Po. Miratojmë se mashriḳu (lindja) është vendi ku lind Dielli. Pra drita e të Vërtetit të Madhëruar lind në mendje. Kjo është arsyeja se mendja është mashriḳ (lindje). “Nūrun jeshriḳu min ṣubḥi’l-ezeli” (Drita lind në mëngjesin e ezelit (përjetshëm)). Kjo thënie duhet t’i përkasë të nderuarit emīr (prijës) (p.m.t.). Por çfarë është ezeli këtu?! A është ezeli koha?! Jo. Ai është mëngjesi i hidājjetit (udhëzimit), është mëngjesi i nurānijjetit (ndriçimit) të mendjes, pra mëngjesi i ndërgjegjjes.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona për ndjekjen e programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne. I nderuar imzot, këtë program dua ta filloj duke bërë të ditur se ashtu siç citova jemi bashkë me ju me një libër të mrekullueshëm me titull: “Pyetje Rreth Qenies ose Pyetja e Qenies”.

Mjeshtër i nderuar, ju bëj të ditur se çështja e programit të sotëm është: “Si është lidhja e mendimit me qenien?!” Vallë si mund të formulohet mendimi me fjalë në mungesë të mendimit ose në mungesë të qenies?!

Kudo ku ka qenie ka dhe mendim. Sigurisht se dhe qenia nuk mund të ndahet nga mendimi kudo ku mund të arrijë ai. Në këtë gjendje kumtoj se nuk është e mundur ndarja e mendimit nga qenia dhe anasjelltas ndarja e qenies nga mendimi. Në shtesë njëri nga këta të dy nuk bart asnjë lloj kuptimi nëse tjetri mungon. Megjithatë krahas dukurisë e mosndarjes së mendimit nga qenia dhe e qenies nga mendimi, rishtas mendoj se drejtimi i kësaj pyetje është me vend: “Vallë a është qenia më parë apo mendimi vjen përpara qenies?!”

Zoti im ç’derë tjetër të njoh përveç derës tënde?!

Ç’kade tjetër të njoh përveç shpirtit Tënd?!

Betohem në të tërë emrat dhe mbiemrat e Tu,

Ç’bukuri tjetër të njoh përveç fytyrës Tënde?!

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Pohoj se me të vërtetë ju sollët një problem shumë të madh në rend të ditës. Ky problem shumë i madh, është lidhja e mendimit me qenien. Çfarë është mendimi e çfarë është qenia?! E thënë ndryshe çfarë do të thotë: “subjekt” dhe “objekt”; ose “mendimor-subjektiv” dhe “objektiv”?!

Domethënë ne kemi si këto gjërat që janë në mendjen tonë, gjithashtu kemi dhe ato gjërat që janë jashtë mendjes sonë. Filozofët muslimanë për këto dy terma bëjnë fjalë duke i quajtur “dhihn” (mendje, tru) dhe “‘ajn” (i njëjti, syri, vetja); kurse filozofët perëndimorë bëjnë fjalë duke i quajtur “subjekt” dhe “objekt”. Por këtu këto dy terma janë tejkaluar dhe çështja është shprehur në një mënyrë tjetër: “mendimi dhe qenia”.

Njeriu është një qenie që mendon. Njeriu fillon të jetojë jetën me instinktet kafshërore pasi vjen në këtë botë, më pas ai mendon dhe mund të arrijë fjala vjen në shkallën e Aristotelit, Sokratit, duke u lartësuar në mendim. Pra mendimi i tij lartësohet.

Mendimi ka të bëjë me një gjë. Them se mendimi i një njeriu dihet; por nuk dihet se çfarë po mendon ai. Pra nëse mendon, patjetër se ai mendon për një gjë. Kështu që ka një dallim mes mendimit dhe gjësë së menduar. Sigurisht se njeriu fillimisht mendon të pranishmet. Pra ai mendon për bimët, gjallesat, kafshët, pëllumbin, korbin, gurin, detin, pemën, shkretëtirën, trupat e pajetë, etj. Pra ai has në këtë të pranishme e në atë të pranishme dhe pyet se çfarë janë këto.

Mirëpo të pranishmet, nuk janë pa uxhūd (qenie). Vallë a është i mundur mendimi i të pranishmeve dhe mosmendimi i qenies?! Sepse nëse diçka është e pranishme ka një qenie. Pavarësisht kësaj ne shpeshherë megjithëse mendojmë të pranishmet jemi të hutuar, të shkujdesur ndaj qenies. Por nëse do të shikojmë pakëz me vëmendje, pohojmë se qenia është një çështje më thelbësore se të pranishmet.

A shfaqet uxhūdi (qenia) nga të pranishmet; apo të pranishmet rrjedhin nga qenia?! Natyrisht se të pranishmet rrjedhin nga qenia. Atëherë ajo që është kryesore, themelore është qenia. Si rrjedhojë ne duhet të mendojmë qenien. Këtu ngrihet kjo pyetje: “A vjen vetë mendimi në qenie nga ana e jashtme e qenies; apo mendimi është një gjë që i përket thelbit të qenies?! A është mendimi një gjë që i përket thelbit të çështjes?!” Përgjigjemi se mendimi është një gjë që i përket thelbit të çështjes.

Mbase ka nga ata që mendojnë kështu: “Njeriu qëndron përballë qenies dhe mendon qenien. Shumë mirë por çfarë mund të dalë përballë qenies?! Vallë a ka diçka jashtë qenies që të mund të dalë dhe të mund të qëndrojë përballë saj?!” Jo, gjëja që quhet mendim, është një gjë që është në thelbin e qenies, e cila nënkupton se mendimi është shfaqja e qenies.

Nëse do t’i bashkojmë këty dy këshillime në kornizën e logjikës do të arrijmë në këtë përfundim: “Njeriu mendon qenien”. Ky është këshillimi i parë dhe i prerë. Ndërsa këshillimi i dytë është: “Asgjë nuk është jashtë qenies”.

Shumë mirë unë mendoj qenien dhe asgjë nuk është jashtë qenies”. Cili është përfundimi i këtyre dy këshillimeve?! Pra vetë qenia mendon qenien. Pra themi se njeriu duke qenë se është një shfaqje e qenies, ose më saktë pra i shfaquri mendon shfaqësin. Shikoni se sa gjithëpërfshirëse që është qenia.

Larixhānī: Pra këtu ju i keni dhënë përparësi qenies.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është, qenia është baza. Ashtu siç do të kuptohet dhe nga pjesët në vijim të librit, meqënëse shtron pyetje rreth qenies, pra si pasojë e hetimit të qenie, ai është mbizotërues i qenies. Dijeni se hetuesi gjithmonë mbretëron mbi të hetuarin. Pra meqenëse po pyes: “Çfarë është qenia?!” unë po e hetoj atë.

Shumë mirë por a është ky mendim i cili heton qenien?! Nëse mendimi është atëherë është qenie. Kështu që kuptimi i kësaj është mendimi i qenies së qenies. Nënvizoj se nuk ka shumë nevojë që të hyjmë në këtë çështje, sepse në një drejtim është e thjeshtë; por në një drejtim tjetër është e ndërlikuar. Pra çështja është sa e thjeshtë aq dhe e vështirë... Shumica e njerërzve pandeh se vetëm gjërat e vështira janë të vështira, por gjërat që janë më të lehta janë më të vështira.

Qenia është më e hapur, e qartë se çdo gjë tjetër; por gjithashtu është dhe më e vështirë se gjithçka tjetër. Unë po e formuloj këtë me një mënyrë më të zakonshme. Vallë a nuk mendojmë ne për mendimet e brezave të mëhershëm?! Fjala vjen a nuk mendojmë se çfarë ka thënë Aristoteli, Platoni, Sokrati?! Çfarë ka thënë të dërguarit e Allāhut (p.m.t.)?! Çfarë ka thënë i nderuari Mūsā (p.m.t.), i nderuari Īsā (p.m.t.) dhe i nderuari Khātemu’l-Enbijjāi (Vula e Lajmëtarëve) (p.q.m.t.)?! Çfarë kanë thënë librat qiellorë dhe shkollat filozofike?! Ne mendojmë se çfarë kanë menduar dhe çfarë kanë thënë njerëzit që kanë jetuar në të shkuarën, deri në thellësitë që të mund të na çojë historia.

Në njërën anë ne mendojmë për gjërat e brezave të mëparshëm, ndërsa në anën tjetër ne gjendemi ballë përballë me të vërtetat e pranishme. Vallë a nuk gjendemi ne ballë përballë me të vërtetat e reja të pranishme, në këtë çast që po jetojmë dhe në këtë epokë që po jetojmë?! Për shembull rrjeti i internetit dhe telefonët celularë qëndrojnë përpara jush si një risi. Bota e re qëndron përpara jush me teknologjitë e saj të reja.

Ne jemi në gjnje qarkullimi mes mendimeve të brezave paraardhës dhe të vërtetave të ditëve të sotme. E thënë ndryshe ne nuk jemi të shkujdesur ndaj mendimeve të brezave të së shkuarës duke parë vetëm të vërtetat në ditët tona dhe as harrojmë të vërtetat e ditëve të sotme duke menduar për të vërtetat e brezave të mëhershëm. Shumë mirë por si mund t’i bashkojmë mendimet e brezave të mëparshëm me të vërtetat e ditëve të sotme?! Ose a mund t’i bashkojmë, vallë a nuk mund t’i bashkojmë?!

Disa njerëz mund të këmbëngulin duke thënë: “Jo, ne nuk mund t’i bashkojmë, sepse mendimet e brezave paraardhës i përkisnin asaj epoke dhe kanë marrë fund. Unë po jetoj një gjendje, kohë të re në këtë çast dhe e shkuara nuk më hyn aspak në punë”. Kurse disa të tjerë mund të shprehen si më poshtë: “Jo, sepse dhe mendimet e të njerëzve të së shkuarës kanë ndikim”. Vallë a është i mundur mendimi si një foshnje e sapolindur, duke pandehur se mund ta asgjësojmë plotësisht të shkuarën?! Kur njerëzit mendojnë, vallë a mendojnë si foshnjet e sapolindura, apo ata mendojnë duke marrë për bazë të shkuarën?!” Theksoj se nuk mund të ketë ndonjë gjë si harrimi i të shkuarës. Pra ti mund të thuash diçka, mund të shpikësh shpikje teknologjish të reja dhe mund të bësh gjëra të cilat nuk kanë qenë më parë. Megjithatë teksa je duke i bërë të tëra këto gjëra, a arrin në këtë përfundim duke e anashkaluar tërësisht të shkuarën dhe duke e parë me pesimizëm të shkuarën, apo arrin në këtë pikë duke marrë të shkuarën parasysh?! Natyrisht se duke marrë të shkuarën parasysh?! Atëherë kjo është një vazhdim i të shkuarës.

Dihet se dituritë, njohuritë, shkencat dhe teknologjitë e reja janë të ndryshme nga e shkuara, nuk ka asnjë anë për mohimin e kësaj. Mirëpo rishtas këto gjëra nuk janë krejtësisht të ndara, të veçuara nga e shkuara, por janë një vazhdim i të shkuarës.

Larixhānī: Domethënë gabohen ata që shikojnë një përplasje mes bashkëkohores dhe traditës.

Mjeshtër Dīnānī: Ne nuk duhet të shikojmë kundërshtim. Ata duhet të mendojnë se janë si një trumcak që ka hipur mbi elefant. Një trumcak i cili ka hipur mbi elefant a duhet ta anashkalojë elefantin?! Shkenca ka zbuluar një mori gjërash në këtë çast kjo është e vërtetë; por a i ka zbuluar të tëra këto gjëra duke lënë të shkuarën mënjanë?! Apo ajo i ka bërë këto zbulime duke shikuar zbulimet e brezave të mëhershëm, duke i asgjësuar gabimet e tyre dhe duke përftuar nga të saktat e tyre?!

Puna që bën vazhdimisht njeriu është ndreqja e gabimeve, e cila përkthehet se puna e njeriut është e përbërë nga ndreqja e gabimeve. Fjala vjen është një mendim që i përket të djeshmes, kurse në ditët e sotme vihet re se është një mendim i gabuar dhe arrihet në një mendim të ri. Nëse ne nuk mund të gjejmë atë gabimin e të shkuarës nuk mund të arrijmë as në mendimin e ri. Pra njeriu lëkundet vazhdimisht mes së drejtës dhe të gabuarës.

Atëherë pohojmë se ne kthehemi vazhdimisht në të shkuarën, mendojmë për mendimet e brezave të mëparshëm dhe duke u rikthyer në ditët tona, gjendemi ballë përballë me të vërtetat e sotme. Ja pra kjo është vajtja-ardhja në mesin e së shkuarës dhe të tashmes. Nuk është i mundur harrimi i të shkuarës. Kjo është dhe dëshmia se qenia njerëzore është një qenie historike.

Kafshët nuk mendojnë për të shkuarën. Bimët, gjallesat, trupat e pajetë nuk mendojnë për të shkuarën. Shtjmë se që të tërë këto kanë një të shkuar; por nuk kanë një ndërgjegjje të së shkuarës. Ndërsa njeriu mund të thotë disa gjëra të reja meqenëse mendon për të shkuarën. Njeriu është hem historik, hem bën historinë dhe hem e kupton historinë.

Larixhānī: “Në këtë kopësht bie një frut i freskët në çdo çast”. Me fjalë të tjera nëse nuk ka vresht nuk ka as frut në kopësht.

Mjeshtër Dīnānī: Nëse njeriu nuk mendon për historinë, nëse nuk di se ç’është historia, ai as nuk mund të zbulojë gjë e as nuk mund të kuptojë gjë. Shprehem kështu sepse historia është jashtëzakonisht e rëndësishme. Njeriu është qenia e vetme e cila bën dhe e kupton historinë.

Qenia është. Qenia është mendim dhe mendimi është qenie. Kështu që dhe mendimi është një shfaqje e qenies. Pra qenia nuk është e ndenjur, por është e lëvizshme. Mos e shikoni qenien si diçka të ndenjur. Sejelāni (rrjedhja), sejri (udhëtimi), texheddudi (ripërtëritja), texhel’li (shfaqja), ripërtëritja, rifreskimi janë cilësitë e qenies së sendërtuara në fjalinë: “Në këtë kopësht bie një frut i freskët në çdo çast”.

Duke qenë se qenia nuk është e ndenjur, vallë a mund të jetë mendimi i ndenjur?! Qenia ndryshon në çdo çast, çdo ditë. Meqenëse dhe mendimi është një pjesë e qenies, vallë ç’ndodh nëse mendimi qëndron i ndenjur, krahas ndryshimit të qenies?! Themi se mendimi ngurtësohet...

Larixhānī: Duke cituar këtu thënien e Meulānës:

Kjo fjalë dhe ky mendim del nga mendimi,

Ti nuk di se ku është deti i mendimit.

Pamja doli jashtë nga mungesa e pamjes,

U hap “Innā ilejhi rāxhi‘ūn”.

Mjeshtër Dīnānī: Meulānā e ka përshkruar shumë bukur. “Pamja del nga mungesa e pamjes”. Shikoni i nderuar Larixhānī, pamja nuk del nga një pamje tjetër. Nëse pamja nuk ndryshon vetë, atëherë ajo nuk mund të krijojë një pamje të re. Kumtojmë se gjenden pamje të panumërta dhe këto pamje nuk dalin nga një pamje, por dalin nga mungesa e pamjes.

Shumë mirë por nëse pamja del nga mungesa e pamjes, çfarë është “pamja e vetë qenies?!” Vallë vetë qenia ka apo nuk ka pamje?! Përgjigjemi se vetë qenia nuk ka një pamje të caktuar, por sa pamje mund të ketë?! Ajo ka gjithmonë një shfaqe të re... Rrjedha e qenies krijon pamje, por vetë qenia nuk ka pamje. Qenia absolute nuk ka ka formë, trajtë.

Tani do të na duhet të bëjmë fjalë për “absoluten” dhe “të kushtëzuarën”. Bëjmë të ditur se “absolutja” nuk ka trajtë, sepse nëse do të përfytyroni një trajtë për të, atëherë do ta keni bërë “të kushtëzuar”. Sqarojmë se nuk është e mundur që një gjë hem të jetë absolute hem të ketë trajtë. Shprehem kështu sepse që një gjë të mund të jetë absolute, në këtë rast kjo e fundit nuk duhet të ketë trajtë. Absolutja merr trajtë vetëm nëse bëhet e kushtëzuar.

E pafundmja absolute mund të jetë e kushtëzuar në numër, pikërisht siç është deti. Deti është det; por a nuk ka deti valë?! Sa valë ka deti?! Ai ka valë pafund. Asnjë valë nuk është e njëjtë me valën e mëparshme dhe të tëra valët janë të larmishme. Vallë a keni parë ndonjëherë dy valë që janë të ngjashme me njëra-tjetrën në një det?! Deti është gjithmonë në valëzim e sipër. Ja pra dhe qenia e detit është gjithmonë në një gjendje lëkundjeje, luhatjeje.

Larixhānī: Sa pjellor që është dhe mendimi që është baza e qenies!

Mjeshtër Dīnānī: Po ashtu është, por sa pak njerëz e kuptojnë këtë.

Larixhānī: Kjo është arsyeja që Dekarti përkufizon kështu: “cogito ergo sum” (mendoj pa jam).

Mjeshtër Dīnānī: Ajo që është thelbësore është qenia. Ky është mendimi i Ṣadru’l-Muteel’lihīnit. Kjo do të thotë se ne duhet ta marrim seriozisht Ṣadru’l-Muteel’lihīnit. Ja pra ky është Ḥikmetu’l-Mute‘ālijje (Urtësia e Tejkaluar).

Larixhānī: Po, ai vetë është serioz. Ju tani përdorni një gjuhë tjetër në këtë libër, ose më saktë si vijon: “Qenia thotë: “O mendim nëse unë nuk jam nuk je as ti”, kurse mendimi thotë: “Unë jam ai që të mendoj”. Si rrjedhojë siguria e thënies së mendimit, bie ndesh me sigurinë e fjalës së qenies”. Shkurtimisht fjala e që të dyve është e sigurtë.

Mjeshtër Dīnānī: Pra ne atje e vëmë qenien ballë përballë me mendimin. Sigurisht se themi se mendimi ka dalë nga qenia. Mirëpo pavarësisht kësaj vallë a nuk mendon dhe mendimi për qenien?! Ne i vëmë ata ballë përballë dhe i nxisim të flasin me njëri-tjetrin. Mendimi mendon për qenien, kurse qenia mendohet.

Tani qenia i thotë mendimit: “Zoti ose zonja mendim, a mendon ti për mua?! Nëse unë nuk jam, vallë a do të ishte e mundur të ishe ti?!” Ndërsa mendimi i thotë asaj: “Ashtu është po thua të vërtetën, nëse ti nuk do të ishe as unë nuk do të isha; por nëse unë nuk do të mendoja as ti nuk do të ishte i dukshëm, shfaqeshe”.

Tani cila nga këta thotë të vërtetën?! Që të dy thonë të vërtetën. Njëri thotë të vërtetën në vendin e “ithbātit” (dëshmisë), kurse tjetri thotë të vërtetën në vendin e “thubūtit” (dëshmisë). Mendimi është në vendin e “ithbātit” (dëshmisë), ndërsa qenia është në vendin e vendin e “thubūtit” (dëshmisë). Atëherë përmbledhim duke thënë se hem mendimi thotë të vërtetën duke menduar qenien dhe hem qenia thotë të vërtetën duke thënë se nëse mendimi nuk mund të jetë nëse ajo vetë nuk është.

Një poet shpreh diçka të ngjashme për Allāhun. Veçanërisht poetët të cilët janë të ditur dhe të urtë sa gjëra të fuqishme që shprehin. Ky poet shprehet si më poshtë për Allāhun e Lartësuar:

O Zoti im qenia ime është nga Ti,

Kurse shfaqja jote është tek unë.

Domethënë: “O Allāhu im! Nëse Ti nuk je nuk do të jem as unë”. Mirëpo shfaqja jote është tek unë. Pra nëse unë nuk do të mendoja ti nuk do të shfaqeshe tek unë. Pra Allāhu është i dukshëm, shfaqet tek mendimi, ndërsa qenia e mendimit është tek qenia e Allāhut. Allāhu i jep qenie mendimit; si rrjedhojë qenia e mendimit i përket Allāhut. Krahas kësaj a nuk është dhe shfaqja e Allāhut tek mendimi?! Vallë a mund të jetë i dukshëm, të shfaqet Allāhu pa qenë mendimi?!

Nëse në botë nuk do të kishte asnjë lloj mendimi dhe ndërgjegje, atëherë as Allāhu nuk do të mund të ishte i dukshëm; por si mendimi dhe ndërgjegjja i përkasin Allāhut të Lavdëruar. Kurse tani le t’i bashkojmë këto dy këshillime: “Duke qenë se qenia e ndërgjegjes i përket Allāhut dhe meqenëse Allāhu është i dukshëm tek ndërgjegjja dhe si pasojë e qenies së ndërgjegjjes nga Allāhu, në fakt Allāhu është bërë i dukshëm me anë të Vetes. Pra Allāhu e ka bërë Veten të dukshëm. Shumë mirë por si e bën Veten të dukshëm?! Me udhën e mendimit...

Në këtë çast kam dëshirë të çel një çështje: “Mendimtarët thonë: “Ndërgjegjja është ḥākimi (gjykuesi, mbretëruesi, sunduesi) absolut”. Po pohoj se është e vërtetë se qenia krijon mendimin; por kush është ḥākimi (gjykuesi, sunduesi)?! Ḥākim do thotë gjykues, sundues. Pra ḥākimi nuk është vetëm sullṭāni. Sullṭāni (mbreti, perandori) uezīri (mëkëmbësi, zëvendësi, kryeministri), presidenti, kryetari i shtëpisë, drejtuesi i automjetit, shoferi i taksisë sundojnë në mënyra të shumëllojshme.

Pra ḥākimi është gjykuesi, mbretëruesi, sunduesi. Kështu që duke filluar që nga shoferi i taksisë e deri tek sullṭāni cilido qoftë sunduesi, vallë a mund të sundojë ai në një mënyrë të pandërgjegjshme?! Vallë a mund të ketë sundimi një kuptim në mungesë të ndërgjegjjes?! Atëherë kush na qenka gjykuesi, sunduesi absolut?! Përsërisim se gjykuesi, sunduesi absolut është ndërgjegjja. Tani le të kalojmë në pyetjen tjetër: “Vallë a do të kishte gjykues, sundues në këtë botë nëse nuk do të ishte ndërgjegjja?!” Jo nuk do të kishte! Atëherë pyesim rishtas: “Cili është gjykuesi absolut në këtë botë?!” Përgjigjemi se është ndërgjegjja.

Nëse ndërgjegjja do të kishte gjuhë do të thoshte: “Unë jam gjykuesi absolut”. Shumë mirë por kush mund ta shkarkojë gjykuesin absolut?! Pra nëse do të kërkohet shkarkimi i ndërgjegjjes nga gjykimi absolut vallë kush mund ta bëjë këtë?! Sepse çdo gjykues mund të shkarkohet apo nuk është kështu?! Për shembull mandati i një presidenti mund të përfundojë ose ky i fundit mund të shkarkohet, kjo nuk është diçka e pamundur.

Shumë mirë por duke qenë se ndërgjegjja është gjykuesi, sunduesi absolut, vallë cili mund ta shkarkojë ndërgjegjjen?! Miratojmë se asgjë tjetër nuk mund ta shkarkojë ndërgjegjjen përveç vetes. Nëse do të shkarkohet atëherë vetë ndërgjegja e bën këtë dhe thotë: “Tani mos gjyko, sundo më këtu!” Asgjë nuk mund ta shkarkojë ndërgjegjjen përveç vetë ndërgjegjjes. Për shembull a mund ta shkarkojë padituria ndërgjegjjen?! Natyrisht se jo!

Në këtë pikë le ta sqarojmë pakëz këtë çështje, sepse padituria ka shkallë të ndryshme. Për shembull kemi këtë lloj paditurie: “Një njeri nuk e di këtë çështje por di atë çështje. Pra ai di një gjë por nuk di një gjë tjetër. Kjo lloj paditurie është e pjesshme, racionale. Gjithashtu mund të merret dhe padituria absolute parasysh. Shprehemi se padituria absolute nënkupton mosditurinë e asgjëje.

Meqenëse mund të merret padituria absolute parasysh, vallë a nuk mund të merret dhe dituria absolute parasysh?! Kjo e fundit është dituria absolute në të cilën nuk asnjë lloj paditurie. Për shembull dituria e Allāhut është absolute. Nëse ka një padituri absolute dhe një dituri absolute, atëherë çfarë lloji përmban njeriu, paditurinë absolute ose diturinë absolute?! Njeriu nuk përmban as paditurinë absolute dhe as diturinë absolute. Njeriu bën vazhdimisht udhëtime vajtje-ardhje mes paditurisë absolute dhe diturisë absolute. Pra ai di disa gjëra dhe nuk di disa gjëra të tjera.

Larixhānī: Shumë mirë por si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij, mjeshtër.

***

Shumë mirë mjeshtër, ju sillni në rend të ditës një pyetje tjetër dhe citoni kështu në pjesën vijuese të librit tuaj: “Zemra, si nevojë e gjykimit se është vetë prania, qetësia, quhet se është prejardhja e shfaqjes së mendimit dhe mendimi nuk mund të kufizohet me asnjë lloj pamjeje. Gjithashtu mund të kalohet dhe përtej kësaj. Këtu mendimi që njihet si prejardhja e mendimit ose e njeriut që mendon dhe krahasimi i mendimit me zemrën me njëri-tjetrin, miratojmë se është i njëjtë me krahasimin e qenies me të pranishmen me njëra-tjetrën. Edhe qenia është e pranishme tek mbarë të pranishmet, (pra ajo është e pranishme kudo). Megjithatë mendimi nuk është i kufizuar dhe i kushtëzuar në asnjë nga të pranishmet”. Këto thënie m’u dukën mjaft interesante.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo është një çështje shumë e rëndësishme. Si fillim le të shohim “uxhūdin” (qenien) dhe “meuxhūdin” (të pranishmen), më tej le të shohim “mendimin” dhe “praninë”. Të pranishmet në këtë botë janë tejet të tepërta, të panumërta. Por çdo lloj “meuxhūdi” (e pranishme), vallë a mund të jetë pa “uxhūd” (qenie)?! Jo, ajo nuk mund të jetë. Në çdo të pranishme gjendet prania e qenies (brenda çdo të pranishmeje gjendet prania e “uxhūdit” (qenies)). Madje dhe një gur çakulli ka qenie edhe një atom ka qenie në masën e tij. Përsëri dhe një mal dhe një galaksi ka një qenie në masën e tyre. Pra shkurtimisht gjithçka ka një qenie duke shkuar deri tek qenia absolute, e cila është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar.

Atëherë pohojmë se qenia ka prani në çdo të pranishme, që përkthehet se qenia është e pranishme në çdo të pranishme. Shumë mirë por a është e pranishmja qenia e plotë, apo e pjesshme?!

Larixhānī: Mendoj se e pranishmja është një pjesë e qenies.

Mjeshtër Dīnānī: Evet p po as ashtu është, por uxhudi qenia ka prani në të tërë të pranishmet. Qenia ka prani në çdo të pranishme; mirëpo jo çdo e pranishme ka prani në të tërë qenien; ka prani në një pjesë të saj. Tani le të kalojmë tek mendimi. Njeriu mendon, sepse është një e pranishme që mendon.

Gjithashtu dhe ky mur është një i pranishëm, por nuk mund të mendojë. Edhe një mal është i pranishëm por nuk mund të mendojë. Por përse këta të dy nuk mund të mendojnë?! Sepse këta të dy nuk kanë prani tek vetvetja. Përse nuk kanë prani?! Sepse janë përbërë nga atomet. Muri dhe mali nuk janë në gjendje njëshmërie, por janë përbërë nga atomet. Ndërsa atomet janë të ndara; kurse gjëja që unë quaj prani është njëshmëria.

Nëse do ti japim kuptimin fjalës “ḥuḍūr” (prani, qetësi) arrijmë në përfundimin se është vetë njëshmëria. Ndonëse mali është një mal i vetëm, sërish ai është i përbërë nga atome të panumërta. Këta kanë krijuar një njëshmëri; por tabani i tyre është shumica. Shumë mirë por njeriu a është i përbërë vetëm nga atomet, qelizat?! Për një pozitivist njeriu mund të jetë i përbërë vetëm nga mbledhja e qelizave.

Por nëse i besoni “nefsu’n-nāṭiḳit” (shpirtit folës) dhe “texherrudu’n-nefsu’n-nāṭiḳit” (abstraktizimit, zhveshjes së shpirtit folës), atëherë do ta kuptoni se “nefsu’l-muxherredi” (shpirti abstrakt, i zhveshur) nuk është i përbërë vetëm nga qelizat. Ai është në ndërgjegjjen e shpirtit, kurse ndërgjegjja është prani dhe nuk është shfaqur nga shumica. Shpirti është në ndërgjegjjen e pranisë dhe ai mund të mendojë si pasojë e qenies prani. Nëse nuk do të ishte prani ai nuk do të mund të mendonte.

Mali është i përbërë nga atomet dhe nuk mund të mendojë shumicën. Ndërsa shpirti duke qenë se zotëron praninë, meqenëse nuk është i përbërë nga pjesët mund të mendojë. Si pasojë e qenies së tij prani themi se ai është brenda pamjeve të pafund dhe është në gjirin e pamjeve brenda pamjeve. Këtu nuk ka kurrë një hapësirë.

Njeriu nuk mund të jetojë pa mendim. Ai mund të ketë mendim të kotë, një mendim të gabuar, por ai nuk mund të jetojë pa mendim. Pra mendimi mund të jetë i mirë, ose mendimi mund të jetë i keq, megjithatë nuk ka kurrë një hapësirë tek mendimi. Përsërisim se tek mendimi nuk mund të ketë hapësirë qoftë dhe për një çast të vetëm. Natyrisht se po bëjmë fjalë për njerëzit e shëndetshëm, sepse gjendja për të cilën flasim mund të jetë e pranishme tek njerëzit e sëmurë.

Tani dua të flas për në çështje tjetër, për një çështje fetare, etike dhe morale. Çdo njeri ka aftësinë, fuqinë e mendimit. Pavarësisht kësaj vëmë re se disa njerëz e kanë zhytur veten në padituri. Por përse e kanë zhytur veten me padituri?! Sepse kanë ‘inād (inat, kokëfortësi). Njeriu nuk është i prirur të dijë diçka të cilën nuk do që ta dijë.

Në thelb ai nuk di dhe bën sikur nuk di dhe thotë kështu: “Unë nuk di, nuk kuptoj”. Fjala vjen flisni me një njeri që mohon Allāhun. Ai bën vazhdimisht sikur nuk di, ai nuk do t’i pranojë argumentet, dëshmitë, provat rreth njëshmërisë dhe qenies së Allāhut. Ai bën vazhdimisht sikur nuk di, ai është kokëfortë dhe mohon.

Mendja e një njeriu që qëndron larg mendimit dhe i cili nuk do që të mendojë nuk rri e zbrazur. Kur mendimet e drejta zbrazen nga mendja tanimë ai vend nuk rri i zbrazur, sepse vendin e tyre e zënë menjëherë mendimet e gabuara dhe të kota. Nëse njeriu e zbraz mendjen e tij nga mendimet e drejta tek vetja, atëherë mendja e tij nuk rri e zbrazur dhe vendi i saj i zbrazur nga këto të fundit, zihet menjëherë nga mendimet e gabuar dhe të kota. Ja pra njeriu është gjithmonë në këtë lloj qarkullimi të vazhdueshëm.

Larixhānī: Gjithashtu dhe i madhi Se‘adī thotë një gjë të çuditshme. Ai thotë si më poshtë:

Vallë a nuk ke dëgjuar për diçka si e pranishmja e humbur?!

Unë jam brenda një shoqërie, kurse zemra ime është diku tjetër.

Shumë mirë por çfarë është “uni” dhe çfarë është “ḳalbi” (zemra) që i madhi Se‘adī ka përmendur këtu?!

Mjeshtër Dīnānī: Epo themi se “uni” i këtushëm shpreh praninë (gatishmërinë, praninë, gjendjen) që do të thotë “unë jam këtu, unë gjendem këtu; por mendimet e mia shkojnë kudo”. Kështu që njeriu është këtu; por mendimet e tij mund të shkojnë përtej qiejve. Natyrisht se këtu Se‘adīu e shpreh këtë me një gjuhë poetike dhe me një stil romantik, por kjo në të njëjtën kohë është dhe një çështje fozofike.

Ai do të thotë se unë jam këtu në gjirin tuaj, gjenden në mesin e shoqërisë mirëpo zemra ime, mendimi im është pranë të dashurit tim. Shikoni nuk ka aspak rëndësi se ku jetoni. Unë në këtë çast jetoj në Teherān, Īrān në sipërfaqen e tokës. Kushedi mbase një ditë do të jetojmë në Hënë ose në një planet tjetër. Pra një gjë e tillë është tërësisht e mundur. Pra nuk ka asnjë lloj rëndësie se ku jetoni, në sipërfaqen e tokës apo në Hënë, ajo që ka rëndësi është që jeta juaj të ketë një kuptim.

Nëse jeta juaj nuk ka kuptim atëherë ç’dallim ka nëse jetoni në sipërfaqen e tokës ose në Hënë?! Mungesa e kuptimit nuk ka asnjë dallim duke ecur sipas vendit. Si rrjedhojë vëmë theksin se nuk ka aspak rëndësi se ku jetojmë, në lindje ose në perëndim, në një mal apo në një oborr mbretëror. Ajo që ka rëndësi është kjo: “Cili është kuptimi i jetës sime dhe përse jetojmë ne?!”

Fatkeqësisht janë mjaft të paktë, njerëzit të cilët mendojnë për kuptimin e jetës. Nëse njeriu e di, njeh kuptimin e jetës dhe se përse jeton atëherë ç’rëndësi ka se ku jeton?! Thelbi është kuptimi i jetës; por për fat të keq ne jemi shumë pak në dijeni të kësaj çështjeje dhe kjo është një gjë që mund të arrihet vetëm duke menduar. Kjo përkthehet se nuk është e mundur arritja tek kuptimi, qëllimi i jetës pa qenë mendimi. Vallë a mund të arrijë njeriu tek kuptimi, synimi i jetës pa menduar?!

Larixhānī: Meulānā përshkruan shumë bukur. Ky i fundit thotë se kuptimi i jetës “Innā ilejhi rāxhi‘ūn”. (Me të vërtetë tek Ai jemi kthyes). Meulānā e ka përshkruar në mënyrë të mahnitshme, mendimi vjen nga Ai dhe rishtas e shënjon Atë.

Mjeshtër Dīnānī: Mendimi shkon në vendin ku ka ardhur. Mendimi vjen nga Qenia Absolute dhe kthehet sërish tek Ai.

Larixhānī:

Ne jemi të lartit dhe shkojmë lart,

Ne jemi të detit dhe shkojmë në det.

Ne nuk jemi të atjeshmit e të këtushmit,

Ne jemi të pavend dhe shkojmë si të pavend.

Pra nëse do të kishim ardhur nga një vend, atëherë ai vend do të kishte kërkuar një vend lëndor. Por ne kemi ardhur nga pavendësia ose mungesa e vendit.

Mjeshtër Dīnānī: Por ku është “pavendësia” e parë?! Themi se vetë “pavendësia” është një vend tepër i madh. “Pavendësia” nuk është një vend i caktuar. Një trup nuk mund të jetë pa përmasa, pa hapësirë, pa vend, pra pa përmasat e tij të cilat janë janë gjatësia, gjërësia dhe thellësia. Vallë a mund të mendoni një trup, i cili nuk i ka këto tri përmasa, pra gjatësinë, gjërësinë dhe thellësinë?! Por mendimi nuk ka përmasa, pra ai nuk ka gjatësi, gjërësi dhe thellësi dhe ai mund të hyjë kudo që i do shpirti.

Mendimi nuk ka fund, sepse sado që të shkojë përpara, përsëri ai mund të shkojë edhe njëherë më shumë se aq. E thënë ndryshe për mendimin nuk ka asnjë ndalim ose një kufi ndalimi. Pavarësisht se nuk ka asnjë lloj kufiri ose vendndalimi tek mendimi, fatkeqësisht disa njerëz krijojnë një bazë për vetveten dhe ndalojnë atje. Vallë si është gjendja e njerëzve që kanë ndaluar?! Ndalimi i përhershëm është i barabartë me vdekjen. Mosmendimi nënkupton vdekjen.

Larixhānī: Lërmëni t’iu bëj të ditur se dhe thënia e Imām Gazzālīut bart një rëndësi jetike në këtë çështje. Ai në librin e tij me titull: “Iḳtiṣād fī’l-‘Itiḳādi” (Ekonomia në Besim) lidhur me çështjen e mendimit shprehet si më poshtë: “Vëzhgoni me baraspeshë tek mendimi”.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni me kujdes titullin e librit. E dini përse ua bëj këtë pyetje?! Ua bëj këtë pyetje sepse Imām Gazzālīu ishte një esh‘arit. Po, pohoj se ai ishte një esh‘arit, një apologjet dhe kishte frikë dhe këtë të vërtetë e kishte shpalosur duke e zënë në gojë në një vend. Por ai e kishte kapërcyer, tejkaluar dhe përtej kësaj në këtë libër. Ne këtë dukuri e kishim cekur dhe më parë, kur kishim vënë në dukje se Imām Gazzālīu kishte patur epoka të ndryshme në jetën e tij. Ai kishte përjetuar një mori ndryshimesh në jetën e tij dhe se kishte patur frikë nga mendimi në një epokë të jetë së tij.

Madje dhe në këtë çast një sërë njerëzish frikësohen nga mendimi. Por vallë përse këta njeërz frikësohen nga mendimi?! Sepse ata frikësohen nga prishja e besimit të tyre. Çfarë thonë ata njerëz që janë kundër filozofisë?! Vallë a i dini dëshmitë që sjellin ata të cilët janë kundër filozofisë?! Ata thonë se nëse mendoni atëherë besimi juaj do të prishet. Kjo është gjithçka që ata thonë.

Edhe Imām Gazzālī ishte kështu në një epokë kur e shkroi librin e tij me titull: “Iḳtiṣād fī’l-‘Itiḳādi” (Ekonomia në Besim). Natyrisht se në këtë libër ai nuk bën fjalë për ekonominë në mendim por ekonominë në besim. Krahas kësaj ai ka dhe një thënie tjetër. Unë këtë e kam thënë me dhjetra herë në këto programe, tani mendoj se ka dobi në përsëritjen dhe njëherë të kësaj. Ai në librin e tij me titull: “Kīmjāu’s-Se‘ādeti” (Kimia e Lumturisë) duke synuar të nderuarin Mūsā (p.m.t.) shkruan pikërisht këtë fjali: “Nëse njeriu shkopi i të cilit u shndërrua në dragua në dorën e tij, pra i dërguari i Allāhut (p.m.t.) do t’i thotë Muḥammed Gazzālīut se 7+3=10 unë nuk e pranoj fjalën e tij. Thjesht do të çuditesha se si shkopi në dorën e tij kishte mundur që të shndërrohej në dragua”.

Cili është kuptimi i kësaj thënieje të Imām Gazzālīut?! Mendimin nënkupton dhënien e autoritetit, rëndësisë mendjes. Pra ai në një epokë të jetës së tij ndonëse kishte frikë nga mendimi, në epokat pasardhëse ai e merrte mendjen për bazë dhe i kishte dalë frika.

Larixhānī: Kurse në librin e tij me titull: “Mishkātu’l-Enuāri” (Pishtari i Dritave) ai jep një përkufizim tjetër për mendjen. Ai e shikon mendjen si një dritë e cila ka ardhur nga drita dhe shkon tek drita.

Mjeshtër Dīnānī: Por përse mendja është dritë?! Mendja është dritë sepse ajo ndriçon. Pikërisht ashtu siç kjo dritë e ndriçon dhomën dhe veçoria e mendjes është ndriçimi. Ajo shkon dhe dëbon errësirën e paditurisë deri në atë pikë ku mund të shkojë dhe e zhduk paditurinë. Padituria është një barrë shumë rëndë dhe nëse padituria nuk zhduket atëherë njeriu shtypet dhe tretet nën barrën e saj. Njeriu asgjësohet nën barrën tejet të rëndë të paditurisë. Pra është pikërisht mendja ajo e cila e ngre këtë barrën tepër të rëndë nga supet e njeriut.

Sepse vetë Allāhu është dritë. “اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ”“Allāhu nūru’s-semāuāti ue’l-erḍi” (Allāhu është drita e qiejve dhe e tokës).(SūreNūr,35)Kështu që meqenëse Allāhu është dritë dhe se kjo e fundit nuk do të mbarojë kurrë, atëherë përkufizojmë se drita nuk do të marrë kurrë fund. Gjithashtu dhe mendja është një shfaqje e dritës së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Larixhānī: Pikërisht ashtu siç ka thënë Meulānā:

Dielli i urtësisë nuk është i bartshëm,

Lindja e tij nuk është gjë tjetër përveç shpirtit dhe mendjes.

Pra mendja është lindja e Allāhut.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Lindja është vendi ku lind Dielli. Pra nūri (drita) e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar lind në mendje dhe për këtë arsye mendja është lindje.

Larixhānī: Pra ai ka për synim këtë kur thotë “nga drita në dritë”.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Miratojmë se mashriḳu (lindja) është vendi ku lind Dielli. Pra drita e të Vërtetit të Madhëruar lind në mendje. Kjo është arsyeja se mendja është mashriḳ (lindje). “Nūrun jeshriḳu min ṣubḥi’l-ezeli” (Drita lind në mëngjesin e ezelit (përjetshëm)). Kjo thënie duhet t’i përkasë të nderuarit emīr (prijës) (p.m.t.). Por çfarë është ezeli këtu?! A është ezeli koha?! Jo. Ai është mëngjesi i hidājjetit (udhëzimit), është mëngjesi i nurānijjetit (ndriçimit) të mendjes, pra mëngjesi i ndërgjegjjes. Mëngjesi është ndërgjegjje, vallë a do të zhdukej errësira e paditurisë në rast se nuk do të ishte mëngjesi?! Pra zhdukësi i errësirës së paditurisë është ndërgjegjja. Atëherë theksojmë se ndërgjegjja është mëngjes.

Larixhānī: Vallë çfarë mund të ketë diçka tjetër më të madhe se drita e Ḳur’ānit Famëlartë?!

Mjeshtër Dīnānī: Vallë çfarë drite tjetër më të madhe mund të ketë se drita e Allāhut?! Edhe drita e Ḳur’ānit Fisnik është nga Allāhu.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër ne përfituam jashtë mase shumë. Allāhu na dhëntë rizḳun e asaj drite. Pavarësisht se pyetja ishte tejet e vështirë, përsëri ishte një çështje shumë e bukur.

Isha një trëndafil por me frymëzimin Tënd nuk u bëra një trëndafilishte,

Unë nuk u ndriçova me dritën e vërtetësisë Tënde.

Kaloi vera e ëmbël e jetës sime sa keq,

Nuk çela syth nga fara dhe nuk u vola.

Po, përfundojmë duke thënë se gjithçka kthehet tek Allāhu. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të cilët ne i falenderojmë. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak