Ibrāhīmī Dīnānī: Lidhja E Natyrës Me Qenien

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Tet. 26, 2021, 5:31 p.m.

“Allāhu nuk e bëri, krijoi kajsinë kajsi, por i dha “ūxhūd” (qenie) kajsisë”. “Mā xhe‘ale’ll-llāhu...” (Allāhu nuk e bëri...). Kuptimi i kësaj fjalie është ky: “Allāhu nuk krijoi qenësinë e kajsisë, por krijoi qenien e kajsisë. Ja pra kjo është fjala e atyre që marrin për bazë, themel dhe pranojnë qenien me tërë qartësinë e saj.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne kishim ardhur në këtë pikë në këtë kornizë lidhur me pyetjet e ndjekësve tanë të nderuar me veprën: “Mine’l-Maḥsūsāti Ile’l-Me‘aḳūli” (Nga Gjërat Shqisore në të Arsyetuara, Menduara) e Mjeshtër Dīnānīt. Ne iu shprehim falenderimet tona për ndjekjen e programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

“Çdo e pranishme që ka qenien dhe ikhtijārin (vullnetin, zgjedhjen e lirë), shpëton dhe çlirohet nga qenia dhe ikhtijāri (vullneti, zgjedhja e lirë) i saj. Ajo rikthehet në natyrën, rrënjën, thelbin e saj pra në qenien dhe ndërgjegjjen e saj. Ky rregull është i vlefshëm për kudo dhe për gjithçka. Pra jo vetëm që çdo gjë rikthehet në rrënjën e saj thelbësore por dhe kjo botë tregon për këtë”.

Mjeshtër Dīnānī, në veprën e tij citon: “Ata që janë familjarë me veprat e Ibn Sīnās e dinë mjaft mirë fjalinë e tij të njohur në këtë çështje. Ai kishte kumtuar kështu: “Allāhu nuk e bëri, krijoi kajsinë kajsi, vetëm se i dha “ūxhūdin” (qenien) asaj”. Tani të vjen kjo pyetje në mendje: “Vallë a ka kjo fjali kuptimin se natyra është një gjë që nuk është e krijuar?!”

Tregoje fytyrën dhe nxirre qenien time nga kujtesa ime,

Atyre që iu është djegur kashta, mullari, thuaji t’i çojnë në erë.

Ne ua kemi dhënë zemrën ṭufānit të gjëmës së dashurisë tënde,

Thuaji përmbytjes së dëmit të vijë e ta çojë shtëpinë e qenies me themel.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po, pohoj se ashtu siç bëtë me shenjë dhe ju ndjekësi ynë i nderuar i cili ka drejtuar këtë pyetje ka tërhequr vëmendjen në një pikë shumë të mirë. Kjo nuk është aspak një çështje e thjeshtë, por me të vërtetë është një çështjet tejet e rëndësishme. Themi se çështja: “Vallë cili është thelbi natyra apo qenia?!” është një debat që daton qëmoti në gjirin e filozofëve muslimanë madje dhe në mesin e filozofëve të botës. Ky është debati se cila është baza natyra ose qenia.

Kjo çështje është hem një çështje e thjeshtë dhe hem një çështje jashtë mase e hollë. Para së gjithash lejomëni që t’iu sqaroj se ç’është “māhijeti” (natyra, përbërja) dhe “ūxhūdi” (qenia). Kështu që fillimisht do të mund të kuptohet pyetja e tij dhe më pas përgjigjja që ne do t’i japim kësaj pyetjeje, si dhe natyrisht fjalisë së Ibn Sīnās...

Shikoni kur ne shohim në këtë botë, ne shikojmë një mori gjallesash, kafshësh, krijesash, qeniesh dhe trupash të pajetë. Rishtas ne shikojmë pëllumbin, sorrën, malin, shkëmbin, detin, oqeanin etj. Çdo “meuxhūd” (qenie) ka ismin (emrin) dhe përveç emrit ka māhijetin (natyrën) dhe huuijetin (identitetin) e saj.

Megjithatë identiteti i detit është i ndryshëm nga identiteti i shkretëtirës dhe identiteti i pëllumbit është i ndryshëm nga identiteti i sorrës. Kështu që xheuheri (thelbi) dhe dhāti (veta) këto janë të ndryshme nga njëri-tjetri. Atëherë mbarë meuxhūdātet (qeniet, të pranishmet) si lloje janë të ndryshme nga njëra-tjetra në aspektin e thelbit. Mirëpo ato nuk janë të ndryshme në këndvështrimin qenësor pra në këndvështrimin se janë.

Ashtu siç pëllumbi zotëron një qenie ashtu zotëron dhe sorra. Ashtu siç është miza ashtu është dhe mali. Miza është e vogël, kurse mali është i madh. Ashtu siç është atomi ashtu është dhe mali. Qenia është qenie, si përfundim miza është e vogël si sasi, ndërsa mali është i madh si sasi. Atëherë mbarë qeniet janë të përbashkëta në pikëpamjen e qenies.

Por ato nuk janë të njëjta në aspektin e vetës, cilësisë, veçorisë dhe natyrës. Pëllumbi nuk është sorrë dhe sorra nuk është pëllumb, deti nuk është shkretëtirë dhe shkretëtira nuk është det. E thënë ndryshe gjëja e përbashkët e tyre është qenia, kurse gjëja që e ndryshme e tyre është natyra. Pandeh se deri këtu u kuptua.

Tani vjen në rend të ditës kjo pyetje: “Vallë a krijoi Allāhu natyrën e gjërave, apo krijoi uuxhūdin (qenien)?!

Larixhānī: Allāhu krijoi qenien.

Mjeshtër Dīnānī: Vallë a e bëri Allāhu detin det apo i dha uuxhūd (qenie) detit?! Ne mund ta ngrejmë pyetjen e njëjtë dhe për pëllumbin, sorrën, detin, malin, shkretëtirën etj. dhe për mbarë meuxhūdātet (qeniet) e tjera?! Sipas atyre që marrin për bazë uuxhūdin (qenien) Allāhu i dha ūxhūd (qenie) atyre.

Ashtu siç lexuat pak më parë edhe fjalia e njohur e Ibn Sīnās e thotë këtë. Mullah Ṣadrā e pranon se qenia është thelbi; por Ibn Sīnā e ka pranuar se qenia është thelbi shumë kohë më parë se Mullah Ṣadrā. Tani dhe kjo fjali që lexuat tregon se dhe ai e ka marrë qenien për bazë. Sado që ai nuk e ka thënë hapur dhe qartë se e ka pranuar qenien për thelb, ja pra kjo fjalia e tij është mjaft e qartë.

Kjo fjali e tij e cila gjendet në mbarë veprat e tij. Ai përpara njëmijë viteve urdhëron si më poshtë: “Allāhu nuk e bëri, krijoi kajsinë kajsi, por i dha “ūxhūd” (qenie) kajsisë”. “Mā xhe‘ale’ll-llāhu...” (Allāhu nuk e bëri...). Kuptimi i kësaj fjalie është ky: “Allāhu nuk krijoi qenësinë e kajsisë, por krijoi qenien e kajsisë. Ja pra kjo është fjala e atyre që marrin për bazë, themel dhe pranojnë qenien me tërë qartësinë e saj.

Larixhānī: Atëherë miratojmë se natyra nuk është mexh‘ūl (e bërë) dhe makhlūḳ (e krijuar).

Mjeshtër Dīnānī: Po, përsërisim se natyra nuk është mexh‘ūl (e bërë) dhe makhlūḳ (e krijuar); por qenia e natyrës është e krijuar. Fundja natyra nuk është e gatshme, e pranishme në vetvete. Pra nëse pëllumbi nuk do të ishte i pranishëm, vallë a do të mund të ishte e pranishme tek ai veçoria e qenies pëllumb?! Jo, nuk do të mund të ishte e pranishme.

Tani po iu ilustroj një shembull. Fjala vjen mendoni për feniksin. Ju keni një përfytyrim rreth feniksit. Kështu që keni lexuar dhe poezitë e tij. Feniksi është një zog i ëndërruar. Ne mund të përfytyrojmë atë si një zog i cili ka krahët e mëdhenj, sqepin në këtë mënyrë etj. Pra ne mund të përfytyrojmë një natyrë për të. Ndonëse nuk ka asnjë zog të pranishëm si feniksi.

Pra feniksi nuk është i pranishëm, por është i ëndërruar. Atëherë nënvizojmë se ne mund të përfytyrojmë natyrën e tij; mirëpo ajo nuk është e pranishme. Si rrjedhojë themi se natyrat nuk janë të pranishme, atyre iu jepet kjo. Por këto të fundit janë në përputhje me taṣaūrin (përfytyrimi) dhe te‘aḳḳūlin (mendimin).

Shtojmë se natyrat janë në diturinë, njohurin, urtësinë e përjetshme të Allāhut të Bekuar dhe të Madhëruar. Kësaj i thuhet “thābitu’l-‘ajni (i fiksuar në vetvete). Kjo nënkupton se Allāhu i Lartësuar zotëronte diturinë e çdo gjëje në përjetësi përpara se ta krijonte këtë botë. Megjithëse gjërat në këtë botë nuk ishin të pranishme ende; Allāhu i Lavdëruar dinte gjithçka në diturinë e përjetshme të Tij. Këto natyra ishin të pranishme si dituri në diturinë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Ja pra kësaj qenie të gatshme, të pranishme si dituri i thuhet “‘ilmu’l-ḥuḍūri” (dituria e gatshme, e prabishme) ose “thābitu’l-‘ajni” (i fiksuari në vetvete).

Pra Allāhu i Madhëruar e dinte se çfarë do të krijonte, kështu që Ai krijoi gjërat që dinte. Ja pra kjo është baza e debatit të marrjes për bazë të natyrës ose qenies. Përfshirja e këtij debati është mjaft e gjërë; por tani për tani ne nuk duam të hyjmë në këto çështje filozofike. Këtë e ceka thjesht si përmbedhje në këndvështrimin e qenies përgjigjje për ndjekësin tonë të nderuar i cili kishte shtruar këtë pyetje. Nga fjalia e lartpërmendur e Ibn Sīnās del përfundimi se ai ka marrë qenien për bazë. Pra ai rrëfen se Allāhu i Lartësuar i dha ūxhūd (qenie) gjërave; por gjërat ishin në diturinë e Allāhut të Lavdëruar përpara se ato të vinin në këtë jetë. Kësaj dukurie u thuhet “thābitu’l-‘ajni” (i fiksuari në vetvete).

Larixhānī: I madhi Meulānā e shpreh shumë bukur këtë:

Munbāsiṭ būdīm o jek xhevher hemé,

Bī ser o bī pā būdīm ‘ān ser hemé.

Jek govher būdīm hem çon afitāb,

Bī girih būdīm o ṣāfī hemçu āb.

Çun bé ṣūret ‘āmed ‘ān nūr-é séreh,

Shod ‘aded çun sājehā-jé kongere.

Kogere vīrān konīd ez manxhinīk,

Tā reved farḳ ez mijān-é īn farīḳ.

Që të tërë ne ishim përhapur dhe ishim një gur i çmuar i vetëm,

Atje ne ishim pa kokë dhe pa këmbë.

Ne ishim një gur i çmuar pikërisht si Dielli.

Ne ishim pa kopsa dhe të pastër pikërisht si ky ujë.

Kur fitoi atë pamjen e dritës së bukur dhe elegante,

U mbush numri pikërisht si hija e bedenave të kalasë.

Bëjini copë-copë me katapultë ato bedenat e kalasë,

Le të zhduket hapësira mes kësaj pjese.

Mjeshtër Dīnānī: Ju pasqyruat një shembull shumë të bukur. Ky shëmbëllim është më të vertetë tepër i saktë. Shprehemi sepse Dielli pasqyron rrezet e tij në këtë botë; por drita e indjes dhe perëndimit të asaj shtëpie, kësaj shtëpie, atij fshati, këtij fshati janë të ndryshme nga njëra-tjetra, apo jo?! Ja pra këto larmi ndodhin pikërisht me anë të shfaqjeve rreth këtij muri. Drita është e njëjta dritë; mirëpo çdo vend shkëlqen sipas aftësisë, mundësisë së tij.

Fjalëza “كن” “kun” (bëhu) që është urdhri i krijimit të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar nuk është një fjalëz. Njerëzit e urtë këtë e quajnë “Nefesu’r-Raḥmāni” (fryma e të Gjithëmëshirshmit). Por përse vallë të urtët e quajnë këtë fryma e të Gjithëmëshirshmit?!

Fjalia që kanë përmendur të urtit ka një rrënjë ḳurānore ose islāme. Sepse i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar, teksa bën fjalë për fillimin e krijimit ose krijimin e njeriut thotë: “فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ” “Feidhā seūejtuhu ue nefakhtu fīhi min rūḥī feḳa‘ū lehu sāxhidīne”. (E kur ta përsosë atë (në formën e njeriut) dhe kur i fryva atij nga shpirti Im, atëherë ju përuluni atij në sexhde”. (Sūre Ḥixhr, 29)

Tani këtu del ky problem: “Allāhu i Madhëruar nuk merr frymë, frymëmarrja është mbushja e mushkërive të njeriut me ajër. Jeta jonë është e lidhur me frymëmarrjen tonë. Ne nuk mund të jetojmë nëse nuk marrim frymë. Kurse Allāhu nuk merr frymë, sepse Allāhu nuk është trup. Shumë mirë por çfarë kuptimi ka ājeti i sipërcituar: “nefakhtu fīhi min rūḥī” (i frymë atij nga shpirti Im)?! Ne duket ta komentojmë, sqarojmë këtë.

Kuptimi i fjalisë: “nefkhatu’l-ilāhījje” (fryerja, frymëzimi hyjnor) pra fryerja nga shpirti i Allāhut nuk është frymëmarrja në kuptim natyral. Ashtu siç kanë përkufizuar dhe të urtët “fryma e Raḥmānit” (të Gjithëmëshirshmit) është vullneti i Allāhut. Në këtë pikë unë po bëj një shëmbëllim me qëllim që të paraqis në kujdesin, vëmendjen e ndjekësit tanë të nderuar i cili ka pyetur ka pyetje. Fillimisht po fillojmë me njeriun, kështu që do të fitojë qartësi krijimi i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar:

Ju po flisni, për shembull unë po flas në këtë çast. Fjalimet e mia marrin jetë me fjali. Pra fjalimet e mia ndodhin me fjalitë që krijoj në këtë çast. Fjala vjen kur unë them: “Kjo është tryezë”, “moti është i ftohtë”, këto i them në trajtën e fjalive, fjali këto të cilat janë të përbëra nga shkronjat. Shumë mirë por a nuk duhet të marr frymë për të mund të nxjerrë si duhet shkronjat a, b, c, ç, etj.?! Unë nuk mund t’i them shronjat pa marrë frymë.

Kurse shkronjat janë simbolet e tingujve, pra ato janë të përbëra nga tingujt. Vallë a mund të ketë tingull, zë nëse nuk ka frymë?! Jo, përgjigjem se nuk mund të ketë. Atëherë sqaroj se kur marrim frymë, fryma jonë përplaset në telat e zërit në gurmazin e më pas në njerithin tonë në hapësirën nga gurmazi deri në buzët tona dhe dalin këto tinguj.

Për shembull kur shqiptojmë shkronjën “b” buzët tona bashkohen me njëra-tjetrën. Megjithatë kur shqiptojmë shkronjën “h” buzët tona nuk e prekin njëra-tjetrën, por ajo del nga gurmazi juaj. Atëherë përmbledhim duke thënë se në nxjerrjen, shqiptimin e disa shkronjave lëviz gurmazi, në disa shkronja lëvizin buzët tona, ndërsa në disa shkronja të tjera lëvizin hem gurmazi dhe hem buzët.

Atëherë pyesim sa shkronja mund të dalin nga hapësira mes gurmazit dhe buzëve?! Them se mund të dalin 23, 25, 28, 36, ose më tepër. Pra kjo është në këtë mënyrë për anglishten, frëngjishten, italishten, arabishten, persishten, shqipen, turqishten dhe për mbarë gjuhët e tjera. Atëherë frymëmarrja është te‘ajjunātet (dukja, shfaqja) e shkronjave. Mos u tmerroni se këtu përdor fjalën te‘ajjun (shfaqje). Pra kjo frymë gjen një shfaqje nga venddalja. Kështu formohet shkronja a, b, c, ç, d, dh, h, etj. Pra këto janë shfaqjet e frymës sime.

Shumë mirë por përse ajo gjen shfaqje?! Sepse ajo përplaset në këto venddalje. Atëherë kur flet çdo njeri nga epoka e të nderuarit Ādem (p.m.t.) dhe deri në ditën e Ḳijāmetit fryma në hapësirën nga gurmazi i tij deri në buzët e tij janë shfaqjet e njeriut. Kjo nënkupton se ne nuk do të mund të flisnim, nëse nuk do të merrnin frymë dhe nëse nuk do të kishim shkronja, tinguj, zëra.

Tani le të vijmë tek qeniet pra meuxhūdātet (të pranishmet) në këtë botë... Duke u nisur nga atomet dhe qelizat dhe deri tek botërat, universet, galaksitë mbarë meuxhūdātet (të pranishmet) janë pikërisht si shkronjat e fjalimeve tona. Shkronjat tona janë 30 deri në 40 copë; por qeniet janë sa numri i meuxhūdāteve (të pranishmeve).

Ja pra këto janë frymëmarrja e Allāhut. Fryrja e Allāhut është një çast. Por shfaqjet e fryrjes së Allāhut për një çast janë pëllumbi, sorra, mali, miza, deti, shkretëtira, luani, shqiponja, tigri, etj, shkurtimisht të pafund. Ja pra këto janë shfaqjet e Nefesu’r-Raḥmānit (Frymës së Gjithëmëshirshmit).

Fryma e Gjithëmëshirshmit nuk është tingulli, zëri, fryma, ajri. Shumë mirë por ç’është fryma e Allāhut?! Fryma e Allāhut është dituria, njohuria, urtësia dhe dëshira, vullneti i Allāhut. Kjo është thënia “kun” (bëhu) e Allāhut, pra dëshira e Allāhut. Lidhjet e dëshirës së Allāhut gjejnë shfaqjet dhe këto shfaqje janë të pranishmet në këtë botë. Ja pra kjo është ajo gjë që të urtët e mëdhenj i thonë: “kun ūxhūdi” (thënia bëhu qenies).

Të urtët kësaj i thonë: “kun ūxhūdi” (thënia bëhu qenies). Pra Allāhu i dha atyre qenie duke i thënë “kun” (bëhu). Ja pra kjo dukuri emërtohet si “kun ūxhūdi” (bëhu qenie). Kjo nuk është emërtuese. Fjala vjen një gjë nuk ndodh me thënien time: “kun” (bëhu); sepse bota ku jetoj unë është një botë emërtuese. Mirëpo thënia “kun” (bëhu) e Allāhut është vullneti i Tij.

Pra çdo gjë ndodh me vullnetin e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Tani në këtë pikë vjen një çështje e re në rend të ditës. Vallë sa është numri i qenieve në këtë botë në këtë çast?! Them se nuk ka dyshim se numri i qenieve në këtë botë është aq i lartë sa nuk mund të llogaritet. Ne nuk e dimë se “Sa janë qeniet, sa janë qelizat?!” Mbase këtë numër, shifër mund ta llogarisë kompjuteri.

Vallë a gjendet gjithçka që duhet të jetë në këtë çast?! Një mori gjërash nuk është në këtë çast; por mund të jetë në të ardhmen. Apo nuk është kështu, ato nuk janë në këtë çast; por mund të jenë në të ardhmen. Që të tëra këto ndodhin me dëshirën, vullnetin e Allāhut. Kush mund ta dijë se sa qenie mund të shfaqen në të ardhmen?! Ne madje nuk e dimë numrin e qenieve që janë në këtë botë në këtë çast.

Vallë a do të jenë qeniet që do të jenë në të ardhmen mutenāhī (të kufizuara, të fundme) apo gajru’l-mutenāhī (të pakufizuara, të pafundme)?!

Larixhānī: Themi se nëse qenia e tyre është e mundur kjo do të thotë se janë mutenāhī (të fundme).

Mjeshtër Dīnānī: Tani drejtojmë pyetjen: “nëse qenia e tyre është e mundur” përse të jenë mutenāhī (të fundme); a nuk është e mundur që të jenë gajru’l-mutenāhī (të pafundme)?! Shumë mirë nëse mund të jetë gajru’l-mutenāhī (e pafundme), e pafundmja është e pranishme në këtë çast, kësaj mund t’i thoni jo. Gajru’l-mutenāhī (e pafundmja) nuk është e pranishme de facto.

Larixhānī: Në pikëpamjen e numrave apo vetë?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo,  pra nëse ka gajru’l-mutenāhī (të pafundme) ju thoni të drejtën; megjithatë ju nuk mund të thoni: “gajru’l-mutenāhī (e pafundmja) është e pranishme de facto”. Megjithëse qeniet që janë të kufizuara janë de facto, rishtas ne nuk mund t’i numërojmë ato. Shumë mirë por a mund të thoni se ato do të jenë gajru’l-mutenāhī (të pafundme) dhe në të ardhmen?! Duke qenë se ju nuk mund ta dini këtë, miratojmë se është e mundur që të jetë dhe gajru’l-mutenāhī (të pafundme) dhe në të ardhmen.

Atëherë pohojmë se ndonëse gajru’l-mutenāhī (e pafundmja) nuk është de facto; sërish ajo mund të jetë si e mundur. Pra ne nuk mund të vëmë një kufi duke thënë ato do të jenë deri këtu. Ne nuk mund të përcaktojmë një kufi për të ardhmen. Vallë a mund ta bëjmë këtë; kush mund të përcaktojë një kufi për të ardhmen?! Kjo përkthehet se mund të vijë dhe gajru’l-mutenahī (e pafundmja). Pra gajru’l-mutenāhī (e pafundmja) nuk është de facto, ato që janë të pranishme janë mutenāhī (të fundme) de facto.

Atëherë përsërisim se “kun ūxhūdi” (bëhu qenie) që ka ngritur si pyetje ndjekësi ynë i nderuar është dëshira, vullneti i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Ai krijon, jep qenie çfarë të dojë. Kurse ne nuk jemi në gjendje që të mund të masim se sa ka dëshiruar Allāhu. Allāhu e di vetë se ç’është kërkesa e Tij. Dëshira, kërkesa e Allāhut është absolute dhe nuk ka asnjë pengesë përpara saj; ndërsa përpara kërkesave tona ka pengesë. Unë mund të kem një sërë dëshirash, kërkesash; pavarësisht kësaj unë mund t’i vë në jetë ato. Por përse?! Sepse ka lidhje që lidhin këmbët e mia.

Shikoni i nderuar Larixhānī, ne kemi disa lidhje që i dimë të cilat lidhin duart dhe këmbët tona. Për shembull unë e di se nuk mund të fluturoj sepse nuk kam flatra, krahë. Përsëri unë nuk mund të bëj të ditur ndonjë mendim sepse nuk i di disa gjëra. Ne dimë disa lidhje në qenien tonë. Unë nuk mund të fluturoj, unë nuk di më tepër se kaq dhe nuk mund të ha më tepër se kjo masë. Pra ne i dimë disa gjëra në njëfarë mase.

Por kemi dhe disa lidhje të padukshme në këmbët tona, të cilat as ne vetë nuk i dimë se ç’janë. Vallë a e dini sa tepër janë ato lidhje që ne nuk i dimë të cilat lidhin këmbët tona?! Ato lidhje janë jashtë mase tepër, ka aq shumë lidhje që lidhin këmbët tona sa ne nuk mund t’i dimë, njohim ato. Lidhjet të cilat lidhin duart dhe këmbët tona janë jashtëzakonisht më tepër nga çfarë pandehim.

Larixhānī: Mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Mjeshtër, ju shënjuat një pikë shumë të hollë, duke thënë se gjenden lidhje penguese që nuk i di as vetë njeriu. Ato lidhje u përkasin asgjësë, pra nuk shihen me sy.

Mā ādemhājim o hestihā-ji mā,

To ūxhūd-é mutlaḳi fānī nūmā.

Ne nuk jemi asgjë dhe qenia jonë nuk është,

Ti je qenia absolute që tregon të përkohshmen.

Ky dyvargësh që ka kënduar i madhi Meulānā është me të vëretë i saktë. Pra Allāhu është Ai i Cili gjendet në një shfaqje të re në çdo çast, apo vallë nuk është kështu mjeshtër?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu është. Shfaqjet e vazhdueshme e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar janë gajru’l-mutenāhī (të pafundme). Ato që kam thënë rreth lidhjeve të padukshme të cilat lidhin duart dhe këmbët tona janë që të humbin, zbehin shpresën, pra janë zhgënjyese. Por tani lërmëni t’iu zbuloj një gjë shpresëdhënëse. Sepse thënia e ndodhjes së lidhjeve të padukshme që lidhin duart dhe këmbët tona është një thënie mjaft e rëndë dhe shqetësuese dhe mund ta çojë njeriun në një gjendje të pashpresë.

Megjithatë ka dhe një thënie tjetër shpresëdhënëse që mund të themi se çudia e qenies së njeriut buron pakëz dhe nga kjo e fundit: “Gjithashtu dhe liria njeriut është e pafundme, e pakufizuar. Por sa i lirë është njeriu?! Këtu unë kam për synim të them qenien e tij të lirë në aspektin politik ose shoqëror. Ju nuk mund të bëni një numër të lartë gjërash në këndvështrimin shoqëror. Po, ne nuk mund të bëjmë ashtu siç na e ka ënda në pikëpamjen shoqërore”.

Por sa të lirë jeni në botën tuaj të mendimit?! Vallë a mund të arrini në një pikë si pasojë e moskërkimit të diçkaje më tepër?! Sa janë kërkesat tuaja?! Sa kërkesa mund të shtroni?! Ju nuk mund t’i vini në zbatim të tëra këto kërkesa, zbatimi i tyre është një çështje tjetër. Ndoshta këto nuk do të mund t’i zbatoni kurrë.

Sa dituri mund të fitoni?! Vallë a ka një pikë që mund të thoni: “Unë nuk mund të di më tepër se kaq”. Këto janë të pafund. Kjo dituri dhe liri e njeriut është çuditëse, habitëse. Njerëzimi është i lirë si natyrë, por jemi ne ata që i lidhim këto lidhje dhe i vëmë këto zinxhirë në duart dhe këmbët tona.

Gjithashtu herë-herë shoqëria jonë na vë zinxhirë dhe herë-herë jemi ne ata të cilët i vëmë vetë zinxhirë vetes. Megjithatë nëse nuk i vëmë zinxhirë vetes dhe nëse nuk marrim paarasysh se si shoqëria jonë na ka vënë zinxhirë, atëherë mendimi i njeriut nuk ka as kufi e as limit. Po, kjo është shpresëdhënëse; por pavarësisht kësaj ne duhet të t’iu tërheqim vëmendjen dhe ndaj një rreziku tjetër.

Ne jetojmë një jetë të mirë në këtë çast. Nëse do ta kishim thënë këtë qëmoti, ka mundësi që disa njerëz nuk do të mund ta pranonin këtë. Ne sot e shikojmë se shkenca ka përparuar, apo nuk është kështu?! Vallë sa i tepërt është madje përparimi, zhvillimi i shkencës brenda 24 orëve. Këto me të vërtetë janë përparime, zhvillime të pashoqe. Sigurisht që ne zhvillohemi dhe kjo është një dukuri gëzuese.

Ndonëse është një gjasë e rrezikshme. Pra vallë a nuk është një gjasë e tillë?! Dituria e njeriut mund të vijë në një pikë të tillë dhe mund të bëjë një gjë të tillë që ajo gjë mund të asgjësojë vetë shkencën. Në ditët e sotme ne jemi pothuajse në pragun e kësaj. Për shembull një bombë bërthamore që është prodhuar në këtë çast bëjmë të ditur se është vepra shkencës. Mbase gjenden me bomba të tjera më të këqija, si ajo me hidrogjen ose elektromagnetike që në as e dimë që gjenden.

Shkurt nëse kjo shumëllojshmëri bombash do të shpërthejë në të tërë sipërfaqen e tokës, vallë ç’do të mbetet më pas?! Vallë a do të mbetet më shkencë?! Atëherë bëjmë të qartë se shkenca me këtë fuqinë dhe aftësinë e saj është gjithmonë ballë përballë me këtë rrezik. Edhe njerëzimi - në anën e këtij drejtimi të shkencës - është gjithmonë ballë përballë me këtë rrezik. Nëse njerëzimi përparon me logjikë, racionalizëm miratojmë se kjo është një gjë e mirë. E thënë ndryshe nëse ai mendon për përmirësimin e kushteve të jetës dhe nëse nuk i bën këto gjërat e rrezikshme... Por nëse ai vazhdon të përparojë me një mendje të çregullt, çoroditur, ashtu siç kemi qenë dhe jemi dëshmitarë deri në këtë çast, atëherë kjo nënkupton se ne do të jemi gjithmonë ballë përballë me këtë rrezik.

Pra nënvizojmë se dituria e Allāhut nuk është e rrezikshme por dituria jonë është e rrezikshme. Allāhu i Lartësuar krijon gjithmonë atë që është në përputhje me përmirësimin e jetës njerëzore. Dituria dhe vepra e Allāhut është një. Ndasia e ‘amelīt (veprës, praktikës) dhe naḍḥārīt (shikimit, teorisë) është një çështje që përflitet gjithmonë përherë nga epoka e Platonit e deri në ditët tona. Thuhet se njeriu zotëron mendjen ‘amelī (praktike) dhe naḍḥārīt (teorisë).

Praktika dhe teoria e Allāhut të Lavdëruar është një. Ndërsa tek ne është dy llojesh; sepse praktika jonë është e ndryshme me teorinë tonë. Shikoni ne kemi dy fjalë që i përdorin mbarë njerëzit. Njëra nga ato është “ḥaḳḳ” (i drejtë, vërtetë) dhe tjetra është “khajr” (begati, mirësi). Ne herë-herë themi dikush është i drejtë, kjo fjali është e drejtë dhe ndonjëherë themi dhe qoftë për mirë, pra mirë. Cili është dallimi mes fjalës “ḥaḳḳ” (i drejtë, vërtetë) dhe fjalës “khajr” (mirësi)?!

Nëse çdo gjë e drejtë, e vërtetë është e mirë dhe gjithçka e mirë është e drejtë, e vërtetë, atëherë cili është shkaku i kësaj ndarjeje?! Kjo do të thotë se në disa vende e mira nuk është e drejtë (jo çdo gjë e vërtetë, reale mund të jetë e mirë). Nëse këto të dyja do të ishin një, atëherë kjo ndarje do të ishte e gabuar. Si rrjedhojë pohojmë se vetë i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është i drejtë, i vërtetë dhe i mirë. Pra e vërteta dhe mirësia e Allāhut është një; por kur vjen puna tek njeriu këto bëhen dy.

Njeriu i përket hem kësaj bote hem botës engjëllore. Ja pra rreziku vjen si pasojë e këtij drejtimi të dyfishtë të njeriut. Njeriu është hem qenie e kësaj bote hem qenie e botës tjetër, ai hem i përket kësaj bote hem botës engjëllore, ai është hem me shpirt hem me trup. Zotërimi i këtij drejtimi të dyfishtë të njeriut është hem virtyt hem rrezik.

Larixhānī: Mjeshtër theksojmë se nuk ka asnjë dyshim se njeriu ka kërkesa të pafund. Ky është dhe shkaku i pafundësisë së mendimit. Por ka mundësi që këto kërkesa dhe dëshira ta marrin dhe rob atë. Pra ashtu siç ai mund të kërkojë gjëra të pafund ai mund të jetë dhe robi i tyre.

Mjeshtër Dīnānī: Po, njeriu është më shumë rob i zinxhirëve të brendshëm se sa është rob i zinxhirëve të jashtëm. Njeriu drejton pretendimin e lirisë, ai mund ta bëjë këtë dhe me të vërtetë mund të jetë i lirë. Në fund të fundit liria është një gjë që i përket njeriut dhe se vetëm njeriu mund ta kuptojë lirinë nga qeniet e tjera.

Megjithëse njeriu është i lirë dhe mund ta kuptojë lirinë, sërish ai zotëron dhe robëritë e brendshme në atë masë që iu jep vlerë. Pra duart dhe këmbët e tij janë të lidhura me zinxhirët e dëshirave epshore dhe jo të arsyetuara, menduara. Vallë si mund ta shpëtojë ai vetveten?!

Larixhānī:

Bend bogsel, bāsh āzāz ej péser,

Çend bāshi bend-é sīm o bend-é zer.

Zgjidhe lidhjen dhe bëhu i lirë o bir,

Deri kur do të jesh robi i lidhjes së arit dhe argjendit?!

Mjeshtër Dīnānī: Shpëtimi nga këta zinxhirë është shumë i vështirë. Zinxhirët e arit dhe argjendit janë zinxhirë që dihen, njihen. Por dhe kërkesat e paditura, të panjohura janë secila një zinxhir.

Xhihādi i njeriut në udhën e Allāhut, është shpëtimi i vetvetes nga këta zinxhirë. Pikërisht ashtu siç rrëfen dhe i urti Meulānā në poezinë e tij: “Zgjidhe lidhjen dhe bëhu i lirë o bir, deri kur do të jesh robi i lidhjes së arit dhe argjendit?!” Pra deri kur do të jesh robi i lidhjes së epshit, joshjes, postit, vendit, egoizmit, qenies vetjake... Këto lidhje nuk janë ashtu një ose dy lidhje të thjeshta!

Gjëja më e mirë për njeriun, përsëri gjëja e vetme që mund ta shpëtojë njeriun është ndërgjegjja. Njeriu me anë të kësaj të fundit mund t’i njohë lidhjet dhe mund t’i zgjidhë problemet, shqetësimet. Të urtët tanë të moçëm kanë thënë një fjali shumë të bukur: “Nëse zgjidhni një problem të vetëm, ai problem që keni zgjidhur, siguron zgjidhjen e një morie problemesh”.

Por vallë cili na qenka ky problem, i cili siguruaka zgjidhjen e mbarë problemeve me zgjidhjen e tij?! Ky është zgjidhja e njeriut e problemit të vetvetes. Njeriu është një vëzhgues, ai vëzhgon mjedisin, rrethin e tij, ai vëzhgon gjënë që është në hetim në laborator. Në çastin kur njeriu zë fill vëzhgimin, tanimë ai ka dalë jashtë mjedisit, rrethit të vëzhgimit, vëzhguesit. Sepse në çastin kur ju shihni tryezën, tanimë ju nuk shihni vetveten por tryezën.

Atëherë përkufizojmë se gjërat zënë gjithmonë vend në vëzhgimin tonë dhe duke qenë se jemi vëzhgues mbetemi jashtë mjedisit të vëzhgimit. Pra meqenëse mbetemi jashtë mjedisit të vëzhgimit, ne nuk kemi mundësi të zgjidhemi, ose me fjalë të tjera problemi ynë nuk zgjidhet. Si pasojë e moszgjidhjes së problemit tonë nuk mund të zgjidhet asnjë problem tjetër.

Larixhānī: Si përfundim vëmë theksin se pavarësisht se njeriu e ka këtë fuqi dhe liri rishtas këto probleme janë gjithmonë ballë përballë me njeriun. Allāhu i Lartësuar në Ḳur’ānin Famëlartë urdhëron si më poshtë: “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ” “Jā ejjuhe’l-ledhīne āmenū’t-teḳu’ll-llāhe ḥaḳḳa tuḳātihi ue lā temūtunne il’lā ue entum muslimūne”. (O ju të cilët besuat kijeni frikë Allāhun me një frikë të drejtë dhe të vërtetë dhe mos vdisni ndryshe vetëm se duke qenë muslimanë). (Sūre Āli ‘Imrān, 102)

Tani duam të sqarojmë se i njohuri ‘Al’lāme Ṭabāṭābāīu thënien: “حَقَّ تُقَاتِهِ” (ḥaḳḳa tuḳātihi) që ceket në ājetin e mësipërm e komenton si vijon: “shpëtoni vetveten nga tërësia e lidhjeve”.

Mjeshtër Dīnānī: Shtojmë se thënia: “تُقَاتِهِ” (tuḳātihi) do të thotë ruajtje, qenie i përkushtuar dhe lirimi nga lidhjet. Folja “ueḳāje” nënkupton ruajtjen e vetvetes nga lidhjet. Si rrjedhojë thënia “حَقَّ تُقَاتِهِ” (ḥaḳḳa tuḳātihi) përkthehet “bëhuni me të vërtetë të lirë nga lidhjet”, gjë që është jashtë mase e vështirë.

Larixhānī: Pra me këtë kuptojmë se īmāni (besimi) nuk është i mjaftueshëm, por duhet dhe taḳuāja (frikërespekti, përkushtimi). Për më tepër nuk mjafton as qenia i përkushtuar, por duhet të jemi “حَقَّ تُقَاتِهِ” (ḥaḳḳa tuḳātihi) pra duhet të jemi me të vërtetë të përkushtuar.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se duhet të jemi të drejtë për “حَقَّ تُقَاتِهِ” (ḥaḳḳa tuḳātihi).

Larixhānī: Këtu na vjen në mendje fjalia e të urtëve e sendërtuar kështu: “Dil jashtë vetes”.

Mjeshtër Dīnānī: Njeriu është me të vërtetë një qenie shumë e çuditshme. Unë kisha prekur çështjen e “nefkhatu’l-ilāhījje” (fryerjes, frymës, frymëzimit hyjnor). Nefkha nuk është një frymë natyrale; por është një shfaqje dhe vullnet hyjnor. Nëse një njeri sheh gjithmonë shfaqjet hyjnore, themi se tanimë ai është liruar, ka shpëtuar. Shikimi i shfaqjes së Allāhut do të thotë shpëtimi nga të tjerët përveç Allāhut dhe qenia Raḥmāni (pjesë e të Gjithëmëshirshmit).

Por konceptimi i shfaqjes së Allāhut kërkon ndërgjegjje. Ndërsa fitimi i ndërgjegjjes nuk bëhet me varrosjen e gjërave që perceptohen me shqisa. Kështu që duhet të kalojmë pakëz përtej etapës së shqisave dhe të kalojmë në etapën e mendjes.

“Nefkhatu’l-ilāhījje” (fryerja, fryma hyjnore) dhe frymëzimi i Allāhut nuk është një gjë që është e pranishme për një çast dhe nuk është e pranishme në çastin tjetër, por këto janë të përhershme. Frymëzimi i Allāhut i Lavdëruar nuk ndërpritet kurrë, Allāhu i Madhëruar e përhap gjithmonë frymëzimin e Tij, problemi qëndron tek marrësit tanë. Nëse në do të bëhemi marrës të përhershëm, atëherë ne do ta marrim gjithmonë frymën dhe frymëzimin hyjnor. Por ne jemi të hutuar, shkujdesur dhe shkujdesja jonë buron nga ne, sepse frymëzimi është i përhershëm.

Sa bukur shprehet Ḥāfiḍḥi:

Bende-jé pīr-é ḥārābātem ké loṭfesh dāimest,

Ver ne loṭf-é shejkh o zāhid gāh hest o gāh nist.

Unë jam robi i një prijësi të rrënuar që ka gjithmonë dhunti,

Sepse dhuntia e shejkhut dhe asketit herë është e herë s’është.

Po, ne duhet t’i drejtohemi gjithmonë Atij që është i përhershëm. Mos u bëj asket për një tjetër përveç Atij që është i përhershëm. Vallë kush mund ta bëjë njeriun të lumtur përveç Atij që është i përhershëm?! Vallë çfarë mund t’i japësh njerut që të bëhet i kënaqur, i lumtur dhe të thotë unë nuk dua tjetër përveç kësaj?! Të përhershmen, sepse vetëm e përhershmja mund t’i dhurojë, fitojë pasurinë njeriut. Vallë çfarë mund të kërkojë njeriu tjetër përveç të pëerhershmes?! Nuk ka gjë tjetër përveç të përhershmes. Themi kështu sepse meuxhūdātet (qeniet, të pranishmet) në këtë botë janë dukjet, shfaqjet e Nefesu’r-Raḥmānit (Frymës së Gjithëmëshirshmit).

Ne jemi nën rrethimin e kësaj dere dhe këtyre mureve, kështu që duhet të hapim derën dhe të rrëzojmë muret që të mund të dalim jashtë. Por gjëja që na rrethon dhe që na e vështirëson daljen tonë jashtë është padituria dhe kërkesat që burojnë nga padituria. Por me çfarë mund ta rrëzojmë, thyejmë rrethimin e kërkesave tona që burojnë nga padituria?! Rrëzimi, thyerja e këtij rrethimi është më e vështirë se thyerja e derës dhe mureve. Ne më shumë jemi nën vetë rrethimin tonë.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ne përfituam jashtë mase shumë nga sqarimet tuaja. Kjo ishte një bisedë shumë e bukur, por për fat të keq koha e programit tonë mbaroi. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.



Burimi : Medya Şafak