kjo nuk është diçka e lehtë sepse konceptimi i njeriut të vetvetes nuk është një gjë që mund të bëhet me “‘ilmu’l-ḥuṣūlin” (diturinë e përftuar).Ne jemi mësuar që të kuptojmë gjithçkame “‘ilmu’l-ḥuṣūlin” (diturinë e përftuar).Kuptimime “‘ilmu’l-ḥuṣūlin” (diturinë e përftuar)nënkupton kuptimin me koncepte.Por ne nuk mund të arrijmë tek vetvetja me koncepte.

Në këtë veprën me titull:“Seuāniḥu’l-‘Ushshāḳi” (Gjendjet e të Dashuruarve)eḤāxheAḥmed Gazzālīt, pavarësisht se është e vogël si vëllim por mjaft e madhe si kuptim kalon një çështje. Në këtë vepër thuhet se sytë e të nderuarit Je‘ḳūb(p.m.t.) u veshën me bardhësi si pasojë e ndarjes nga i biri i tijJūsufi (p.m.t.).Disa e kanë komentuarsi “u bë i verbër” këtë thënien: “sytë e tij u veshën me bardhësi” që preket në ājetin ḳurānor.Pra sipas disa komentuesve sytë e tij e humbën shikimin, pra u verbuan si pasojë e hidhërimit.

Megjithatë kur i nderuari Je‘ḳūb (p.m.t.) e takoi të birin e tij të nderuarin Jūsuf (p.m.t.) pas një ndarje e aq të gjatë ai e përqafoi, puthi dhe e nuhati atë. Kur ishte duke e puthur dhe e nuhatur ai bënte zë: “Ku është Jūsufi?! Ku është Jūsufi?!” Një nga të pranishmit e atjeshëm e pyeti: “OlajmëtariiAllāhut,ti qëndrove i ndarë për vite,ndonëse largësia mes Ken‘ānit (rajonit të Filisṭīnës, Palestinës) dhe Miṣrit (Egjiptit) është aq e madhe,rishtas ti e more erën e këmishës së tij! Kur ta sollën këmishën ti e kuptove se ajo këmishë i përkiste Jūsufit (p.m.t.) nga era e asaj këmishe.Ndërsa tani e ke përqafuarJūsufinpor po e kërkon ende atë! Ç’është kjo gjendje?!”

Përgjigjja e dhënë e të nderuarit Je‘ḳūb (p.m.t.) ndaj kësaj pyetjeje është me të vërtetë shumë e çuditshme. I nderuari Je‘ḳūb (p.m.t.) rrëfen si më poshtë: “Atëherë unë isha Je‘ḳūbi dhe e kuptova nga era e këmishës së era e Jūsufit vinte nga shumë larg.Kurse sot unë jam vetë Jūsufi dhe nuk mund ta shikoj vetveten duke qenë se jam vetë Jūsufi në këtë çast”.

Kjofjaliështëshumë madhështore!I nderuariJe‘ḳūb (p.m.t.)e shikonte, dëgjonte me veshë dhe e nuhaste të nderuarin Jūsuf (p.m.t.). Por ai thoshte: “Kurse sot unë jam vetë Jūsufi dhe nuk mund ta shikoj vetveten duke qenë se jam vetë Jūsufi në këtë çast”. Sepse njeriu nuk e shikon vetveten. Por përse njeriu nuk e shikon vetveten?! Sepse shikuesi dhe i shikuari janë të ndarë, pikërisht ashu siç është bebëzaesyrit.Për sa kohë që nuk ka pasqyrë... Madje vetë syri... Ndonëse syri që është organi i shikimit është, përsëri ai nuk mund ta shikojë vetveten.

Njeriu nuk mund ta konceptojë vetveten me “‘ilmu’l-ḥuṣūlin”(diturinë e përftuar) pra me koncepte dhe me përfytyrimin. Sepse koncepti im nuk jam unë,koncepti im është vetëm koncepti im. Pamja ime nuk jam unë, pamja ime është vetëm pamja ime.

