Për shembull kur e kanë pyetur Imām Ṣādiḳun: “Çfarë kishte përpara të nderuarit Ādem(p.m.t.)!?” Ai dha përgjigjen se kishte një qenie tjetër. Sa më shumë që shkojmë tek ekaluara aq më shumë pandehim se i afrohemi të përjetshmes. Megjithatë ne kurrë nuk do të mund të afroheminë të përjetshmen.Pra përpjestimi ynë i largësisë me të nderuarin Ādem (p.m.t.) është i njëjti me përpjestimin e të nderuarit Ādem (p.m.t.) ndaj të përjetshmes.

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ne iu shprehim falenderimet tona për ndjekjen e programit tonë. Ashtu siç e dini kemi disa programe që jemi bashkë me të nderuarin mjeshtrin tonë, që po hulumtojmë ‘Ajnu’l-Ḳuḍātin dhe po hetojmë mendimet e tij të filozofisë dhe urtësisë.

Mjeshtër, duhet të citojmë se çështjet në veprën me titull: “Zubdetu’l-Ḥaḳāiḳi” (Thelbi i të Vërtetave) dhe “Temhīdāt” (Parathëniet)janë aq të bukura dhe joshëse, sa lidhja e zemrës së njeriut nuk mund të shkëputet lehtë nga ato. Jemi të sigurtë se dhe hirësia juaj i ka ndjerë këto ndjenja.

Xhemālet afṭāb-ē her naḍḥār bad,
Z ḥubbi ruj-ē ḥubbet ḥubter bad.
Merā ez tust her dem tāze ‘ashḳi,
To rā her se‘ati ḥusn-ē diger bad.

Në çdo shikim të bukurisë tënde qoftë një diell,
Nga mirësia bukuria e fytyrës tënde qoftë më e bukur.
Mua në çdo sekondë më qoftë një dashuri e freskët nga ti,
Ty në çdo orë të qoftë një bukuri tjetër.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu!

Larixhānī: Njeriu me të vërtetë mbetet i çuditur dhe i habitur. Vallë si ka mundësi që një djalë i ri i moshës 20-24 vjeç gufon brenda këtyre të vërtetave?! Kjo dukuri me të vërtetë është nga mrekullitë e diturisë dhe urtësisë sonë. Ai pothuajse çdo fjalë e ka vënë pranë njëra-tjetrës duke menduar për orë e orë të tëra. Fjalët që ai ka zgjedhur dhe fjalitë që ka ndërtuar me të vërtetë të lënë mbresa. Kjo është arsyeja që dhe ne nuk duam që t’iu privojmë nga hollësitë dhe urtësitë e kësaj vepre. Në këtë program do të bëjmë fjalë pikërisht për këtë duke përfituar nga sqarimet e bukura të mjeshtrit tonë.

Ndërkohë nuk ka dyshim se ne në përputhje me çështjet e programeve tona, do t’u kthejmë përgjigje pyetjeve të larmishme që na kanë ardhur, nga një numër i madh i ndjekësve tanë të dashur. Ju mund të jini të sigurtë se pyetja e askujt nuk do të mbesë pa përgjigje. Nëse do Allāhu në këtë program ne do të shqyrtojmë pyetjen: “Çfarë është mendja dhe cila është lidhja e saj me shpalljen?!”

Mjeshtër nëse më lejoni unë dua që të lexoj rishtas një tekst nga ky personalitet i madh dhe më pas duam që të dëgjojmë sqarimet tuaja dhe komentime tuaja.

Ai kumton kështu: “O mik, a e di se çfarë është “ميزان” “mizāni” (peshorja)?! “Mizāni” (peshorja) është mendja. “Ḥāsibū enfusekum ḳable en tuḥāsebū” (Merrni në llogari vetveten përpara se të merreni në llogari”. Mendohuni mirë, mendohuni shumë mirë. “لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ” “Leḳad erselna rusulenā bi’l-bejjināti ue enzelnā me‘ahumu’l-Kitābe ue’l-Mīzāne lijeḳūme e’n-nāsu bi’l-ḳisṭi” (Me të vërtetë Ne i dërguam të dërguarit Tanë me dëshmi të qarta dhe Ne zbritëm me ata Librin dhe Peshoren (Masën) që të zbatojnë njerëzit të së drejtës). (Ḥadīd, 25) “Mizāni” (peshorja) e këtushme është mendja. Kështu që “uezni” (masa, pesha) e çdo gjëje përftohet nga ajo. Kjo peshore ka dy anë. Një anë është e përhershmja dhe ana tjetër është e përjetshmja. Gjithçka që shihni në këto dy anë qarkullon me të vërtetën e shpalljes dhe qenies lajmëtar”.

Kjo është thënie shumë madhëshore mjeshtër! Gjithashtu dhe ju në veprën tuaj me titull: “Defteru’l-‘Aḳli ue Ājetu’l-‘Ashḳi” (Fletorja e Mendjes dhe Dëshmia e Dashurisë), e keni sqaruar në një mënyrë shumë të bukur çështjen e konceptit të mendjes dhe qenien peshore të mendjes sipas ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit. Por vallë përse mendja është “mizān” (peshore)?! Urdhëroni mjeshtër.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut,Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Si fillim lërmëni t’iu them se po, miratoj se çdo gjë në këtë botë ka një “mizān” (masë, peshë). Në këtë botë nuk ka asgjë pa masë; sepse kjo botë është një botë e “اندازہ” “endāze”s (e masës: persisht), është një botë e “ḳaderit”, “miḳdārit”, “taḳdīrit”, (masës, peshës, sasisë, vlerësimit: arabisht). Në këtë botë dhe madje dhe në botërat e tjera asgjë nuk është pa “endāze” (masë). Masa e gjithçkaje është në përpjestim me të. Kurse “mizāni” (peshorja) është peshorja e masave.

Çdo gjë ka “mizān” (peshore). Qenia pa peshore do të thotë paqartësi, trazirë, kaos. Nëse një gjë nuk ka “mizān” (peshore) atëherë ajo nuk është qartë se çfarë është. Pra ajo nuk ka “هندسة” “hendese” (gjeometri, arkitekturë: arabisht); sepse trupat kanë gjeometri. Fjala “hendese” është forma e arabizuar e fjalës perse “endāze”. Megjithëse fjala “endāze” është në persisht ajo përdoret edhe në arabisht. Forma autentike e kësaj fjale është “endāze” dhe më pas është shqiptuar si fjala “hendese”.

Pra gjithçka ka një “endāze” një “masë” dhe një “sasi” dhe “mizāni” (peshorja) e çdo gjëje është mendja. Gjithçka matet me mendjen. Disa mund të drejtojnë pyetjen: “Shumë mirë por vetë mendja me çfarë matet?!” Këtë mund ta them me lehtësi se sërish mendja matet me vetë mendjen. Nuk ka asgjë tjetër që të mund ta masë mendjen. Mirëpo mendja mat dhe mund të masë çdo gjë. Çështja jonë këtej e tuje është pyetja e ngritur: “Vallë a mund të masë mendjagjithçka?!”

“Mizāni” (peshorja) e mendjes është përsëri mendja. Çdo gjë matet me mendjen; rishtas dhe mendja matet me vetë mendjen. Tani çështja është kjo: “Vallë deri ku është rrezja e mendjes?! Vallë a është mendja “gajru’l-mutenāhī” (e pafund)?!” Ja pra kjo është pyetja thelbësore. Nuk ka dyshim se gjithçka që është në këtë botë matet me mendjen.

Pohoj në mënyrë të prerë se çdo gjë që është në botën e “mumkināteve” (të mundurave) mund të matet me mendjen. Mendja mund të masë hem gjërat që janë në botën e lëndës hem gjërat që janë në botën e “muxherredātit” (abstrakteve). Shprehem kështu sepse gjithçka është “mumkinu’l-ūxhudi” (qenie e mundur) në botën e “imkānit” (mundësisë) është “me‘aḳul” (e menduar). Ndërsa qenia “me‘aḳūl” (e menduar) nënkupton mundësinë e matjes me mendje. Pra mundësinë e vënies në peshoren e mendjes.

Qenie e një gjëje “me‘aḳūl”, përkthehet si mundësia e vënies së saj në peshoren e mendjes. Nëse një gjë është jashtë mendjes, ajo tanimë as që duhet të zihet në gojë. Një gjë që është jashtë mendjes hidhet poshtë. Kjo është kështu në botën e “mumkināteve” (të mundurave). Shumë mirë por vallë a është gjithçka “mumkin” (e mundur)?! A nuk ka ndonjë gjë që është “gajru’l-mumkin” (jo e mundur)?! Epo them se gjenden tri kategori. Nëse më lejoni këtu le ta bëjmë pakëz më filozofike çështjen.

Këto tri kategori janë: “mumkin” (e mundur), “uāxhib” (e detyruar) dhe “mumtenī‘” (e ndaluar); pra “mumkinu’l-ūxhudi” (qenia e mundur), “uāxhibu’l-ūxhudi” (qenia e detyruar) dhe “mumtenī‘u’l-ūxhudi” (qenia e ndaluar). Bota e “imkānit” (mundësisë) është shumë e gjërë. Çdo gjë është e mundur. Gjërat që janë “mumkin” (të mundura) mund të dalin në dukje dhe mund të maten me “mizānin” (peshoren) e mendjes. Shumë mirë por si është “uāxhibi” (e detyruara)?! Dhe vallë si është udha që të çon nga “imkāni” (mundësia) në “uāxhib” (e detyruara) apo si është udha që të çon nga “mumkinu’l-ūxhudi” (qenia e  mundur) në “uāxhibu’l-ūxhudin” (qenien e detyruar)?!

Ja pra pikërisht këtu ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti thotë një gjë të tillë, e cila me të vërtetë është një fjalë shumë e urtë. Ai thotë se udha nga “mumkini” (e mundura) në “mumkinin” (të mundurën) është “mutenāhī” (me fund). E thënë ndryhe udha që të çon nga një “mumkin” (e mundur) në një “mumkin” (të mundur) tjetër është “mutenāhī” (me fund), pra ka një fund. Edhe Ḥāfiḍḥi përshkruan kështu në një vend: “Hiç rāḥī nist k’an ra nist pajān gām mehor” (Nuk ka asnjë udhë që nuk ka fund, kështu që mos u hidhëro!)

Krahas kësaj udha që të çon nga “mumkini” (e mundura) në “uāxhib” (të detyruarën) është “gajru’l-mutenāhī” (e pafund). Shumë mirë por si kalohet një udhë që është e pafund?! Si kapërcehet dhe përshkohet një udhë që është “gajru’l-mutenāhī” (e pafund)?! Kjo është një çështje që patjetër do të vijë në rend të ditës. Sipas mendimit të ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit në një vend të udhës së “gajru’l-mutenāhīt” (pafund) mendja mbetet e paaftë. Sigurisht se mbarë rrymat filozofike, e rrëfejnë këtë dhe nuk e shikojnë mendjen si “gajru’l-mutenāhī” (e pafund).

Shumë mirë por ku është fundi i mendjes?! Këtu pavarësisht se i besoj madhështisë së tij, rishtas më duhet të dal kundër ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit në këtë pikë: “Fundin e mendjes e përcakton sërish vetë mendja. Akush nuk i thotë mendjes:“Ja pra ky është fundi yt!” Madje dhe nëse njëri çohet dhe i thotë mendjes: “Ja pra ky është fundi yt”, atëherë mendja do t’ia kthejë: “Kush je ti që më thua se ky është fundi im?!” Nëse njëri i jep urdhër mendjes, atëherë mendja do t’ia kthejë: “Kush je ti që më jep urdhër?!”

Larixhānī: Ju këtu keni për qëllim “‘aḳlu’l-kulin” (mendjen e plotë) apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dinānī: Natyrisht se po, ju shtruat një pyetje shumë të bukur. Ne këtu kur themi mendje, unë këtu po bëj fjalë për mendjen e plotë, e përgjithshme. Unë po flas për natyrën e mendjes. Pra secili ka marrë pjesën e tij nga mendja në masën e enës së tij.

Mendja e njerëzve një për një nuk është “‘aḳlu’l-kuli” (mendje e plotë). Çdo njeri ka një aftësi mendore. Ai zotëron një pjesë, një shfaqje nga mendja, në të është pasqyruar një dritë nga mendja. Pra drita që pasqyrohet në të është në përpjesim me pjesën që ai ka marrë nga mendja. Ne këtu po bëjmë fjalë natyrën e mendjes, për mendjen e plotë. Pra nuk po flasim për pjesën e mendjes që është shfaqur në Aḥmedin, Muḥammedin, Hasānin, Ḥusejnin.

Mendja e koncepton vetë fundin e saj. Ajo vjen në një vend të tillë në të cilin thotë: “Unë tanimë nuk mundem më”. Domethënë mendja atje shpall pamjaftueshmërinë e saj. Mendja citon si më poshtë: “Unë e di “gajru’l-mutenāhīnë” (të pafundmen). “Gajru’l-mutenāhīja” (e pafundmja), është “gajru’l-mutenāhī” (e pafund); mirëpo nuk mund ta konceptoj natyrën e “gajru’l-mutenāhīsë” (të pafundmes).

Këtë e thotë vetë mendja. Ai kumton si vijon: “Unë gjykjoj se “gajru’l-mutenāhīja” (e pafundmja) është e pafund; pra mendja jep gjykimin se “gajru’l-mutenāhīja” (e pafundmja) është. Sepse nëse “gajru’l-mutenāhīja”(e pafundmja) është e pranishme, atëherë dhe “mutenāhīja” (e fundmja) është. Por qenia e një gjëje është e ndryshme me natyrën e asaj gjëje. Si rjedhojë nëse kërkojmë natyrën ose përshkrimin e “gajru’l-mutenāhīsë” (të pafundmes) nga mendja dhe nëse do ta pyesim këtë të fundit: “Çfarë lloj përshkrimi ke rreth “gajru’l-mutenāhīsë” (të pafundmes), mendja do të na përgjigjet: “Unë e di se “gajru’l-mutenāhīja” (e pafundmja) është; por nuk kam asnjë lloj përshkrimi në lidhje me të”.

Shumë mirë por përse thotë kështu?! Mendja ia jep përgjigjen dhe kësaj, sepse mendja gjithmonë zotëron “mizānin” (peshoren) dhe për këtë arsye ajo thotë: “Unë në çastin kur do të zotëroj një përfytyrim rreth “gajru’l-mutenāhīsë” (të pafundmes) ajo tanimë do të bëhet “mutenāhī” (e fundme). Çdo përshkrim i “gajru’l-mutenāhīsë” (të pafundmes)kur hyn në fushën time të kuptimit dhe në çastin kur shndërrohet në një përshkrim tek unë, tanimë ajo bëhet “mutenāhī” (e fundme). Unë e di se është “gajru’l-mutenāhīja” (e pafundmja); por unë nuk mund ta përfytyroj atë, unë nuk zotëroj mjaftueshmërinë e mundësisë së përfytyrimit të tij”. Ja pra mendja në këtë mënyrë thotë se është e paaftë.

Pra udha që shkon nga “mutenāhīja” (e fundmja) në “gajru’l-mutenāhīnë” (të pafundmen) është epafundme. Ja pra pikërisht këtu ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti e quan “ezel” (të përjetshme) gjënë ku mendja mbetet e paaftë. Ai këtu thotë një gjë mahnitëse.Nëse bëhet fjalë për “ezelin” (të përjetshmen) atëherë natyra e saj, nukështë një gjë që mund ta përfytyrojmë. ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti shton: “Ja pra atje është vendi i qenies lajmëtar”. Ja pra këtu del në pah kuptimi i qenies lajmëtar.

Them se “ezeli” (e përjetshmja), nuk është fundi i kohës. Në këtë pikë më duhet që të sqaroj këtë çështje: “Konceptet “ezel” (e përjetshmja) dhe “ebed” (e përhershmja) janë koncepte mjaft të çuditshme. Kur thuhet “ezel” (e përhershmja) disa mendojnë se është një gjë tejet e lashtë. Pra sado që të shkoni pas në kohë një mijë vite, dhjetra mijëra vite, një milionë vitë, një miliardë vite në këndvështrimin e kohës shkoni, rishtas do të shkoni brenda kohës. Ju nuk mund të dilni jashtë kohës. Kurse koha nuk është kurrë “ezel” (e përjetshme). Dhe nëse do të shkoni deri në pafundësi ajo nuk është “ezel” (e përjetshme). Sepse “ezeli” (e përjetshmja) nuk është nga lloji i kohës. Ne e keqkuptojmë këtë.

Pra “ezeli” (e përjetshmja) nuk është një gjë që është kohore. Ajo është një gjë mbi kohën. Gabimi ynë është kërkimi ynë i “ezelit” (të përjetshmes) brenda kohës. Kur bëhet fjalë për “ezelin” (të përjetshmen) mendja e njeriut shkon në të shkuarën. Sado që të shkoni pas në kohë shkoni, nuk do të mund të arrini në fillimin e kohës. Sado që të shkoni pas në kohë shkoni, truri juaj do të lodhet, do të hiqni dorë dhe do të ktheheni në fillim.

Ndërsa kur flisni për “ebedin” (të përhershmen) ju flisni për të ardhmen. Sado që të shkoni përpara në kohë një vit, dhjetë vite, mijëra vite, miliarda vite shkoni, nuk do të mund të arrini në fundin e kohës. Në fund të fundit truri juaj lodhet dhe do të ktheheni përsëri në fillim.

Atëherë përmbledhim duke thënë se truri juaj nuk arrin as në “ebedin” (të përhershmen) dhe as në “ezelin” (të përjetshmen). Ja pra në këtë pikë mendja shpreh paaftësinë e saj dhe bën të ditur: “Unë nuk mund ta përshkruaj natyrën e “ebedit” (të përhershmes), nuk mund ta përshkruaj as natyrën e “ezelit” (të përjetshmes), këto janë jashtë kufinjve të mi. Megjithatë di këtë se “ebedi” është “ebed” (e përhershme) dhe “ezeli” është “ezel” (e përjetshme). Pamja dhe natyra e “ebedit” (e përhershmes) dhe “ezelit” (e përjetshmes)nuk mund të futet në përshkrim.Ja pra sipas‘Ajnu’l-Ḳuḍātit këtu është fusha e qenies lajmëtar.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër, atëherë “ebedi” (e përhershmja) dhe “ezeli” (e përjetshmja) janë një.

MjeshtërDīnānī: Po, pikërisht ashtu. Edhe vetë ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti e vërteton saktësisht këtë në një vend. Ne “ebedin” (të përhershmen) dhe “ezelin”(të përjetshmen) i shikojmë si dy gjëra të kundërta të njëra-tjetrës.Megjithatë e vërteta e “ebedit” (të përhershmes) nuk është gjë tjetër përveç se “ezeli”(epërjetshmja)dhe e vërteta e “ezelit” (të përjetshmes) nuk është gjë tjetër përveç se“ebedit” (të përhershmes). Duke qenë se ato janë “gajru’l-mutenāhī” (tëpafundme), si pasojë e qenies mbi kohën dhe vendin ato janë bashkë. Kjo qenie bashkë ose ky bashkim duket në dy forma, pra ky është një bashkim që është i dukshëm në formën e “ebedit” (të përhershmes) dhe “ezelit” (të përjetshmes). Me fjalë të tjera “ebedi” (e përhershmja) është “ezel” (e përjetshme) dhe “ezeli” (e përjetshmja) është “ebed” (e përhershme).

Larixhānī: Atëherë miratojmë se nuk ka ndryshim mes nesh dhe të nderuarit Ādem (p.m.t.), në pikëpamjen e “ebedit” (të përhershmes) dhe “ezelit” (të përjetshmes).

MjeshtërDīnānī: Po, pikërisht ashtu. Pra i nderuari Ādem (p.m.t.) nuk është më afër se ne në “ezelin” (të përjetshmen). Kjo është vetëm një llogaritje që bëjmë ne. Ne sado që të shkojmë në të kaluarën pandehim se iu jemi afruar në “ezelin” (të përjetshmen). Pra deri në të nderuarin Ādem (p.m.t.) ose nëse ka dhe atyre përpara të nderuarit Ādem (p.m.t.). Epo ka një përcjellje në lidhje me një qenie tjetër dhe përpara të nderuarit Ādem (p.m.t.).

Për shembull kur e kanë pyetur Imām Ṣādiḳun: “Çfarë kishte përpara të nderuarit Ādem(p.m.t.)!?” Ai dha përgjigjen se kishte një qenie tjetër. Sa më shumë që shkojmë tek ekaluara aq më shumë pandehim se i afrohemi të përjetshmes. Megjithatë ne kurrë nuk do të mund të afroheminë të përjetshmen.Pra përpjestimi ynë i largësisë me të nderuarin Ādem (p.m.t.) është i njëjti me përpjestimin e të nderuarit Ādem (p.m.t.) ndaj të përjetshmes.

Shprehem kështu sepse e përjetshmja nuk është nga lloji i kohës. Ne bëjmë gabim, ne të përjetshmen e kuptojmë me kohën. Ky është gabimi ynë. Ashtu siç e përjetshmja nuk është nga i njëjti lloj me kohën as e përhershmja nuk është nga i njëjti lloj.

Larixhānī:Njëra nga anët krijuese të ‘Ajnu’l-Ḳuḍātitështë përfitimi shumë i bukur i ajeteve kurānore. Në këtë aspekt janë dhe thëniet tona kur themi se rrënjët e urtësisë sonë janë të mbështetura në Ḳur’ānin Famëlartë. Ai përcjell këtë ājet: “وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ” “ue enzelnā me‘ahumu’l-Kitābe ue’l-Mīzāne” (dhe Ne zbritëm me ata Librin dhe Peshoren (Masën) që të zbatojnë njerëzit të së drejtës). (Ḥadīd, 25)Libri i këtushëm është Ḳur’āni Fisnik ose librat hyjnorë. Por dhe këtë çështje do ta cekim në një program tjetër. Mirëpo përse këtu thuhet “mizān” (peshore) dhe nuk thuhet “‘aḳl” (mendje)?!‘Ajnu’l-Ḳuḍātiashtu siç lexova pak më parë përshkruan si më poshtë në këtë çështje:“Mendja është një “mizān” (peshore) që ka dy pjata.Pra ka anët e të përhershmes dhe të përjetshmes. Kur ajo arrin në udhëtimin e pafund të “gajru’l-mutenahisë” (të pafundmes) në pjatën e mendjes ka dy gjëra: “e përhershmja dhe e përjetshmja”. Pavarësisht kësaj ai rrëfen se gjëja që i mbush këto dy pjata është drita e shpalljes.

Ose ashtu siç ka ndodhur në mungesën e vendit të përshkruar aq bukur nga Meulānā:

Lā mekāniji kē der ‘an nūr-ē Khodāst,
“Māzi” vu “mustaḳbel” u “fiilesh” koxhāst”?!

Në mungesën e vendit ku gjendet drita e Allāhut,
Ku është “e shkuara”, “e ardhmja” dhe “ky çast”?!

Ai thotë se e nënkuptuara këtu është “uaḥjji” (shpallja). Më pas ai përmend një ājet tjetër: “وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ” “Ue mā kāne li besherin en jukellimehu’ll-llāhu ilā uaḥjjeneu min uerāi ḥixhābineu jursileresūlenfe jūḥije bi idhnihi mā jeshāu, innehu ‘alījjun ḥakīm” (Nuk ka patur asnjë njeri që t’i ketë folur Allāhundryshe, vetëm se me anë të shpalljes,ose pas ndonjë mbulese (perdeje),ose t’i dërgojë një të dërguar (engjëll),e ai t’i shpallë me lejen e Tij atë që do Ai. Me tëvërtetë,Ai është më i Larti, më Gjykuesi). (Shūrā, 51)Pra në çastin kur mendja mbetet e paaftë dëgjon një zë, zë i cili është zëri i shpalljes. Kjo është arsyeja që Allāhu këtu përdor foljen “يُكَلِّمَ” “jukelim” (i flet). Por a është mendja ajo që flet këtu?!

MjeshtërDīnānī: Domethënë shpallja bashkë me të përhershmen dhe të përjetshmen, vjen nga bota e “mekmenu’l-gajbit” (bota e të fshehtës), ose e thënë ndryshe nga “gajru’l-mutenāhīja” (e pafundmja) dhe zbret në këtë botë. Pra ajo vjen nga mungesa e kohës në kohë. Ajo zbret nga mungesa e vendit në vend. Ajo vjen dhe arrin në veshin e “Ḥātemu’l-Enbijjāit” (Vulës së Lajmëtarëve) (p.q.m.t.). Ajo vjen arrin në veshin e të nderuarit Mūsā (p.m.t.)... Kjo është fjala, e folura e Allāhut, që nënkupton se Ai që flet është Allāhu. Këtu bëhet fjalë për një çështje tjetër e cila është si vijon: “A është fjala vepra e Allāhut apo mbiemri i Allāhut?!” Them kështu sepse ndryshimi mes veprës dhe mbiemrit është i rëndësishëm.

Nuk ka dyshim se qenia “mutekelim” (folës) pra e folura është mbiemri i Allāhut. Megjithatë fjala në të njëjtën kohë është vepra e të Vërtetit të Madhëruar. Qenia “mutekelim” (folës) është mbiemër; mirëpo rrënja e këtij mbiemri është vepër. Cila është vepra e këtushme?! Fjala, e folura. Kini kujdes ndaj kësaj, vepra nuk është kurrë e ndarë nga vepruesi. Ne pandehim se një zdrukthtar largohet pasi e ka bërë këtë tryezë ose këtë ndenjëse, ose një njeri largohet pasi ka ndërtuar këtë ndërtesë, pra largohet nga ajo gjë që ka bërë. Por kjo tryezë është vepra e atij zdrukthtari, kjo ndërtesë është vepra e atij mjeshtri. Pra vepruesi nuk ndahet nga vepra, ndarja e tij nuk është e mundur.

Kështu që dhe fjala nuk është e ndarë nga Allāhu, “mutekelim” (folës) është mbiemri i Allāhut. Ajo vjen nga “mekmenu’l-gajbi” (bota e të fshehtës), nga mungesa e kohës dhe mungesa e vendit, ose nga “gajru’l-mutenāhīja” (e pafundmja) në “mutenāhīnë” (të fundmen). Ja pra ky është kuptimi i ājetit: “Innā enzelnā” (me të vërtetë Ne e kemi zbritur). Ky është “nuzūli” (zbritja), që përkthehet si arritja e fjalës, e të folurës në veshin e të dërguarit.

Larixhānī: Shumë mirë mjeshtër, me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Mjeshtër, ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti e ka shprehur në mënyrë shumë bukur dhe të ndjeshme lidhjen e mendjes me shpalljen. Gjithashtu dhe ju e keni sqaruar mjaft bukur këtë çështje. Ai ka pohuar kështu duke vazhduar me këtë thënie: “Gjëja për të cilën ka nevojë mendja është mbushur nga ana e shpalljes. Pra nevoja e përhershme e mendjes është vetë e përjetshmja e saj dhe nevoja e përjetshme e mendjes është e përhershmja e saj. Si rrjedhojë çdogjë që është dhënë në të përhershmen do të blihet në të përjetshmen. Kjo fjalë nuk është një fjalë që mund të kuptohet nga të tërë. Vetëm përveç atyre që dalin me mua në atë udhëtimin e shfaqjes”.

Pra ai thotë se është i nevojshëm një “sejru’s-sulūki” ose “sejru’s-seferi” (udhëtim i përmirësimit shpirtëror të sjelljes) me qëllim që të konceptohet kjo fushë. Kjo në thelb është njëra nga përgjigjjet e disa nga dyshimeve më të rëndësishme të ngritura nga ana e disa intelektualëve fetarë të epokës sonë. Fjala vjen sipas disave nëse i dërguari (p.q.m.t.) do të kishte jetuar 50 vite në vend të 23 viteve shpallja do të ishte më e tepërt. Pra ajo do të ishte më e gjatë se sa Ḳur’āni Kerīm që është i pranishëm në këtë çast.

Kurse ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti thotë se “Jo, gjëja e kërkuar iu dha menjëherë atij në atë çast dhe ato dy pjatat u mbushën”. Mjeshtër, cili është mendimi juaj në këtë çështje?!

MjeshtërDīnānī: Nëse më lejoni unë këtu dua që ta trajtoj pakëz më tepër ‘Ajnu’l-Ḳuḍātin. Në shtesë me ato që do të them dhe me ato që përcollët ju, do t’iu jepet përgjigjje dhe kësaj pyetjes së atij njeriu. Një njeri që citon: “Nëse i dërguari (p.q.m.t.) do të kishte jetuar 50 vite në vend të 23 viteve, shpallja do të ishte më e tepërt, më e plotë dhe më e mirë”, është rob i kushtit të kohës dhe vendit. Sigurisht se ne të tërë jemi robër të kushtit të kohës dhe vendit.

Kjo është një gjë e vërtetë. Njeriu nuk e ka fuqinë e mendimit pa qenë kohor dhe vendor. Ne jemi në gjendje robërimi në kohë dhe vend. Ne nuk e zotërojmë fuqinë e shpëtimit nga koha dhe vendi. Ne nuk e zotërojmë fuqinë e mendimit jashtë kohës dhe vendit.

Në fakt kjo fjalë është formuluar. Qëmoti ishin në dijeni të kësaj dhe filozofi gjerman Immanuel Kant dhe ata që vijnë pas tij, e vërtetuan se ne nuk e zotërojmë fuqinë e mendimit jashtë kohës dhe vendit. Kjo është një çështje e veçantë dhe ne nuk do të hyjmë në çështjen e Kantit në këtë çast.

Çdo njeri që vjen pas Kantit është nën ndikimin e Kantit, sepse ata mendojnë si kohorë dhe vendorë. Sipas tyre nëse koha do të ishte më e tepërt edhe çështjet do të shtoheshin më tepër. Rishtas ata thonë se me zgjerimin e vendit dhe çështjet do të bëhen më gjithëpërfshirëse. Por çështja nuk është kështu.

Ḳur’āni Famëlartë e ka sqaruar këtë dhe i ka vënë kapakun kësaj pune. Shprehem kështu sepse ai ka thënë atë që mund të thuhet dhe e ka sqaruar këtë. Ḳur’āni Fisnik bën të ditur: “الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ”“El-jeume ekmeltu lekum dīnekum” (Sot e plotësova për ju fenë tuaj).(Māide, 3). Nëse ai njeri do ta kishte lexuar ājetin e lartpërmendur dhe do t’i kishte besuar këtij ājeti, ai nuk do të kishte marrë udhën e komentimeve të pavend.

“El-jeume ekmeltu lekum dīnekum ue etmemtu ‘alejkum ni‘metī”. (Sot e plotësova për ju fenë tuaj, përmbusha ndaj jush dhuntinë Time). (Māide, 3) Në ājetin e sipërcituar bëhet e qartë se kjo është një dhunti. Kjo do të thotë se ne nuk e kërkuam nga Allāhu, por Allāhu na e kënë dhënë këtë si një dhunti.

Në ājetin e mësipërm thuhet: “hem e plotësova hem e përmbusha”. Ājeti në fjalë ka zbritur pas ngjarjes së Gadīr Humit, nëse do Allāhu dhe këtë çështje do ta prekim më vonë. Kjo nënkupton se është shfaqja e kujdestarisë së imzot Pijësit të Besimtarëve (p.m.t.).

Shumë mirë unë dua që të sqaroj pakëz më shumë fjalinë e thënë nga ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti dhe thëniet në pjesën që sapo i lexuat në këtë çast nga vepra me titull: “Zubdetu’l-Ḥaḳāīḳi” (Thelbi i të Vërtetave). Në atë vepër ai citon kështu: “Kjo është një “mizān” (peshore) e cila ka dy pjata dhe e përheshmja dhe e përjetshmja i ka mbushur këto dy pjata”. Tani nëse më lejoni dua që ta qartësoj pakëz këtë pjesë.

Pra gjëja që ka dy pjata është “mizāni” (peshorja). Ndërsa kjo e fundit ashtu siç kam paraqitur dhe më parë është vetë mendja. Ne nuk zotërojmë një “mizān” (peshore) më të ndjeshme dhe të mprehtë se mendja. Në këtë botë asnjë “mizān” (peshore) nuk është më e ndjeshme dhe më e mprehtë se mendja. Karati me të cilin argjendarët masin arin, është shumë i ndjeshëm, ai mat masën (shkallën) e arit. Por në mungesë të mendjes as ajo nuk do të krijohej. Domethënë dhe ajo që bën “mizānin” (peshoren) është mendja. Plumbçja që përdor arkitekti, rima e përdorur në poezi, janë një “mizān” (masë, peshore) më vete. Që të tëra këto janë vepër e mendjes, që nënkupton se ajo që i ndërton të tëra “mizānet” (peshoret) është mendja.

Vetë mendja është një “mizān” (peshore). Në të njëjtën kohë ajo është “mizāni” (peshorja) e vetvetes. Për shembull Imām Gazzālī e cilëson logjikën si “‘ilmu’l-mizāni” (dituria e peshores). Gjithashtu dhe Ḥāxhe Sebzevārī e quan atë si “‘ilmu’l-mizāni” (dituria e peshores). Kurse ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti pohon se dy pjatat e “mizānit” (peshores) janë të mbushura me të përhershmen dhe të përjetshmen.

Ashtu siç kam paraqitur dhe më lart e përhershmja dhe e përjetshmja janë “gajru’l-mutenāhī” (të pafundme) dhe janë jashtë fushës së mendjes. Mendja është “mizān” (peshore) në fushën e saj. Ajo është një “mizān” si për vetveten ashtu dhe për gjërat e tjera të fushës së saj. Pra çdo gjë që hyn në fushën e mendjes matet me mendjen. E përhershmja dhe e përjetshmja janë mbi kohën dhe vendin. Si pasojë e qëndrimit të tyre mbi kohën dhe vendin, ato qëndrojnë dhe mbi fushën e mendjes.

Fjalia e sendërtuar në formën se e përhershmja dhe e përjetshmja janë dy pjata është një fjali shumë e rëndësishme. Vallë çfarë do të thotë ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti me këtë fjali?! Ai do të thotë se shpallja që zbret nga “mekmenu’l-gajbi” (bota e të fshehtës) vjen në mendje. Kur shpallja vjen këtu ajo është “me‘aḳūl” (e arsyetuar, e menduar). Shikoni ky përkufizim është shumë i rëndësishëm: “Për sa kohë që shpallja është në “mekmenu’l-gajbi” (botën e të fshehtës) ajo është larg qasjes së mendjes. Mendja nuk mund të arrijë në të. E përhershmja dhe e përjetshmja që janë të fshehta dhe që janë të padukshme kur zbresin vijnë në këto dy pjata. Shumë mirë por çfarë do të thotë ardhja e tyre në këto dy pjata?! Kjo do të thotë ardhjen e tyre në “mizānin”(peshoren) e mendjes.

Si rrjedhojë shpallja kur vjen në veshin e “Ḥātemu’l-Enbijjāit” (Vulës së Lajmëtarëve) (p.q.m.t.), kur zbret në veshin e të nderuarit Mūsā (p.m.t.), ose në veshin e çdo të dërguari tjetër, kur shprehet nga ana e atij të dërguari, themi se tanimë ajo fjalë është bërë “me‘aḳūl” (e arsyetuar, e menduar). Pra ajo fjalë tanimë është në “mizānin” (peshoren) e mendjes. Por më parë ajo ishte në vendin e saj të prejardhjes, në një vend në të cilin mendja nuk mund të arrinte. Kur e përhershmja dhe e përjetshmja vihen në dy pjata, pra kur vijnë në botën e “me‘aḳūlit” (të arsyetuarës, të menduarës), ato vijnë në botën e mendjes që është mbi mendjen.

Më tej kur e përhershmja dhe e përjetshmja vijnë në botën e “me‘aḳūlit” (të menduarës) dhe kur vihen në ato dy pjata, në të cilat mund t’i masë mendja dhe kur shndërrohen në një gjendje që mund të maten me mendje, tanimë ato nuk kanë asnjë të metë. Pra ato dy gjëra që tanimë mund të maten kanë ardhur dhe janë vënë në ato dy pjata dhe janë bërë të qarta nga gjuha e bekuar e “Ḥātemu’l-Enbijjāit” (Vulës së Lajmëtarëve) (p.q.m.t.). Kështu që erdhi në jetë dhe ājeti: “ekmeltu lekum” (e plotësova për ju).

Larixhānī: Për këtë arsye “nūri” (drita) që vjen nga ajo fushë, i bën zë mendjes duke i thënë: “unë erdha” për këtë ajo është së bashku me “kelāmin” (fjalën, të folurën).

MjeshtërDīnānī: “Kelāmi” (fjala) është gjithmonë “me‘aḳūl” (e menduar), nëse kemi kohë dua që ta sqaroj dhe këtë. Fjala është shfaqja e mendjes. Emri i kësaj dukurie në Greqinë e Lashtë është “logos” “lugat” (fjala). Ja pra kjo është arsyeja që megjithëse kanë kaluar me qindra vite nga ky emërtim, brenda e mijëra përkufizimeve të bëra në lidhje me njeriun, sërish përshkrimi më i mirë është “insān ḥajuān nāṭiḳ” (njeriu është një gjallesë që flet, folëse). Gggg sipas meje k y k është përhskrimi më m imirë për njeriun. Qëmoti kjo thuhej kështu:” “insān ḥajuān nāṭiḳ” (njeriu është një gjallesë që flet, folëse). “Nāṭiḳ” do të thotë që mund të flasë, njeriu “nāṭiḳ” (folës) zotëron “nuṭḳun”. Kurse “nuṭḳu” nuk është fjala dhe e folura. “Nuṭḳu” është shfaqja e mendjes. Një njeri që nuk ka mendje nuk ka as mjaftueshmërinë e foljes së fjalës. Sa herë që njeriu hap gojën dhe në çastin kur thotë një fjalë, ai shpalos mendjen e tij.

Këtu nuk po bëj fjalë për thënien e të vërtetës apo të gabuarës. Unë këtu nuk po flas për thënien e njeriut të një gjëje të vërtetë ose të gabuar, ajo është diçka tjetër. Por nëse mendja mungon, atëherë thënia e fjalës nuk është e mundur. Gjallesat, kafshët nuk mund të thonë fjalë, ja pra pikërisht ky është dallimi mes njeriut dhe kafshës, pra zotërimi i tij i mendjes, sepse duke qenë se njeriu zotëron fuqinë e mendjes, zotëron dhe fuqinë e thënies së fjalës.

Kafshët nxjerrin tinguj dhe krijojnë komunikim me njëra-tjetrën; mirëpo nuk mund të thonë fjalë. Edhe papagajtë që thuhet se flasin nuk e dinë kuptimin e fjalës së thënë. Tingulli që ata nxjerrin është imitimi i zërit i cili nuk quhet e folur.

Por fjalët e një njeriu që flet me vullnetin dhe vendimin e tij janë shfaqjet e mendjes së tij. Si rrjedhojë ju duke krijuar lidhje mes “kelāmit” (fjalës) dhe mendjes cituat një gjë shumë të vërtetë. Pra falë qenies së tij i mençur ai mund të flasë. Këtu del në pah roli i fjalës.

Larixhānī: Atëherë mund të themi se gjëja e parë që vjen nga “mekmenu’l-gajbi” (bota e të fshehtës) në botën e shfaqjes ishte fjala e “me‘aḳūlit” (e menduar). “Euuelu mākhalaḳa’ll-llāhu aḳlī”(Gjëja e parë që krijoi Allāhu është mendja ime).

MjeshtërDīnānī: Lexoni dhe formën tjetër të ḥadīthit.

Larixhānī: “Euuelu mākhalaḳa’ll-llāhu nūrī” (Gjëja e parë që krijoi Allāhu ishte drita ime).

MjeshtërDīnānī: Tani lexoni dhe një fjali tjetër; sepse kjo fjali gjendet hem në Ḳur’ān, hem në Teurāt hem në Inxhīl e cila është si më poshtë: “Si fillim ishte “kelīmeja” (fjala) dhe fjala ishte Allāhu”. Pra ajo që u shfaq e para nga e fshehta në këtë botë ishte “fjala”.

Niḍḥāmīpërshkruan kështu:

Xhonbish-ē evvelkēḳalem der girift,
Ḥarf-ē nakhohstin sohen der girift.

Lëvizja e parë e derdhur në laps,
Ishte shkronja e parë e shndërruar në fjalë.

Shfaqja e parë e të fshehtës është fjala.

Larixhānī: Mënyrën e ardhjes së shpalljes do ta hetojmë në një program tjetër. Këtu një pyetje tjetër e rëndësishme është dhe si vijon: “Nevoja për të përhershmen dhe të përjetshmen, sipas ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit iu dha mendjes që në shpalljen e parë. Mendja qarkullon atje. Duke përdorur këtu thënien e imzot Prijësit të Besimtarëve (p.m.t.): “Nesër në Ditën e Ḳijjāmetit kur ta sjellin dhe ta vendosin përpara nesh gurin e çmuar të mendjes, ne do të shikojmë se nuk kishim mundur që ta zbulonim atë. Vallë përse, çfarë ndodh që ne nuk kemi mundësi që t’i zbulojmë aftësitë dhe zotësitë e mendjes sonë?!”

MjeshtërDīnānī: Ndonëse mendja është një pasuri e fshehtë brenda nesh, përsëri ne jemi robër të orekseve epshore. Ne bartim epshe dhe joshje, jemi të zënë me gjëra të tjea. Zënia me punërat e kësaj bote, sjell me vete dhe hutimin, shkujdesjen. Sa më shumë që të jemi të zënë me gjërat që janë jashtë vetvetes, aq më shumë do të jemi të hutuar ndaj vetvetes. Qenia i hutuar nga vetvetja është burimi i ngatërresave. Pra ne duhet që vëmendjen ta drejtojmë ndaj vetvetes. Kur vëmendjen do ta drjetojmë ndaj vetvetes do të kuptojmë se çfarë thesaresh kemi brenda nesh. Fatkeqësisht hutimi është gjëja që gjithmonë na pret udhën tonë.

Larixhānī: Atëherëmjeshtër mund të arrijmë në një përfundim të tillë: “Ja pra për këtë arsye Ḳur’āni Kerīm shpalos këtu: “ue enzelnā me‘ahumu’l-Kitābe ue’l-Mīzāne” “Ne zbritëm me ata Librin dhe Peshoren(Masën)”. (Ḥadīd, 25) “Edhe sipas ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit gjenden pjatat e të përhershmes dhe të përjetshmes, që të dyja janë të mbushura me të përjetshmen dhe e mbushura me të përjetshmen blihet rishtas në të përhershmen.

MjeshtërDīnānī: Nëse më lejoni unë dua që ta saktësoj pakëz gjëtë që sapo kumtuat. E përjetshmja nuk u mbush; por e përhershmja dhe e përjetshmja mbushën dy pjatat e mendjes.

Larixhānī: Atëherë dhe i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) e solli Ḳur’ānin Famëlartë me këtë “mizānin” (peshoren). Kështu që pohojmë se pretendimi i shtruar në formën: “Nëse i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) do të kishte qëndruar pakëz më shumë, atëherë shpallja do të ishte më e tepërt” nuk është i vlefshëm.

MjeshtërDīnānī: Ai i tha gjërat që ishin për t’u thënë. Ai i tha gjërat që duheshin thënë dhe nuk mbeti më asgjë për t’u thënë. U tha ajo që ishtë për t’u thënë, por ne duhet të zbulojmë ato që nuk na u thanë.

Larixhānī: Shumë mirë, Meulānā rrëfen shumë bukur. Ky i fundit thotë se dhe natyra jonë është në këtë gjendje, pra ajo gjithmonë merr shpalljen nga “mekmenu’l-gajbi” (bota e të fshehtës). Ne kemi dy mendje, e para nga këto është “‘aḳlu’l-meksebī” (mendja e përftuar), ndërsa tjera është mendja e cila është detyra, taksa e Allāhut. Ai rrëfen kështu:

Do aḳl est euuel meksebi,kē der ‘amūzi mekteb sebi’,
‘Aḳl-i diger tuḥfe-ji Jezdān buved, xhushish-ē ‘an der mijān-ē xhān buved.

Ka dy mendje, e para është mendja e përftuar që mësohet në shkollën fillore,
Ndërsa tjetra është dhuratë e Allāhut, gufimi i saj është në mesin e shpirtit.

Mjeshtër Dīnānī: “‘Aḳlu’l-iktisabī” (mendja e përftuar) ose ajo për të cilën Meulānā ka thënë: “‘aḳlu’l-meksebī” (mendja e përftuar), është pikërisht kjo shfaqja e kësaj mendjes së brendshme.

Larixhānī: Pra njeriu me vetë “‘aḳlu’l-iktisabīn” (mendjen e përftuar) të tij me “‘aḳlu’l-Jezdānīn” (mendjen e dhuruar nga Allāhu), ose me thënien e Muḥjiddīn ‘Arabīut “‘aḳlu’l-ḳudsijjen” (mendjen e shenjtë), nëse i bën të lidhura me njëra-tjetrën, atëherë dhe vetë do ta shikojë do të pafundmen.

MjeshtërDīnānī: Kjo lidhje është; por ne nuk e dimë. Ne nuk kemi nevojë të krijojmë lidhje. Mendja që është “‘aḳlu’l-iktisabī” (mendja e përftuar) në të vërtetë ndodh me anë të mendjes që është vetjake. Nëse “‘aḳlu’dh-dhāti” (mendja vetjake) nuk do të ishte ne nuk do të mund të zotëronim “iktisabīn” (të përftuarën). Krahas kësaj ne duke u nisur nga ajo që është vetjake, nuk jemi në dijeni të asaj që kemi përftuar. Kjo rrjedh nga mosqenia jonë në dijeni të kësaj dhe nuk është se ato janë dy copë, ky dyjëzim është në punë, pra në funksionim. Pra mendja është një gjë e vetme dhe ajo është në vetën ne. Ne përftojmë nëpërmjet saj. Ne pandehim se këto janë të ndara. Ajo që thotë Meulānā është e vërtetë; por kjo ndarje nuk është një ndarje thelbësore. Kjo ndarje është në drejtim të funksionimit dhe nuk është se në mungesë të atij thelbit vetjak nuk do të ishte as përftimi.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër kjo u bë një çështje mjaft e bukur, por fatkeqësisht dhe koha e programit tonë mbaroi. Urojmë që ndjekësit tanë të dashur të kenë mbetur të kënaqur, të cilët ne i falenderojmë. Nëse do Allāhu në sajë të thënieve elegante dhe urtake të ‘Ajnu’l-Ḳuḍātit dhe sqarimeve tuaja të bukura, kanë fituar dhe pëlqimin e ndjekësve tanë të nderuar. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak