Ibrāhīmī Dīnānī: Përvoja E Dëshmisë / Përvoja Objektive

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Gus. 28, 2021, 2:17 a.m.

“‘Aḳlu’l-uaḥjānī” (mendja e shpalljes) është mendja e plotë, e përsosur.Nuk gjendet ndonjë mendje më e epërme, më e lartë dhe më sipërore se mendja e plotë, e përsosur. Mendja e plotë është kjo:“Që të tëra qeniet janë të menduara.E thënë ndryshe qenia është vetë dituria dhe konceptimi”.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona për ndjekjen e programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. I nderuar imzot, këtë program dua ta filloj duke bërë të ditur se ne jemi në fillim të muajit Muḥarrem.Muaji Muḥarrem është dhe muaji i vuajtjes dhe i vajtimit të zotëriut të dëshmorëve dhe miqve të tij besnikë. Kjo është arsyeja që ne u paraqisim ngushëllimet tona të tërëve.

Ashtu siç e dini ne po bëjmë fjalë për mendimet e ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānīt. Ne bashkë me mjeshtrin tonë të nderuar kemi disa programe rresht që po e cekim këtë çështje. Në programin e kaluar ne kemi bërë fjalë për filozofinë e tij të shpalljes dhe cilësinë e tij të zbritjes së saj. Krahas kësaj citojmë se gjendet një pikë shumë e hollë në veprat e atij mendimtari të madh. Kjo pikë është e dukshme dhe ndikuese në fuqinë mendore dhe në mbarë etapat dhe fazat e urtësisë së ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānīt.

Ai nën emërtimin “përvoja e dëshmisë” ku ai flet për këtë përvojë kumton se ajo ka një natyrë mendore dhe e shpreh këtë si  “‘aḳlu’l-uaḥjānī” (mendja e shpalljes). Unë do ta lexoj dhe njëherë vendin ku kalon kjo fjalë.

Por mjeshtër ne duhet të dimë të bëjmë dallimin mes “përvojës së dëshmisë” dhe “përvojës së diturisë ose objektive” në aspektin e cilësisë së hyrjes.

Ashtu siç keni sqaruar dhe ju në veprën tuaj me titull: “Defteru’l-‘Aḳli ue ‘Ājetu’l-‘Ashḳi” (Fletorja e Mendjes dhe Dëshmia e Dashurisë) “përvoja e dëshmisë” është një dhe e veçantë. Duke qenë se është një dhe e veçantë ajo nuk mund të përgjithësohet. Mirëpo “përvoja objektive ose shqisore” mund të përgjithësohet. Gjithashtu meqenëse është një dhe e veçantë ajo nuk është e trajtës së njëjtë në gjirin e të urtëve. Domethënë përvoja e dëshmisë së Bājezīd Bisṭāmīt nuk është e njëjtë me përvojën e dëshmisë së Ḥal’lāxh Menṣūrit. Unë do t’iu pyes se cilat janë dallimet e tjera më pas, por teksa joshja që ka përvoja e dëshmisë e çon njeriun deri tek vendi i fenāsë (bërjes njësh, shkrirjes me Allāhun), përvoja e diturisë ose objektive përshkruan “unin”. Unë do t’i përcjell fjalët e tij pak më vonë; por në këtë çast do t’iu luteshim që të na sqaronit dallimet mes përvojës së dëshmisë dhe përvojës së diturisë ose objektive, me qëllim që të të shërbëjë si një hyrje për çështjen tonë.

Duke qenë se brenga ime je ti, ç’nevojë ka për shërim?!

Unë jam i fiksuar pas teje, ç’nevojë ka për gjetjen time të rendit?!

Të të vajtoj nga dora jote të të vajtoj,

Tanimë nuk ka nevojë për fshehjen e të fshehtës tënde.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Pohoj se me të vërtetë ju sollët një problem shumë të rëndësishëm në rend të ditës. Ashtu siç bëtë me shenjë dhe ju hem përvoja e dëshmisë hem përvoja e diturisë ose objektive dhe hem “istidlālu’l-‘aḳli” (kërkimi i dëshmisë së mendjes) janë nga veçoritë e njeriut. Shprehem kështu sepse qeniet e tjera nuk zotërojnë përvojën e dëshmisë, apo përvojën e diturisë ose objektive, ose qenien dëshmi të mendjes. Rishtas dhe këto tri fusha kanë dallime tejet të holla nga njëra-tjetra.

Që të tëra këto janë vendi i i hyrjes në urtësi, pra këto janë udhët e urtësisë njerëzore. Pra urtësia përftohet me përvojën e dëshmisë dhe të brendshme, apo me përvojën objektive dhe të jashtme, ose me udhën e qenies dëshmi të mendjes. Por ashtu siç bëtë me shenjë dhe ju dhe ashtu siç na ka tërhequr vëmendjen dhe ‘Ajnu’l-Ḳuḍātine duhet të shikojmë lidhjen në mesin e tyre.

Tani themi se çështja: “A është mendja më parë apo përvoja?!” është një çështje plotësisht më vete. Edhe në ditët e sotme ka një debat në formën: “A arrin njeriu me përvojën në vendin e mendjes, apo a kalon ai me mendjen në shkallën e përvojës?!” Edhe kjo është një çështje e veçantë.

Nëse njeriu nuk ka një teori ose një hipotezë ai nuk do të bëjë asnjë veprim. Kurse teoria është një çështje mendore. Kjo është një çështje tejet e rëndësishme. Pohojmë se filozofët kanë bërë debate të shumta gjatë shekujve mbi këtë çështje; sepse kjo çështje është një problem intelektual, logjik, mendor dhe filozofik dhe në ditët tona.

Vallë a mund të lëvizë njeriu në zbrazëtirë me një mendje krejtësisht të zbrazur, pothuajse me zero kilometra?! Vallë a mund të mendojë ndonjë gjë, a mund të hedhë ndonjë hap?! Jo, një gjë e tillë nuk mund të jetë. Shtojmë se njeriu nuk mund të lëvizë në asnjë lloj mënyre pa një hipotezë ose me thënien e vjetër pa një “muteḳaddem”.

Madje dhe në këtë çast këtë e nënvizojnë dhe shkencëtarët e ditëve tona që janë njerëz të përvojës. Shkencat e sotme janë shkenca përvoje (të eksperimentuara, të provuara, të testuara). E thënë ndryshe në ditët e sotme vetëm gjëja që mund të bëhet provë në laborator quhet shkencë. Pra nëse asaj gjëje nuk iu është vënë vula e qenies shkencore në laborator ajo gjë nuk mund të quhet dhe nuk quhet shkencë.

Mirëpo këtu vjen në rend të ditës kjo pyetje: “Vallë kur unë dua që të shkoj dhe të hetoj shkencërisht një gjë në laborator, a shkoj me një mendje të zbrazur, apo unë shkoj me një hipotezë dhe supozim?! Ju nuk hidhni dhe nuk mund të hidhni kurrë hap në laborator me një mendje të zbrazur. Padituria absolute është errësirë absolute dhe nga errësira absolute nuk del asgjë.

Nga zbrazëtira nuk del asgjë, kështu që ju duhet të keni patjetër një hipotezë. Hipoteza ose supozimi është një gjë që ka të bëjë pakëz dhe me mendjen. Në shtesë ka dhe debate të llojit: “A është hipoteza puna e mendjes apo njeriu ngre hipoteza në mënyrë instinktive?!” Por instinktet nuk e nxisin dhe nuk e vënë njeriun në lëvizje në drejtim të hipotezave mendore.

Larixhānī: A është hipoteza një pyetje mendore?!

Mjeshtër Dīnānī: Po hipoteza është një pyetje mendore; ju cekët një pikë shumë të bukur, hipoteza është pikërisht ashtu. Madje lejomëni të them këtë duke shkuar dhe pakëz më tej. Filozofët, të urtit dhe mendimtarët e mëdhenj e kanë përshkruar njeriun si “ḥajuānu’n-nāṭiḳi” (gjallesë folëse). Ata shprehen “veta e njeriut është folëse, pra njeriu është folës, ai e kupton, koncepton të plotën.

Unë në këtë çështje, dua që të përdor një thënie tjetër që është më afër këtij kuptimi. Edhe unë them se njeriu është një gjallesë që shtron pyetje. Njeriu shtron pyetje si pasojë e vetës së tij. Mendoni për një njeri i cili ka jetuar njëzetë, tridhjetë vite të jetë së tij dhe nuk ka përjetuar asnjë lloj përvoje për pyetjen, ai nuk ka drejtuar asnjë pyetje. Vallë a mund të ketë një gjë të tillë?! Edhe nëse ka, unë nuk e di nëse asaj qenie mund t’i thuhet njeri.

Larixhānī: Pyetjet e tyre mund të jenë të rreme.

Mjeshtër Dīnānī: Le të jenë pyetjet e tyre të rreme, sepse fundja dhe ato janë pyetje. Sigurisht se ashtu siç thatë dhe ju ka pyetje të sakta dhe të rreme. Mirëpo bërja e pyetjes në fund të fundit është një gjendje e veçantë që i përket njeriut. Njeriu ngre pyetje si pasojë e vetës së tij.

Natyrisht se këtu mund të shtrohet një pyetje tjetër: “Vallë përse njeriu bën pyetje si pasojë e vetes së tij?! Përse njeriu drejton pyetje?! Sepse njeriu çuditet, habitet. Pyetja lind nga çudia. Si rrjedhojë miratojmë se thënia e disa mendimtarëve të epokave paraardhëse të sendërtuara në formën: “filozofia është përfundimi i çudisë” është një thënie e drejtë.

Një njeri i cili nuk nuk mund të arrijë tek vendi i çudisë, nuk mund të vërë këmbën në udhën e filozofisë. Natyrisht se në këtë pikë pohojmë se çështja se çfarë është habia është një çështje tërësisht më vete. Ndonëse ne i përdorim disa fjalë, rishtas nuk ia dimë kuptimin e saktë të tyre. Për shembull disa njerëz kur thuhet fjala çudi, këtë të fundit e quajnë se çfarë do të hanë dhe se çfarë nuk do të hanë, ose ndjenjën që ka të bëjë me çështjen se nga cila udhë duhet të shkojnë. Po, sigurisht se dhe kjo është habi në një këndvështrim; por këto nuk janë dhe aq çudira të rëndësishme.

Çudia ka një kuptim më të thellë. Gjithashtu dhe “te‘axhxhubi” (habia) ka të njëjtin kuptim... Ne habitemi, e përdorim fjalën habi; por le të përshkruajmë këtë. Vallë çfarë është gjendja e habisë së njeriut?! Përse habitet njeriu?! Çfarë është habia?! Natyrisht se dhënia e përgjigjjeve të këtyre pyetjeve nuk është dhe aq e lehtë.

Njeriu është çuditur shumë herë, ai është përfshirë nga çudia; megjithatë për shembull nëse doni ta përshkruani këtë gjendje çfarë ju çudit?! Vallë a më çudisin mua gjërat e vogla apo gjërat e mëdha?! Apo janë gjërat e jashtëzakonshme ato të cilat bëhen shkas që unë të çuditem?!

Në shumicën e kohës ju shikoni gjëra të jashtëzakonshme ose të mëdha por nuk çuditeni. Gjithashtu në shumicën e kohës ju shikoni gjëra të vogla por nuk çuditeni. Çudia është një gjendje e veçantë. Rishtas dhe habia është një gjendje e veçantë dhe si përfundim këto gjendje kanë kuptimet jashtë mase të thella në qenien e njeriut.

Njeriu hem çuditet hem habitet në jetën e tij. Pasoja e çudisë dhe e habisë është pyetja. Herë-herë ju ia bëni pyetjen dikujt tjetër. Ndonjëherë nëse nuk gjeni dikë tjetër atëherë ju ia drejtoni vetes suaj. Në çastin që pyetja vjen në rend të ditës ka nisur dhe lëvizja e mendimit.

Kështu që dhe hipotezat shfaqen pasi ju jeni përfshirë nga habia. E thënë ndryshe është pikërisht habia ajo e cila vë hipotezën në dukje përpara jush. Kështu që ju shkoni në laborator me një hipotezë ose me një supozim. Si rrjedhojë kur ju shkoni në laborator dhe kur doni të bëni eskperimentin ju përdorni një metodë të caktuar për hipotezën në trurin tuaj.

Çdo shkencë ka metodën, mënyrën e saj. Tani kjo nuk është çështja jonë; krahas kësaj shtojmë se qoftë laborator fizik qoftë laborator kimik, ose qoftë një laborator tjetër nuk ka rëndësi se cilin eksperiment do të bëni, çdo eksperiment ka metodën, mënyrën e tij. Ja pra eksperimenti që keni bërë me atë metodë ose mënyrë të veçantë është një përvojë intelektuale ose objektive.

Pasoja e një përvoje arrin ose nuk arrin në një përfundim. Fjala vjen në mendjen tuaj jetësohet përfundimi që ishte më parë, ose që doni të arrini, i cili vërtetohet në disa etapa. Për shembull uji vlon në 100 gradë. Këtë dukuri edhe nëse e përsërisni me dhjetra herë, pra nëse e përsërisni duke e vluar në vende të ndryshme, rishtas në çdo herë uji vlon sërish në 100 gradë, kështu që kjo dukuri shndërrohet në një rregull shkencor.

Tanimë kjo është një gjë shkencore dhe objektive dhe ju shpallni rregullin se uji vlon në 100 gradë. Kjo mund të përgjithësohet duke qenë se është objektive, pra është e vlefshme për të tërë. Gjithashtu dhe të tjerët e kuptojnë këtë dhe arrijnë në përfundimin e njëjtë kur e përjetojnë këtë përvojë. Ja pra kjo është përvoja objektive.

Por gjendet dhe një përvojë tjetër që emërtohet si përvoja shuhūdī (dëshmuese) ose e brendshme. Pra ashtu siç kuptohet dhe nga emri kjo përvojë nuk është e jashtme, pra ju as nuk shkoni në laborator për këtë dhe as nuk keni ndonjë metodë ose mënyrë të caktuar për ta përftuar këtë. Kjo është një gjendje dhe sigurisht se dhe nëse ju nuk mund ta ndjeni këtë kjo gjendje mund të ketë pararoja. Shprehem kështu sepse njeriu ndonjëherë nuk mund t’i dijë, ndjejë as vetë gjendjet të cilat përjeton ose gjërat që bën. Ja pra në një gjendje të tillë, njeriu mund të përjetojë një përvojë të brendshme.

Natyrisht se jo të tërë mund ta përjetojnë këtë përvojë. Pra nuk mund të thuhet se mbarë njerëzit e përjetojnë përvojën e brendshme. Madje dhe nëse mbarë njerëzit do ta përjetojnë përvojën e brendshme, përsëri kjo e fundit mund të mos e jetë aq e thellë tek të tërë. Përvojat e brendshme të thella u përkasin njerëzve të thellë, mendimtarëve dhe udhëtuesve të udhës së të Vërtetit. Këto lloj përvojash dalin në dritë për ata që udhëtojnë në udhën e të Vërtetit, njerëzit asketë dhe njerëzit e punëve të brendshme.

Njeriu gjen diçka brenda vetes në një çast. Kjo gjetje është e veçantë dhe i përket vetëm atij njeriu. E thënë ndryshe kjo është plotësisht e veçantë dhe asnjë njeri tjetër nuk e përjeton atë përvojë. Mbase një njeri tjetër mund të përjetojë një përvojë të ngjashme, por kjo përvojë e njëjtë nuk merr jetë tek asnjë njeri tjetër.

Domethënë nuk është e mundur përsëritja e kësaj përvoje, madje mund të mos përsëritet as për njeriun e njëjtë. Pra dhe sikur ky i fundit të përjetojë përvojën e njëjtë më pas, kjo tanimë nuk është më ajo përvojë; sepse kjo përvojë nuk përsëritet më kurrë.

Si rrjedhojë dhe kjo përvojë nuk mund të bartet, që do të thotë se kjo përvojë nuk mund të përcillet tek asnjë njeri tjetër. Nëse ne duam që t’ua sqarojmë dhe tregojmë këtë përvojë një njeriu tjetër, atëherë nënvizojmë se ky i fundit mund të kuptojë se çfarë i thoni ju, vetëm në rast se ka përjetuar një përvojë të ngjashme me të. Por nëse ai njeri nuk ka përjetuar një përvojë të ngjashme ka shumë gjasa që ai të mos e kuptojë se për çfarë bëni fjalë.

Mirëpo ju mund ta sqaroni me gjuhën e mendjes këtë përvojë të veçantë që keni përjetuar me asketizëm, udhën e përmirësimit të moralit dhe sjelljes, përmendjen e Allāhut ose tërësisht si një dhuratë e Allāhut. Pra ju mund ta shndërroni atë në një koncept. Madje ju duhet t’i jepni kësaj përvoje një kuptim për veten tuaj përpara se t’ua sqaroni të tjerëve. Kjo përvojë mund të shndërrohet në kallëpin, trajtën e një koncepti vetëm kur të ketë një kuptim tek ju. Kur ajo vjen në gjendjen e kallëpit, trajtës ju mund t’i jepni asaj një pamje dëshmie. Pra kur ajo shndërrohet në një koncept dhe mund të bëhet përgjithësuese, ajo bëhet hem me kuptim dhe e menduar për ju dhe hem mund të përçohet tek të tjerët. Natyrisht se kjo përvojë mund të bartet në mënyrën mendore dhe nuk është se kjo gjendje e brendshme mund të përcillet tek një njeri tjetër ashtu siç është përjetuar.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtërdhe ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti arrin në këtë përfundim në këtë kornizë: “Bërja e pyetjes është mbiemri i mendjes”. Pra ai bën fjalë për hipotezën që ka folur për veten e tij. Megjithatë sipas natyrës së pyetjes, pohojmë se kjo pyetje i çon disa njerëz në shqisa, eksperimente, laborator ose shkencë; kurse disa njerëz të tjerë i çon në përftimet e tyre të brendshme vetjake ose në dëshminë. Që në të dyja rastet rishtas është mendja ajo e cila sjell drejtimin e kësaj pyetjeje në rend të ditës. Atëherë ne mund të themi se ngritja e pyetjes ose shtrimi i hipotezës nuk është një gjë që është e lidhur vetëm me shqisat ose shkencën. Njeriu mund të bëjë një sërë pyetjesh dhe brenda vetes së tij, madje dhe në botën e zbulimit të tij të ndërsjelltë... Kështu që Ḥakīm Tirmidhīu ka folur për një numër të madh pyetjesh në çështjen e botës së zbulimit të ndërsjelltë dhe pandeh se Muḥjiddīn ‘Arabīu i ka dhënë përgjigjje këtyre pyetjeve në kreun e 73 të veprës së tij me titull: “Futūḥāt”(Çlirimet).

Si rrjedhojë ai arrin në këtë përfundim: “Drejtimi i pyetjes është një çështje që i përket hem fushës shqisore dhe shkencore dhe hem fushës së dëshmisë. Madje duke hedhur dhe një hap më tej, ai do të thotë se përvoja është vetë mendja. Pra qoftë ajo shqisore, shkencore apo qoftë ajo e dëshmisë... Gjithashtu edhe këtu duke u ngjitur pakëz më lart, ashtu siç keni prekur dhe ju para disa programesh, ai thotë se natyra e shpalles është mendore.

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht se është pikërisht ashtu. Pra në të njëjtën mënyrë siç keni bërë me shenjë ngritja e pyetjes është puna e mendjes. Bëj të ditur kështu sepse njeriu si natyrë është një gjallesë që shtron pyetje, ndërkohë duke thënë këtë kemi bërë të qartë se njeriu është i mençur si natyrë. Mendja është njëra nga cilësitë, veçoritë e njeriut, ndërsa veçoria e mendjes është pyetja e pyetjes. Pra bërja fjalë për një çështje dhe bërja e pyetjes është puna e mendjes.

Sado që njeriu është i mençur aq më tepër pyetje bën. Pyetja qëndron përpara pyetjes, por pas përvojës, përvoja duhet të jetë mendore. Pra në mungesë të mendjes nuk shkohet tek përvoja; pasi vihet tek përvoja ajo duhet të jetë mendore. Nëse përvoja nuk është mendore atëherë ajo nuk mund të përgjithësohet. Përvoja që nuk është mendore nuk mund të bëhet e ditur, nuk mund të përgjithësohet. Përvoja që nuk është mendore nuk mund të bartet.

Mendja është aktive, vepruese hem përpara përvojës dhe hem pas përvojës, sepse të urtit e vjetër kanë folur për “‘aḳlu’l-fe‘ali” (mendjen aktive, vepruese). Fundja qenia aktive ose vepruese është një veçori e mendjes. Natyrisht se kjo dukuri nuk nënkupton se mendja nuk qëndron gjithmonë pasive, pësore. Por dhe pasi ka qëndruar pësore ajo menjëherë bëhet “fe‘al” (aktive, vepruese) sërish.

Unë këtu dua të përcjell një fjalë shumë interesante të një filozofi. Ky i fundit citon se mendja jo vetëm që bëhet shkak për përsosmërinë e njeriut, por në të njëjtën masë ajo vë në pah dhe mangësitë e njeriut. Kumtoj kështu sepse njeriu falë mendjes së tij arrin që të kuptojë mangësitë e tij. Nëse njeri nuk do të kishte mendje, atëherë ai nuk do të mund t’i kuptonte mangësitë e tij. Dhe ndërkohë kur ai nuk do të mund t’i kuptonte mangësitë e tij, atëherë as nuk do të merrte mundin që t’i asgjësonte këto mangësi. Dhe ndërkohë kur nuk do të merrte mundin për ta bërë këtë, atëherë ato mangësi do të mbeteshin gjithmonë të qëndrueshme brenda tij.

Mendja është një përsosmëri në vete, madje meqenëse është përsosmëria e parë në të njëjtën kohë është dhe treguesja e mangësive, të metave. Mendja i tregon mangësitë njeriut dhe njeriu orvatet që t’i asgjësojë këto mangësi duke i kuptuar këto. Pra mendja do të lartësohet, të zhvillohet.

Atëherë përkufizojmë se mendja është si përpara përvojës ashtu dhe pas përvojës. Si përfundim çdo përvojë duhet të jetë mendore. Ashtu siç lajmëruat dhe ju në veprën e tij me titull: “Khatemu’l-Eulijāi” (Vula e Kujdestarëve) Ḥakīm Tirmidhīu (Allāhu ia ndriçoftë dhe lartësoftë vendin) i cili është një pararojë në këndvështrimin e kohës, ka hetuar përvojat e tij - si një njeri i dëshmisë dhe i zbulimit të ndërsjelltë.

Pra ai ka drejtuar pyetje rreth këtyre pikërisht si një filozof. Gjithashtu në veprën e tij me titull: “Futūḥāt” (Çlirimet) Muḥjiddīn Ibn ‘Arabīu i cili ka jetuar disa shekuj më pas, i ka dhënë përgjigjje një numri të madh të pyetjeve të Ḥakīm Tirmidhīut. Kështu që u përjetua përsëri një metodë e ngjashme e dialogut ose e pyetje-përgjigjes si pasojë e qenies pyetës së Ḥakīm Tirmidhīut dhe qenies dhënës i përgjigjes së Ibn ‘Arabīut. Emīr Ḥusejn Ḥireuīu ngriti pyetje rreth urtësisë, kurse Shejkh Shebusterīu i ktheu atij përgjigje në formën e nāḍḥimit (dyvargëshit, rendit).

Ata e dinin shumë mirë këtë: “Përvojat e brendshme, dëshmitë e urtësisë të ndërsjellta dhe zbulimet e urtësisë të ndërsjellta të fshehta, nuk janë përvoja të cilat janë jashtë fushës së mbretërimit të mendjes. Ato janë gjithmonë me mendjen. Ata e dinin vlerën e mendjes. Pra ne duhet të dimë se ne mund mund ta lëmë mendjen mënjanë qoftë dhe për një çast të vetëm, sepse ajo është bashkë me ju kudo që të shkoni; sepse mendja është ajo që ju çon atje.

Larixhāni: Mjeshtërme lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Mjeshtër ju e sqaruat shumë bukur. Pandeh se në veprën e tij me titull: “Tehdhību’n-Nefsi”(Përsosmëria e Vetes) Ibn Miskeuejhi shpalos si më poshtë: “Sado të zhvillohet dhe të arrijë përsomërinë mendja, ajo gjithashtu zbulon dhe mangësitë e saj në atë masë”. Pra këtu mendja është qortuesja e vetes. Ndërsa Meulānā e cilëson këtë si “mendja qortuese”. Ai rrëfen si vijon: “Një njeri erdhi pranë të nderuarit të dërguar (p.q.m.t.) dhe i tha kështu duke e pyetur: “Çdo punë që bëj le të bëj jeta ime nuk përmirësohet; çdo derë që trokas le të trokas ajo më mbyllet përpara fytyrës sime. Çfarë të bëj?!” I dërguari i Allāhut (p.q.m.t.) i ktheu këtë përgjigje: “Vë si kusht zgjedhje prishjen e marrëveshjes në çdo vendim që merr dhe mendo tri ditë për këtë. Nëse merr vendim në këtë mënyrë të kujdesshme dhe të arsyetuar (logjike) nuk do të hasësh në probleme”. Më tej Meulānā vijon kështu:

Nëse i hedh një copë bukë përpara qenit,

Ai si fillim e nuhat dhe më pas e ha.

Ai nuhat me hundën tij kurse ne me mendjen tonë,

Atëherë le ta nuhasim atë me mendjen qortuese.

Ashtu siç shihet i nderuari Meulānā këtu flet për mendjen qortuese. Ai bën të ditur se hunda me të cilën nuhat kafsha, është mendja qortuese tek njeriu. Si rrjedhojë dhe ju e bëtë të qartë këtë. Sepse është pikërisht mendja qortuese ajo e cila e bën përvojën përvojë, mat dhe vlerëson hipotezat, si dhe vë në pah mangësitë e njeriut.

‘Ajnu’l-Ḳuḍāti për të cilin po flasim në këtë çast, vazhdon të ngjitet në këto shkallë dhe citon si më poshtë: “Mendja që kemi i kalon këto shkallë dhe ngjitet lart e më lart, ajo vazhdon të ngjitet dhe atje është “‘aḳlu’l-uaḥjānī” (mendja e shpalljes). Kjo mendje që është prejardhja e mendjes së shpalljes është rishtas një mendje e veçantë. Cili është dallimi në këndvështrimin e të urtëve dhe të diturive mes “‘aḳlu’l-uaḥjānīt” (mendjes së shpalljes) dhe “‘aḳlu’l-kul’lit” (mendjes së plotë, së përsosur)?!

Mjeshtër Dīnānī: “‘Aḳlu’l-uaḥjānī” (mendja e shpalljes) është mendja e plotë, e përsosur. Nuk gjendet ndonjë mendje më e epërme, më e lartë, më sipërore se mendja e plotë, përsosur. Mendja e plotë është kjo:“Që të tëra qeniet janë të menduara.E thënë ndryshe qenia është vetë dituria dhe konceptimi”. Nëse do të shikoni me mendimet e Mullah Ṣadrāsë, atëherë ju nuk do të mund të gjeni asnjë grimcë atomi që nga bota e pasurisë, qenieve deri tek ajo qiellore, engjëllore, nga ‘arshi (froni i Allāhut) deri tek fershi (shtrimi i vendit nën fronin e Tij). Çdo gjë ka zënë vend, ose është ulur në vendin e saj.

Xhéhān çun zolf u kahtt u khāl u ebrust,

Ké her çizi bé xhāj-é khish nikust.

Bota është balluke,unë në faqe, pushi i ftoit dhe vetulla,

Që çdo gjë është e bukurnë vendin e saj.

Çdo gjë që është është ashtu siç duhet të jetë,

Nëse vetulla jote do të ishte e drejtë, ajo do të ishte e shtrembër.

Mendja e plotë është rendi i qenies dhe krijimit. Kjo është mendja e plotë, atëherë çfarë mund të përfytyroni ju më lart, më sipër se kjo?! Pjesa e epërme e botës së qenies është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar, i Cili është maja e piramidës së qenies. I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është dituria absolute, ndërgjegjja absolute. Dituria dhe ndërgjegjja e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është tek vetë veta e Tij, nuk është e ndarë nga veta e Tij.

Vendi i vetës nuk mund të konceptohet dhe nuk është e mundur e folura mbi të. Mendja e plotë nuk është një e pranishme në gjirin e të pranishmeve. Një numër i lartë njerëzish ekeqkuptojnë këtë. Kur thuhet mendja e plotë, për fat të keq pandehet se ajo është një e pranishme e madhe në mesin e të pranishmeve të tjera, se të pranishmet e tjera janë të rreshtuara rreth e rrotull saj dhe se ajo është e lidhur me të pranishmet e tjera. Megjithatë nuk ka një gjë të tillë. Ky është vetëm një vegim.

Pra mendja e plotë nuk është një e pranishme në gjirin e të pranishmeve, sepse mendja e plotë është korniza e qenies së mendjes. Asgjë nuk mund të jetë jashtë kornizës së mendjes së plotë. Madje ju nuk mund të përfytyroni asgjë që është jashtë kornizës së mendjes së plotë. Pra nuk mund të përfytyrohet asgjë që është mbi mendjen e plotë.Si rrjedhojë kur flisni për shpalljen, pohojmë se shpallja është zbritja e mendjes së plotë dhe se mendja e plotë vjen nga bota e të fshehtës. Ne kishim folur për këtë, kështu që tani nuk ka më nevojë që ta përsërisim këtë.

Shpallja zbret shkallë-shkallë tek qenia. Ajo vjen në gjendje shtresash dhe arrin tek ndjenjat, ëndrrat, veshët dhe gjuhët e të dërguarve të Allāhut (p.m.t.) dhe më tej bëhet e ditur dhe e qartë, si dhe forma e sqaruar e saj është e menduar. Pra ajo është e menduar, ose mendore, ajo është në përputhje të plotë me kohën e saj dhe me botëkuptimin e njerëzve të kohës së saj. Kjo është e prerë dhe e fiksuar, ne nuk mund të kemi ose të mësojmë diçka tjetër jashtë mendjes sonë.

 

Larixhānī: Atëherë ne mund të themi se “‘aḳlu’l-uaḥjānī” (mendja e shpalljes) vjen nga vendi “i të fshehtës së të fshehtave”, nga i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar.

 

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht që po... Ne kur flasim për vendin e “të fshehtës së të fshehtave”, nënvizojmë se e fshehta tanimë është një vend ku nuk mund ta arrijë mendja, dukuri të cilën e kisha sqaruar dhe më parë. Mendja megjithëse e çon njeriun në përsosmërinë dhe është një gjë e përsosur në vetvete, ajo gjen dhe mangësitë, të metat e saj. Lërmëni t’iu them dy veçori që u përkasin mendjes.

 

Ju duhet t’i kini gjithmonë parasysh këto dy veçori të cilat nuk ndahen nga mendja: “Mendja si natyrë është qortuese”. Çfarë do të thotë qortuese?! Kjo do të thotë se ajo i kupton mangësitë e saj, që nënkupton se ajo e di nëse ka një mangësi. Mendja pasi i ka qortuar këto mangësi, do të shkojë drejt përsosmërisë duke thënë se këto mangësi nuk duhet të jenë.Qortimi përkthehetsi vënia e gishtit mbi mangësitë dhe shënjimi duke thënë se këtu ka mangësi.

 

Mendja si natyrë është qortuese. Krahas kësaj mendja aq sa është si natyrë qortuese, në të njëjtën masë është dhe e hapur ndaj dorëzimit. Por përse e them këtë?! E them këtë sepse njerëzit të cilët janë kundër mendjes ose filozofisë, pretendojnë se mendja është mendjemadhe dhe e pavarur. Por mendja nuk është kurrë e pavarur.

 

Mendja nuk është kurrë e pavarur, por është epshi. Mendja epshore është e pavarur. Mendja që është ekonomike, e cila është robëreshë ndaj prirjeve epshore të kësaj bote është e pavarur. Qenia e saj e pavarur është si pasojë e epshit, shpirtit; sepse epshi, shpirti është i pavarur.

Një mendje e cila i ka kapërcyer, tejkaluar gjërat e kota, ëndrrat, njollat e epshit, joshjes nuk është e pavarur. Një mendje që është qortuese, që njeh dhe vë gishtin mbi mangësitë, në të njëjtën masë është dhe hapur si ndaj dorëzimit ashtu dhe ndaj qenies e kënaqur. Pra ajo dorëzohet në vendin e duhur. Asnjëqenie nuk është aq e hapur ndaj dorëzimit kundrejt Allāhut se sa mendja.

Cila është qenia e cila është absolutisht e dorëzuar në mënyrë absolute përballë Allāhut?! Mendja e plotë, e përsosur... Gjendet një ḥadīth që e kam kexuar me dhjetra herë më parë dhe të cilin nuk kam dëshirë që ta lexoj përsëri. Po bëj fjalë për ḥadīthin që zë vend në krye të veprës me titull: “Uṣūlu Mine’l-Kāfī” (Mënyra e Mjaftuesit) e Imām Kulejnit, që hedh dritë mbi dukurinë se kur Allāhu e krijoi mendjen, kjo e fundit iu dorëzua ndaj gjithçkaje që Ai e urdhëroi.

Si rrjedhojë mendja aq sa zotëron një gjuhë qortuese, në të njëjtën masë është dhe e hapur ndaj dorëzimit përpara përsosmërisë absolute. Mendoni bashkë këto dy mbiemra. Nëse ne do ta njohim në këtë mënyrë mendjen ne nuk i dalim asaj kundër. Njerëzit që i dalin kundër filozofisë, duke ecur kështu do t’i dalin dhe mendjes kundër, pra ata zotërojnë një mendim negativ kundër mendjes. Ata pandehin se do të përftojnë diçka kur të asgjësojnë mendjen. Por vallë çfarë mund të shtjerë në dorë një njeri i cili ka lënë mendjen mënjanë?!

Disa ngrenë zërin dhe pretendojnë kështu: “Ne duhet ta lëmë mendjen mënjanë dhe t’i dorëzohemi lajmëtarëve dhe kujdestarëve”. Ndërsa unë i përgjigjem duke i thënë si vijon: “I fortnderuar zotëri! Ju bëni shumë mirë që doni të shkoni tek të dërguarit dhe kujdestarët; shumë mirë por a do të shkoni tek ata me mendjen apo pa mendjen?! Vallë a është mendja juaj apo padituria juaj ajo që do t’iu drejtojë drejt të dërguarve dhe kujdestarëve?! Nëse do të shkoni me mendjen tek i nderuari i dërguar (p.q.m.t.), atëherë ju nuk dihet ta lini kurrë mendjen mënjanë. Askush i cili e ka lënë mendjen mënjanë nuk ka mundur të sigurojë asnjë dobi”.

Larixhānī: Ju këtu vutë në dukje një normë tejet të bukur mjeshtër. Mendja sa më shumë i afrohet në shkallët e përsosmërisë së saj, majave të përsosmërisë ajo shikon dhe mangësitë e saj dhe si rrjedhojë më në fund dorëzohet. Ne në këtë çast ndodhemi në atmosferën e muajit të shenjtë të Muḥarremit. Kjo gjendje është vërtetuar dhe për një një njeri si Imām Ḥusejni (p.m.t.) që është kujdestari, miku i Allāhut dhe një insānu’l-kāmili (njeri i plotë).

Ai shikon një pengesë në dorëzim, pra përballë arritjes në përsosmëri, i cili është shpirti i tij.

Mjeshtër Dīnānī: Tani pyesim vallë përse mund të ketë frikë një njeri, që ka arritur në përsosmërinë absolute dhe është dorëzuar përpara madhështisë së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar?! Vallë çfarë lloj pengese mund të ketë për një njeri të tillë?! Frikë apo vdekje?!

Merg eger merd est gu nezd-é men aj / Vdekja nëse është trime thuaji të vijë pranë meje.

Po,rënia dëshmor e kujdestarëve është vetë logjika, racionalizmi i tyre. Kujdestarët janë njerëzit më kāmil, mukemmel (të plotë, të përsorur) në këndvështrimin e vendit logjik, mendor. Ata janë kujdestarë pikërisht sepse kanë “‘aḳlu’l-kāmilin” (mendjen e plotë, të përsosur). Kujdestari i plotë zotëron mendjen e plotë, kujdestari i plotë është mendja e çiltër, e dëlirë, pra nuk është një mendje e përzier me ndyrësitë e epshit.

Ja pra kjo është arsyeja se dorëzimi i tyre është vetë logjika, racionalizmi i tyre dhe rënia dëshmor e kujdestarëve është vetë logjika, racionalizmi i tyre. Kujdestarët dhe lajmëtaret nuk kanë asgjë tjetër përveç mendjes. Ne gabojmë kur pandehim se ka një udhë tjetër përveç mendjes. Kjo sipas meje është një gabim tepër i madh.

Larixhānī: Imām Ḥusejni (p.m.t.)është shfaqja e plotë e emrave dhe mbiemrave hyjnorë si një insānu’l-kāmili (njeri i plotë).

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni i nderuar Larixhānī, ju thoni se kujdestari është shfaqja e plotë e emrave dhe mbiemrave të Allāhut të Lartësuar. Po pohoj se është e vërtetë se insānu’l-kāmili (njeriu i plotë) është shfaqja e mbiemrave kemāl (i bukur, i përsosur), xhelāl (i fuqishëm) dhe xhemāl (i bukur, i hijshëm) e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, mirëpo ju duhet të kini kujdes në këtë pikë.

Mbiemri ḥakīm brenda emrave dhe mbiemrave të shumëllojshëm të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar ka një mbretërim, mbizotërim, sundim mbi mbarë mbiemrat e tjerë. Allāhu i Lavdëruar zotëron mbiemra si “العَلِيمُ” “‘alīm” (i gjithëditur), “الْقَادِرُ” “ḳādir” (i plotfuqishëm), “الْبَصِيرُ” “baṣīr” (gjithëshikues), “السَّمِيعُ” “semī’”, “” “muḥīṭ” (gjithëpërfshirës), “الجَمِيلُ” “xhemīl” (i bukur) etj., por mbiemri ḥakīm ka një epërsi, mbretërim, mbizotërim mbi të tërë këta. Këta mbiemra që numërova dhe mbiemra të tjerë të cilët mund t’i numërojmë më tepër, janë që të tërë nën sundimin e emrit dhe mbiemrit “الْحَكِيمُ” “ḥakīm” (mbretëruesi, mbizotëruesi, sunduesi, i urti).

Kush është ḥakīmi (i urti)?! Çfarë do të thotë ḥikmet (urtësi)?! Vallë a mund të ketë ḥikmet (urtësi) pa mendje?! Në këtë pikë themi se ḥikmeti (urtësia) është vetë dituria, vetë njohuria, vetë shkenca. Pavarësisht kësaj ne nuk kemi lejen e duhur për të përdorur fjalën “‘aḳl” (mendje) për Allāhun e Bekuar dhe të Madhëruar. Kështu që ne përdorim fjalët ‘ilm (dituri) dhe ḥikmet (urtësi). Por dituria dhe urtësia janë guri i çmuar i mendjes.

Larixhānī: Shumë mirë por si e përdorim termin “‘aḳlu’l-kul’li” (mendja e plotë) lidhur me “insānu’l-kāmilin” (njeriu e plotë)?!

Mjeshtër Dīnānī: Epo them se janë shkruar një numër i madh veprash në lidhje me emrat dhe mbiemrat. Arsyeja e shkrimit të tyre është kjo: “Që të tëra këto fjalë janë në ‘arabisht. Pra fjalët si “السَّمِيعُ” “semī’” (gjithëdëgjues), “الْبَصِيرُ” “baṣīr” (gjithëshikues), “الْقَادِرُ” “ḳādir” (i plotfuqishëm), “الْحَكِيمُ” “ḥakīm” (i gjithëdituri, i urti), “الجَمِيلُ” “xhemīl” (i bukur), “العَقْلُ” “‘aḳl” (mendje) janë në ‘arabisht. Fjala “العَقْلُ” “‘aḳl” (mendje) rrjedh nga fjala “‘iḳāl” që në ‘arabisht do të thotë lidhje. Edhe kjo fjalë pikërisht si fjala “‘āshiḳ” (i dashuruar) nuk është përdorur për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar, në një kohë kur i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është “‘āshiḳ” (i dashuruar). Qenia i dashuruar i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është qenia e tij “muḥibb” (i dashur). E thënë ndryshe fjala “muḥibb” (i dashur) përdoret për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar por fjala “‘āshiḳ” (i dashuruar) nuk përdoret. Fjala “‘asheḳa” (u dashurua) e cila është rrënja e fjalës “‘ashḳ” (dashuri) rrjedh nga një bimë e cila e rrethon, përqafon, qarkullon dhe mbulon plotësisht një pemë.

Kjo bimë që ka rrethuar, përqafuar një pemë dhe e ka mbuluar tërësisht këtë pemë quhet “‘asheḳa” (u dashurua). Edhe fjala “‘āshiḳ” (i dashuruar) rrjedh nga fjala “‘asheḳa” (u dashurua), ndërsa fjala “‘aḳl” (mendje) rrjedh nga fjala “‘iḳāl”. Pavarësisht se këto dy fjalë janë të sakta në pikëpamjen e kuptimit, sërish ato nuk janë përdorur në aspektin gjuhësor, si pasojë e mosqenies së përshtatshme për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar, i Cili është tërësisht i çiltër dhe i dëlirë.

Dijetarët, juristët dhe madje apologjetët thonë se emrat e Allāhut të Lartësuar janë “teuḳīfī” (të ndaluar). Pra ne mund t’i përdorim për Allāhun e Lavdëruar vetëm ato emra që Ai ka përdorur për veten e Tij. Edhe sikur kjo të jetë e e vërtetë përsëri ne nuk mund t’i përdorim për Allāhun e Madhëruar ato emra të cilat Ai nuk i ka përdorur për veten e Tij.

Për shembull nuk është i gabuar që ne të përdorim termin “uāxhibu’l-uxhūdi” (qenia e detyruar, e domosdoshme) për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Gjithashtu nuk është i gabuar as përdorimi ynë i termit “‘il’letu’l-‘ileli” (shkaku i shkaqeve). Megjithatë duke qenë se këto terma, nuk janë përdorur në fjalët dhe lutjet e të dërguarve dhe imāmëve (p.m.t.), as ne nuk mund t’i përdorim në shenjë respekti për ta. Mirëpo shtojmë se nuk është aspak i gabuar që ne të përdorim termat “uāxhibu’l-uxhūdi” (qenia e domodoshme) dhe “‘il’letu’l-‘ileli” (shkaku i shkaqeve). Madje nuk është i gabuar as përdorimi ynë i termit “‘Aḳlu’l-Muṭlaḳi” (Mendja Absolute) për Allāhun e Lartësuar. Por meqenëse këto terma nuk kalojnë në ḥadīthe, as ne nuk i përdorim në shenjë respekti për ta.

Larixhānī: Po mjeshtër ky ishte një sqarim shumë i bukur. Veçanërisht u sqaruan jashtë mase bukur dhe vendi i mendjes, shkallët e saj, mendja e kujdestarëve dhe gjurmët e këmbëve të përvojës në ditën e ‘Āshūrāsë. Atëherë ne arrijmë në këtë përfundim: “Dashuria, rënia dëshmor dhe dëshmorët kanë shkallë të ndryshme”.

Mjeshtër Dīnānī: Dhe të tëra këto nuk janë kurrë të huaja për mendjen.

Larixhānī: Po ashtu është. Ato nuk janë aspak të huaja për mendjen. Allāhu i Lavdëruar na ka dhënë një gur shumë të madh të çmuar që quhet mendje, por fatkeqësisht ne nuk ia dimë shumë vlerën e saj.

Bāṣabā derçemen-élāle seḥer mi goftem,

Késhehīdān-é kiend in hemé khunīn kefen.

Goft: Ḥāfez, men u to maḥrem-é īn rāz neīm,

Ez mej-é la’l ḥikājet kon ve shīrīn dehenān.

 

Në livadhin e tulipanëve me flladin e detit në agim po flisja,

E pyeta se të kujt dëshmorëve janë këta kaq shumë qefinët e përgjakur?

Më tha: “O Ḥāfiḍḥ unë dhe ti nuk e dimë të fshehtën e kësaj të fshehte,

Kështu që eja dhe rrëfena verën e kuqe dhe gjuhët e ëmbla, të bukura”.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ne përfituam jashtë mase shumë.Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.



Burimi : Medya Şafak