Larixhānī: Sipas mendimit tuaj dashuria e dashuruesit dhe i të dashuruarit bëhen një në njëfarë kuptimi, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Unë e shikoj dashurinë e dashuruesit si pasqyrimin e dashurisë së të dashuruarit. “Insānu’l-kāmili” (njeriu i përsosur) zotëron të dashuruarin e vërtetë. Edhe njerëzit e rëndomtë kanë kanë një të dashuruar të vërtetë. Kështu që ju nuk mund të gjeni asnjë njeri që nuk ka një gjë, hobi, njeri që do.Kurse i dashuruari i “insānu’l-kāmilit” (njeriut të përsosur) është i përcaktuar, dashuruari i tij është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Ai është ḥaḳīḳati (e vërteta), “insānu’l-kāmili (njeriu i përsosur) do ḥaḳīḳatin (të vërtetën) dhe Ḥaḳḳun(të Vërtetin). Gjithashtu dhe njerëzit e tjerë - sado që në një shkallë të ulët arsimore, edukimore, fetare, intelektuale, kulturore, shoqërore të jenë - rishtas duan diçka.

Për shembull disa njerëz dashurojnë, duan lekun, ndërsa disa të tjerë postin, pozitën, vendin. Pra fundja njeriu është “muḥibb” (dashurues). Ju nuk mund të gjeni një njeri të shëndetshëm i cili nuk do diçka.Nëse ka një njeri që thotë se nuk do asgjë nënvizoj se ai është i sëmurë dhe se duhet të mjekohet.

Njeriu do që të bëhet “maḥbūb” (i dashuruar) në atë masë që është “muḥibb” (dashurues). Një njeri që dëgjon fjalët e të tjerëve do që dhe të tjerët të dëgjojnë fjalët e tij. Njeriu që shikon do që dhe të shikohet në të njëjtën masë. Njeriu që shijon do që dhe të shijohet në të njëjtën masë. Njeriu që do diçka dhe do të dashuruarin do që të bëhet dhe dashuruar në të njëjtën masë. Ja pra kjo është krishmeja eme‘ashūḳut(qenies së dashuruar).

Nësemë lejoni këtu kam dëshirë që të rrëfej një tregim, sepse tani është pikërisht çasti i duhur. Ky tregim ashtu siç lajmëruatdhe ju është një tregim që Ḥāxhe Aḥmed Gazzālī e ka përcjellur në veprën e tij me titull:“Seuāniḥu’l-‘Ushshāḳi” (Gjendjet e të Dashuruarve). Autori rrëfen si mëposhtë:“Na ishte njëherë një padishah jashtëzakonisht i pashëm, i mahnitshëm dhe madhështor. Ai kishte një pasuri marramendëse dhe e kishte shtrirë, mbretërimin, sundimin mbi gjithçka. Ai kishte një bukuri të pashoqe dhe ecte duke zbukuruar dhe dridhur vendin. Ky padishah kishte dhe një vezir shumë të ditur, mençur dhe të zgjuar. Këta të dy panë një hirush teksa po shkonin në një vend. Hirush u thuhej atyre njerëzve që qëmoti ndiznin zjarrin e hirit, thëngjijve nëpër hamame. Hirushët në përgjithësi i kishin krerët dhe veshjet e ndotura dhe të zeza, meqenëse merreshin me bartjen e drurëve, ndezjen e zjarrit dhe mbarëvajtjen e zjarrit. Pra dhe ky hirush ishte një njeri i moshuar, kreu dhe veshjet e tij ishin të ndotura dhe të zeza, të bëra të tëra me blozë dhe ndryshk dhe paraqitja e tij ishte në gjendje jashtë mase të keqe dhe të mjeruar.

Hirushi e ndiqte me admirim bukurinë e padishahut. Ai ndjente një admirim të thellë në zemrën e tij për të. Veziri e pa këtë dhe i tha kështu duke ia treguar padishahut atë: “Shiko se si ai të është dhënë tërësisht ty”. Padishahu e pa dhe u shqetësua tej mase nga ky burrë kreu dhe veshjet e tij ishin të ndotura dhe të zeza, të bëra të tëra me blozë dhe ndryshk dhe paraqitja e tij ishte në gjendje jashtë mase të keqe dhe aspak të këndshme. Ai tha me vete: “Unë jam një njeri kaq i pashëm dhe madhështor dhe kam një mbretëri përrallore. Vallë si është e mundur që një njeri me pamje kaq të keqe dhe të mjeruar, kaq i shëmtuar do të më pëlqente dhe do të ndjente admirim për mua?! Vallë pikërisht mua më gjeti për të më pëlqyer duke kërkuar në mesin e kaq shumë njerëzve?!”

Kështu që ai u mërzit, nxeh dhe u shqetësua deri në atë masë sa urdhëroi: “Merreni, çojeni dhe vriteni këtë leckaman, hiqmani sysh!” Veziri i mençur dhe i zgjuar ndërhyri për këtë dhe e këshilloi kështu padishahun: “Sullṭāni im kjo nuk i ka hije drejtësisë suaj. Dashuria nuk është një gjë që është në dorën e njeriut. ‘Ashḳu (dashuria) dhe muḥabbeti (dashuria e ndërsjellë) që ai ndjen për ju nuk është në dorën e tij. Ndëshkimi juaj i tij, si pasojë e një punë që ai e ka bërë pa qenë në dorën e tij, nuk është në përputhje as me drejtësinë e as me mendjen”.

Padishahu i ri e kuptoi se këto fjalë ishin të drejta, të mençura dhe logjike dhe pasi tha: “Mirë, mirë, shumë mirë, lëreni të shkojë” dhe u largua dhe vetë. Kështu që kjo çështje u mbyll. Ky padishah kalonte çdo vit në rrugën e atij itinerari. Ai kaloi atje dhe njëherë në vitin tjetër. Ajo ngjarje ishte në mendjen e vezirit. Ata të dy arritën në atë vend ku kishin parë atë njeri në vitin e shkuar, por këtë herë ai burrë i moshuar nuk ishte më. Ai veziri i mençur dhe i zgjuar vuri re se padishahu shikonte rretherrotull pra sa majtas djathtas. Pra padishahu po kërkonte atë njeri me të cilin u soll keq vitin e shkuar. Megjithatë ai kaloi dhe shkoi në heshtje pa thënë asnjë fjalë”.

Ḥāxhe Aḥmed Gazzālī duke përcjellur këtë tregim do të thotë se ky i dashuruar  mund të mos e kishte pëlqyer atë dashuruesin e tij.Fundja ai nuk e kishte pëlqyer veshjen e ndotur, të zezë dhe të mjeruar të burrit madje ishte shqetësuar nga kjo. Atij nuk i kishte ardhur aspak mirë nga dashuria e tij për të.Por “dashuria, joshja, pëlqimi i të dashuruarit” u bë shkak i shikimit rretherrotull pra sa majtas-djathtas i padishahut dhe i kërkimit të tij se ku ishte ai njeri që e kishte dashur atë. Mirëpo këtë herë nuk mundi ta gjente atë.

Kjo nënkupton se ashtu siç njeriu do gjithmonë diçka, gjithashtu ai gjithmonë do të jetë dhe i dashuruar. Ja pra unë mund të them se ky përftim është përftim vetor i njeriut, përftim i cili ka të bëjë me urtësinë, karakterin dhe natyrën e krijimit të njeriut.

Njeriu ashtu siç do qenie tjetër pavarësisht se është ḥadīth (i krijuar), se është i vdekshëm gjithmonë përpara njeriut ka një dritare e hapur drejt pafundësisë dhe përjetësisë. Njeriu është qenia e vetme që kupton kuptimin e përjetësisë. Nëse njeriu nuk do të kishte marrë një pjesënga përjetësia dhe nëse nuk do të kishte një dritare të hapur drejt pafundësisë dhe përjetësisë, atëherë ai nuk do të mund ta kuptonte, konceptonte, perceptonte kuptimin e saj.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Mjeshtërato që thatë lidhur me krishmen e ḥusnit (bukurisë) dhe krishmen e me‘ashūḳut (qenies së dashuruar)dhe ashtu siç cekët në tregimin e hirushit, pohojmë se përfundimet e nxjerra të ḤāxheAḥmed Gazzālītjanë shumë të rëndësishme. Ky i fundit duke bërë me shenjë në fjalinë:“Kuntukenzen makhfijjen”(Unëisha një thesar i fshehtë)thotë se nuk ka asgjë që të mund të fshehë Allāhun. Ai e përdor në veçanti thënien: “krishmeja e ḥusnit (bukurisë)”.Sepse “krishmeja e bukurisë” është shfaqje e përjetshme. Si rrjedhojë thënia: “Kuntu kenzen makfijjen” (Unë isha një thesar i fshehtë)nuk ka kuptimin se ka, kishte një gjë që fsheh Allāhun.Ashtu siç ceket në lutjen e veprës me titull:“Xheushenu’l-Kebīri” (Xheusheni i Madh):“Ja men huue ikhtefa li farti nūrihi”që përkthehet:“O Ai i Cili është fshehur si pasojë e fuqisë së dritës së Tij”pra“Allāhu është i fshehur si pasojë e fuqisë së tmerrshme të dritës së Tij”. Kjo është një nxjerrje e mirë përfundimi.

Ndërsa pikë së dyti është pjesa:“Feaḥbabtu en‘urafe”(Dhe desha që të bëhem i ditur, i njohur). Kjo është krishmeja e me‘ashūḳut (qenies së dashuruar) dhe ashtu siç bëtë të qartë dhe ju ai kur ai padishah shkoi përsëri dhe nuk e pa atë hirushin atje, atëherë atij i ndryshoi gjendja shpirtërore.Pra i dashuruari do që ta shikojë krishmen e me‘ashūḳut(qenies së dashuruar)në pasqyrën e dashuruesit.Kjo është një pikë shumë e mirë. Pra dashuruesi është mbajtësi i pasqyrësndaj bukurisë së të dashuruarit.Si rrjedhojë miratojmë se krishmeja e me‘ashūḳut(të dashuruarit) hem mund të jetëzgjidhja e shqetësimeve për dashuruesin dhe hem mund të jetë një ndriçim, shkëlqim për të dashuruarin.

Aipasi nxjerr këto përfundimetërëndësishmevijon kështu. Unë dua të lexoj tekstin nga vepra dhe ju sqaroni se përse këtu është përdorur thënia: “xhivānmertët” (trimat e rinj).

“Ojuxhivānmertë(trimat e rinj),krishmeja e me‘ashūḳut(të dashuruarit) tek ḥusni (bukuria) dhe krishmeja e ḥusnit (bukurisë)duhet të përzihet pikërishtsi melāḥati (kripësia) e kripës me përsosmërinë e ḥusnit (bukurisë) në një tenxhere”.

MjeshtërDīnānī:Sqarojse kjo çështje për të cilën folët është një çështje e rëndësishme filozofike, e diturisë, njohurisë dhe urtësisë ashtu siç kam prekur dhe më parë. Pra që të të dyja çështjet janë të rëndësishme, hem “xhivānmertët” (trimat e rinj) dhe hem “melāḥati” (kripësia)...Kështu që ḤāxheAḥmed Gazzālī i përsërit vazhdimisht këto në veprën e tij. Për më tepër dhe ḥadīthi ḳudsī (ishenjtë):“Kuntu kenzen makhfijjen”(Unë isha një thesar i fshehtë) është i një rëndësie jetike.

TeksaAllāhu i Lartësuar thotë:“Kuntu kenzen makhfijjen”(Unë isha një thesar i fshehtë)ka për synim se asgjë nuk mund ta fshehë Allāhun... Fshehtësia është dy llojesh. Lloji i parë është si pasojë e “fuqisë së tmerrshme të të metës”,për shembull kështu është vogëlsia. Fjala vjen ju nuk mund ta shikoni me sy të lirë një atom.Shprehem kështu sepse ka gjëra që pavarësisht se mikroskopët i tregojnë më të mëdha duke i zmadhuar me qindra, mijra, miliona herë ne nuk mund t’i shohimende.Cili është shkaku i qenies së kësaj gjëje të fshehtë?!Vogëlsia e saj,sepse ajo nuk mund të shikohet si pasojë e qenies jashtëzakonisht të vogël të masës së saj.

Kurse disa gjëra të tjera nuk shikohen, sepse janë jashtë mase të mëdha. Allāhu i Lavdëruar është i fshehtë, sepse është tej mase i qartë. Ashtu siç ceket dhe në lutjennë pjesën e veprës me titull:“Xheushenu’l-Kebīri” (Xheusheni i Madh) të cilën ju e lexuat pak më parë,filozofi ynë muteel’lih(teolog) Ḥākim Ḥāxhe Sebzevari i ka dhënë vend kësaj në veprën e tij me titull: “Sherḥu’l-Manḍḥūme”(Sqarimi i të Renditurit) duke thënë: “O Ti që je i fshehtë si pasojë e fuqisë së tmerrshme të dritës, qartësisë dhe shfaqjes Tënde”.

Pra Ai është aq i qartë dhe i ndriçuar dhe për këtë arsye sytë tanë nuk mund ta perceptojnë atë ndriçimin e madh. Allāhu është i fshehtë si pasojë e fuqisë së tmerrshme të qenies së tij të qartë. Pra asgjë në këtë botë nuk mund të fshehë Allāhun. Sepse nuk ka asgjë tjetër në madhështinë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Duke përdorur këtu thënien e të ndjerit Sa‘adi:

Çu solṭān an-é ‘izzet ‘ālem ber keshed,

Xhéhān ser bé xhīb-é ‘ādem der keshed.

Kur sullṭāni i nderit shpalosi flamurin,

Bota tërhiqet në xhepin e asgjësë.

Pra kur duket flamuri i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar çdo gjë mbetet e fshehtë. Xixëllonja duket qartë gjatë netëve, por vallë a mund të shikohet xixëllonja kur del Dielli?! Shikoni ka gjasa që këtë e kam thënë dhe më parë, njëri nga të urtët tanë ka shprehur si më poshtë: “Unë bëj çudi se si njeriu i ditëve të sotme thotë se bota është e dukshme, kurse Allāhu është i fshehtë dhe orvatet të hulumtojë, dëshmojë Allāhun.Megjithatë sa gabim të rëndëqë kanë bërë këta njerëz! Sepse Allāhu është Ai i dukshmi dhe bota është ajo e fshehta.Në fakt ju duhet të shkoni e të gjeni botën!”

Kjo do të thotë se mos e keni gjetur botën dhe ju ka mbetur të kërkoni për Allāhun?! Nëse me të vërtetë keni arritur në dritën e diturisë, atëherë duhet të shkoni e të kërkoni botën. Shprehem kështu sepse Allāhu është i dukshëm ndërsa ju shkoni e kërkoni se ku është bota! Po pohoj se Allāhu nuk mund të fshihet brenda asgjëje, qenia e fshehtë e Allāhut është si pasojë e fuqisë së tmerrshme të qenies së dukshme të Tij. tij t dukshme.

Larixhānī: Shumë mirë por çfarë është thënia: “fe aḥbabtu en ‘urafe” (dhe desha që të bëhesha i ditur, i njohur)?!

Mjeshtër Dīnānī: Shikimi i Tij në një pasqyrë, pra shikimi i Tij me një mjet. I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar nuk mund të shikohet pa qenë pasqyra. Për shembull mendoni për Diellin që s’është asgjë pranë dritës shpirtërore. Vallë a mund ta shihni Diellin pa syze?! Njeriu mund të bëhet dhe i verbër nëse mundohet ta shohë Diellin me sy të lirë dhe mund ta shohë atë vetëm pas një xhami me blozë ose me tym.

Ne duhet ta shikojmë me një pasqyrë të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Shumë mirë por çfarë është ajo pasqyrë?! Ose me cilën pasqyrë mund ta shikoni të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar?! Ata të cilët mbajnë pasqyrën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar janë lajmëtarët dhe kujdestarët. Pra “insānu’l-kāmili” (njeriu i përsosur) është mbajtësi i pasqyrës së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Kur shihni të nderuarin të dërguar të Allāhut (p.q.m.t.) ju shikoni të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Kur shihni Imām ‘Alīun (p.m.t.) ju shikoni Allāhun e Lartësuar.

Në këtë pikë dua të shtoj se ka një rrëfim të bukur për sa i përket kësaj çështjeje që është si më poshtë: “Men reānī feḳad rāe’l-Ḥaḳḳa”. (Kush më sheh mua ai me të vërtetë shikon të Vërtetin).Pra ai thotë: “Unë jam shfaqja e të Vërtetit, nëse më sheh mua do të shikosh të Vërtetin). “Insānu’l-kāmili” (njeriu i përsosur) është mbajtësi i pasqyrës së Allāhut të Lavdëruar. Ja pra ky është dhe shkaku i gjendjes së domosdoshme të “insānu’l-kāmilit” (njeriut të përsosur) në rruzullin tokësor.Sepse nëse “insānu’l-kāmili” (njeriu i përsosur) nuk do të ishte në këtë botë, atëherë Allāhu i Madhëruar nuk do të mund të bëhej i dukshëm në këtë botë.

Nëse lajmëtarët dhe kujdestarët nuk do të ishin, atëherë Allāhu nuk do të bëhej i dukshëm në këtë botë nga përjetësia deri në të përhershmen. Atëherë kuptimi i thënies:“Kuntu kenzen makhfijjen”. (Unë isha një thesar i fshehtë) është si vijon: “Allāhu ishte i fshehtë si pasojë e fuqisë së tmerrshme të shfaqjes së Tij dhe Allāhu bëri një pasqyrë për Vetveten me qëllim që ne të mund ta shikojmë Atë”.

Tani këtu do të them një gjë përtej kësaj: “Ne e shikojmë të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar në pasqyrën e “insānu’l-kāmilit” (njeriu i përsosur). Kurse unë dua të them këtë: “Gjithashtu dhe i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar e shikon Vetveten në pasqyrën e “insānu’l-kāmilit” (njeriut të përsosur)”.Tani le të vijmë në pjesën e dytë të pyetjes suaj... Sepse pyetja juaj përbëhej nga dy pjesë.

Larixhānī:Përpara se të kalojmë në pjesën e dytë të pyetjes, fillimisht le ta përfundojmë çështjen e pjesës së parë.Ju vutë një shenjë shumë të bukur në pikën e kësaj pjese. Kjo ishte një dëshmi e re dhe njëkohësisht shumë e rëndësishme. Ju përkufizuat kështu: “Ne orvatemi që të gjejmë Allāhun. Por nuk ka asgjë tjetër që është më e dukshme se saAllāhu”.Gjithashtu dhe Allāhu do një pasqyrë për të parë Vetveten. Edhe Muḥjiddīn ‘Arabiu e ka prekur të njëjtën çështje në veprën e tij me titull:“Faṣṣu’l-Ādemi” (Guri i Unazës së Ādemit).Mirëpo dëshmia juaj është shumë më e butë, delikate dhe më e hollë, elegante mjeshtër. Sipas meje ka një të fshehtë mes Allāhut me njeriut në lidhje me këtë çështje.

Mjeshtër Dīnānī:Po në mënyrë të prerë... Njëra nga veçoritë e njeriut është qenia e tij krijesa, qenia e vetme që ka të fshehta në këtë botë. Ai ka të fshehta sepse është i aftë për “muḥabbetin” (dashurinë e ndërsjellë).Nënvizoj se asnjë krijesë, qenie tjetër nuk zotëron të fshehta. Pra qeniet e tjera janë ato që janë. Kurse njeriu është hem i hapur, i qartë dhe hem i mbyllur, i fshehtë.Pranjeriukahem anë të hapura, të qarta dhe hem anë të mbyllura, të mbyllura.

Në këtë pikë me synimqë të kuptojmë të fshehtën e njeriut kur shohim jetët e lajmëtarëve dhe kujdestarëve, vëmë re se tregimi më i çuditshëm është ai i cili ka ndodhur mes të nderuarit Mūsā (p.m.t.) dhe i të nderuarit Khiḍr(p.m.t.)i cili zë vendnë Ḳur’ānin Famëlartë.I nderuari Mūsā (p.m.t.)niset në udhëtim me njeri të emërtuar me thënien:“فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا”“Feuexhedā ‘abdān min ‘ibādinā ātejnāhu raḥmeten min ‘indinā ue ‘al’lemnāhu min ledunnā ‘ilmān”. (Dhe ata të dy gjetën njërin nga robërit Tanë, të cilit i kemi dhënë mëshirë nga ana Jonë dhe e kemi mësuar me një dituri të veçantë nga Ne). (Sūre Kehf, 65) që ceket në Ḳur’ānin Fisnik dhe me një njeri të cilin ne e kemi emërtuar si “Khiḍr”. Fjala “khiḍr” rrjedh nga e njëjta fjalë me fjalën “khuḍr” që në gjuhën ‘arabe do të thotë gjelbërim, lulëzimi shpërthimi i frutave, perimeve. Kurse gjelbërimi është shenja e jetës, gjallërisë, vazhdimësisë, përhershmërisë, përjetësisë dhe pavdekësisë. Si rrjedhojë përsërisim se i nderuari Khiḍri (p.m.t.) është një qenie që është gjithmonë dhe i përhershëm. Për këtë arsye emri i tij është Khiḍr (p.m.t.).

Gjatë udhëtimit i nderuari Khiḍri (p.m.t.) i kishte thënë kështu të nderuarit Mūsā (p.m.t.): “قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِي فَلَا تَسْأَلْنِي عَنْ شَيْءٍ حَتَّىٰ أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا”“Kāle fe’inī ettebe‘tenī felā tes’elnī ‘an shej’in ḥatta uḥdithe leke minhu dhikrān”. (Ai (Khiḍri) i tha: “Nëse më shoqëron ti mua,atëherë mos më pyet për asgjë, derisa unë vetë të të lajmëroj, tregoj për të”).(Sūre Kehf, 70) Megjithatë i nderuari Mūsā (p.m.t.) nuk kishte mundur të duronte se ç’kishte bërë ai dhe e kishte pyetur. I nderuari Mūsā (p.m.t.) pikë së pari e kishte pyetur për atë djalin e ri që kishte vrarë, pikë së dyti për shpimin e anijes dhe pikë së treti për ndreqjen e atij muri. Pra pavarësisht se i nderuari Mūsā (p.m.t.) i kishte dhënë fjalën se nuk do të bënte pyetje rreth këtyre ndodhive, përsëri ai kishte bërë pyetje duke mos mundur të duronte më rreth këtyre tri ndodhive.

Kur i nderuari Mūsā (p.m.t.) i kishte bërë dhe pyetjen e tretë dhe të fundit tanimë këtë herë i nderuari Khiḍr (p.m.t.) i kishte thënë:“قَالَ هَٰذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ ۚ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا”“Ḳālehadhā firāḳu bejnī ue bejnikese’unebbiuke bite’uīli mā lem testeṭi‘‘alejhi ṣabrān”. (Ai (Khiḍri) tha: “Ky është kufiri, ndarja mes meje dhe mes teje, unë do të të lajmëroj, tregoj për ato gjëra për të cilat ti nuk munde të kishe ṣabr (durim))! (Sūre Kehf, 78) Me fjalë të tjera këtej e tutje ne nuk mund të vazhdojmë më udhëtimin bashkë sepse ti nuk mund të kishe ṣabr (durim).Megjithatë ndonëse i nderuari Khiḍr(p.m.t.) i kishte thënë se tanimë nuk do të mund ta vazhdonte më udhëtimin së bashku me të dhe se kishte ardhur koha e ndarjes së tyre, sërish i kishte rrëfyer atij dhe të vërtetën e atyre tri ndodhive.Pra i nderuariKhiḍr(p.m.t.) i kishte rrëfyer të nderuarit Mūsā (p.m.t.)arsyen e vrasjes së atij djali të ri, e shpimit të asaj anijeje dhe ndreqjes së atij muri.

Disa të urtë kanë bërë një komentim lidhur me këtë.Shumë mirë meqenëse ai do t’i rrëfente arsyen e këtyre të fshehtave të nderuarit Mūsā (p.m.t.), atëherë përse vallë u largua nga ai?!Pra ai u largua nga ai duke e paralajmëruar, por njëkohësisht i rrëfeu dhe të fshehtat. Disa njerëz të urtë e kanë emërtuarsi “infiṭām” këtë dukurinë e thënies së kësaj të fshehte dhe largimit.Fjala “infiṭām” dotë thotë gjidhënien e një nëne foshnjes së saj dhe ndërprerjen e gjidhënies së saj.Pra është mëse e natyrshme dukuria e pirjes, thithjes së foshnjes të qumështit nga gjiri i nënës së tij për dy vite rresht dhe pas mbushjes së gjidhënies për dy vite rresht, nëna e ndërpret gjidhënien për foshnjen e saj. Mirëpo ndërprerja e gjidhënies për një foshnje e cila është mësuar me pirjen, thithjen e qumështit nga gjiri i nënës së tij është një punë tepër e vështirë.

Me synimin e ndërprerjes së gjidhënies foshnjes i japin ëmbëlsira dhe ushqimet e tij të parapëlqyera. Në këtë mënyrë ata mundohen që të sigurojnë harrimin e foshnjes së gjidhënies së nënës së tij. Ja pra dukurisë së ndërprerjes së gjidhënies së nënës të foshnjes por të interesimit, kujdesjes së saj për të i thuhet “infiṭām” (ndërprerje).Si rrjedhojë disa të urtë e kanë cilësuar dhe shprehur me fjalën “infiṭām”që nënkupton ndërprerjen e gjidhënies së nënës të foshnjes së saj, dukurinë e ndërprerjes së udhës mes të nderuarit Khiḍri (p.m.t.) dhe të nderuarit Mūsā (p.m.t.).

Pra dhe i nderuari Khiḍri (p.m.t.) në njëfarë kuptimi krahas “infiṭāmit” (ndarjes, ndërprerjes së udhëtimit të tij) me të nderuarin Mūsā (p.m.t.) rishtas ishte kujdesur për të, i kishte dhënë ëmbëlsira dhe ushqimet e tij të parapëlqyera, si dhe i kishte rrëfyer atij për të fshehtat e këtyre tri ndodhive. Shumë mirë por vallë a mbaruan të fshehtat, pasi i nderuari Khiḍr (p.m.t.) ua rrëfeutë nderuarit Mūsā (p.m.t.) të fshehtat e këtyre tri ndodhive?!Jo, ndoshta sapo kishte filluar. Sepse të fshehtat e tjera që i nderuari Khiḍr (p.m.t.) nuk ua kishte rrëfyer të nderuarit Mūsā (p.m.t.) janë të pafund... Pra nëse njeriu është i aftë, i zoti ai ka me dhjetra, qindra të fshehta të tjera të cilat ai duhet t’i arrijë përpara tij...

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër, të themi të drejtën çështja jonë erdhi në një pikë shumë të bukur, por për fat të keq dhe koha e programit tonë mbaroi. Kështu që nëse do Allāhu ne  do të lëmë zbardhjen e këtyre të fshehtave në programin vijues. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak