Pika është simboli i njëjësit. Në fund arrin tek një pikë që nuk ka asnjë përmasë tek ajo, pra nuk ka asnjë shumës. Pika nuk mund të ndahet në asnjë mënyrë. Pamundësia e mosndarjes së saj do të thotë mungesa e shumësit. Ja pra ajo pikë është e fshehta përfundimtare e qenies suaj.

Ismā‘īl Menṣūri Larixhāni:Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini në programin e mëparshëm ne hetuam mendimet e ‘Ajnu’l-Ḳuḍāt Hemedānit.Në praninë e mjeshtrit tonë u hulumtua çështja: “Çfarë është shkenca e shenjave dhe cili është dallimi i saj nga shkenca e thënieve?!” Më pas në fund të programit cekëm çështjen e “‘ubūdījjetit” (qenies rob) dhe “rubūbījjetit” (qenies Zot). Citojmë kështu sepse ai e kishte sqaruar me një thënie shumë urtake lidhjen mes “Khāliḳut” (Krijuesit) dhe “makhlūḳut” (krijesës). Ç’është e vërteta ai ka përfituar dhe nga dëshmia apo prova e qartë, në mënyrë që atë të mund ta pranojë çdo mendje.

Mjeshtër, atëherë nuk kishim mundur që ta plotësonim çështjen megjithatë pyetja jonë ishte drejtuar në këtëformë: “‘Ajnu’l-Ḳuḍāti kumtonte si më poshtë: “Bē çehre-jē xhem’al-ē rubūbījjeti, ḥal-ē ‘ubūdījjeti” (Uni në gjendjen e qenies rob në fytyrën e bukur të qenies Zot). Kjo është arsyeja se përse i nderuari Muḥammed Muṣṭafā (p.q.m.t.) ka thënë si vijon: “Lejse bejni ue bejnehu farḳun, ile innī teḳaddemtu bi’l-‘ubūdījje” (Nuk ka dallim mes meje dhe Tij përveç se unë e kam parakaluar me qenien rob).

Ai më tej shfrytëzon dhe një ḥadīth tëshprehur kështu: “Lidhja e njeriut me Allāhun, është lidhja e robërimit me qenien Zot).Gjithashtu dhe ju në këtë çështje sollët një shembull shumë të bukur matematik. Duke u nisur nga sipërfaqja, viza dhe pika bëtë një sqarim shumë të bukur. Mirëpo mjeshtër cili është qëllimi i këtushëm me “teḳaddūmin” ((tej)kalimi, parakalimi, përparësia)?! Vallë a mund të pranohet se mes “‘ubūdījjetit” (qenies rob) dhe “rubūbījjetit” (qenies Zot) gjendet një “teḳaddūm” (parakalim, përparësi) dhe “teakhkhūr” (prapambetje)?!

MjeshtërDināni: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Si fillim lërmëni t’iu bëj të ditur se “teḳaddūm bi’l-‘ubūdījjeti” ((tej)kalimi apo parakalimi në robërim) është shumë e vërtetë. Krahas kësaj“teḳaddūm bi’l-‘ubūdījjeti” (parakalimi në qenien rob) nuk është “teḳaddūm bi’r-Rubūbījjeti” (parakalimi në qenien Zot). Nëse i keni parasysh këtë rregull çështja zgjidhet dhe në mendjen tuaj nuk fiksohet asnjë pyetje. Por kur thuhet: “teḳademtu bi’l-‘ubūdījjeti” (parakalimi në qenien rob) disa njerëz të paditur kuptojnë se ai ka pretenduar se e ka parakaluar Zoti e tij. As që bëhet fjalë për një gjë të tillë. Ai nuk mund ta parakalojë Atë! Ai e ka parakaluar Atë në “‘ubūdījjet” (qenien rob). I Vërteti i Madhëruar nuk është “‘abd” (rob). Askush nuk e ka parakaluar dhe mund ta parakalojë Atë në “Rubūbījjet” (qenien Zot).

Askush nuk mund të jetë“muḳaddem” (parakalues) në “Rubūbījjet” (qenien Zot), pra nuk mund ta parakalojë. Nëse bëhet fjalë për “‘ubūdījjetin” (qenien rob) - që ashtu është - atëherë kush është “muḳaddem” (parakalues) në “ubūdījjet” (qenien rob)?! Ai që është rob më i mirë se të tërë. Ne duhet ta pranojmë se gjenden shkallë në çështjen e “ubūdījjetit” (qenies rob). Vallë a është çdo njeri në të njëjtën shkallë në çështjen e qenies rob?! Sigurisht se jo. Nëse do të pranojmë se ka parakalim dhe prapambetje në çështjen e qenies rob, natyrshëm duhet të themi se jo çdo rob është në shkallën e njëjtë.

Por në tëkëtë çast ne duam që të ngrejmë pyetjen: “Kush është përpara të tërëve nga e përhershmja deri tek e përjetshmja që ka të bëjëme çështjen e “‘ubūdījjetit” (qenies rob)?!I nderuari “Ḥatemu’l-Enbijjāi (Vulae Lajmëtarëve) Muḥammed Muṣṭafāi (p.q.m.t.). Këtu i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) pohon kështu: “teḳaddemtu bi’l-‘ubūdījjeti” (unë e kam parakaluar me qenien rob) dhe nuk thotë: “teḳaddemtu bi’r-Rubūbījjeti” (unë e kam parakaluar me qenien Zot)! “Teḳaddūmi” (parakalimi, përparësia) dhe “teakhkhūri” (prapambetja) - kanë një veçori që ka lidhje me kohën, në fakt ata kanë dhe veçori që nuk kanë lidhje me kohën - ata zotërojnë pjesë të ndryshme.

Disa “teḳaddūme” (parakalime, përparësi) dhe “teakhkhūre” (prapambetje) janë kohore. Fjala vjen dje është më përpara se sot.Viti i kaluar ështëmë përpara se ky vit, shekulli i shkuar është më përpara se ky shekull, etj,. Domethënë koha në këta dukuri është më përpara ose më pas. Në këtë botë nuk ka një hark kohor që nuk ka përpara dhe pas. Një veçori tjetër e “teḳaddūmit” (parakalimit, përparësisë) dhe “teakhkhūrit” (prapambetjes) është qenia vendore.Për shembull në këtë çështje sjellinsi shembull qenien dhe qëndrimin e imāmit në namazpërpara xhemātit. Një muslimān që fal namaz natyrshëm e di se imāmi qëndron në namaz përpara xhemātit. Fundja fjala “imām” do të thotë “prijës, udhëheqës”.Kësaj i thuhet “teḳaddūmu’sh-sherefi” (parakalimi i nderuar) ose “teḳaddūmu’l-iḍāfe”(parakalimi krahasues, relativ).

Një veçori tjetër e “teḳaddūmit” (parakalimit, përparësisë) dhe “teakhkhūrit”(prapambetjes) ka lidhje me “ruṭben” (gradën, shkallën). Fjala vjen le të bëjmë një krahasim mes “‘iletit” (shkakut) dhe “ma‘lūlit” (pasojës). Vallë a është “‘ileti” (shkaku) më përpara apo “ma‘lūli” (pasoja)?! “‘Iletit” (shkaku) është i detyruar që të jetë përpara. Përparësia e “‘iletit” (shkakut) ndaj “ma‘lūlit” (pasojës) nuk është kohore. “‘Iletit” (shkakut) ka përparësi ndaj “ma‘lūlit” (pasojës), sepse në mugesë të “‘iletit” (shkakut),nuk mund të ketë “ma‘lūl” (pasojë). Por vallë a është “‘ileti” (shkaku) përpara “ma‘lūlit” (pasojës) në drejtimin e kohës?!

Për shembull pasqyrohet një shembull i tillë: “Ju e fusni çelësin në kyç dhe e çelni derën. Kur e rrotulloni çelësin dhe e çelni derën lëvizja e çelësit ka “teḳaddūm” (parakalim, përparësi) në çeljen e derës, megjithatë vallë a është “muḳaddem” (parakaluese) si kohë?! Pra duhet një sekondë për rrotullimin tuaj të çelësit dhe një sekondë tjetër çeljen e kyçit?! Apo në mënyrë paralele me rrotullimin tuaj të çelësit, a hapet kyçi në të njëjtën kohë?! Themi se kyçi hapet në mënyrë paralele me lëvizjen e çelësit. Pra bashkë me paralelizmin në kohë. Në fund të fundit “ma’lūli” (pasoja) nuk mund të jetë qoftë dhe një çast “muteakhkhir” (prapambetëse) në kohë pas “‘iletit” (shkakut). Nëse “ma’lūli” (pasoja) vonon qoftë një sekondë të vetme nga “‘ileti” (shkaku) nuk mund të jetë. Majde dhe vonimi i “ma’lūlit” (pasojës) për një çast të vetëm nga “‘ileti” (shkaku) është i pamundur nga ana e mendjes. Atëherë si “‘ileti” (shkaku) dhe “ma’lūli” (pasoja) janë të ngjitura në kohë, pra janë bashkë; por “‘ileti” (shkaku) gjithmonë ka “teḳaddūm” (përparësi) ndaj “ma’lūlit” (pasojës). Kjo nuk është një përparësi kohore, por është një përparësi në aspektin e gradës, shkallës.“Teḳaddūmi” (parakalimi, përparësia) ka një larmi tjetër. Fjala vjen mendoni për një gjë që bie nga lart. Mendonipër një qenie që ka shkallë. Shkallët e larta kanë një përparësi ndaj shkallëve të ulëta.

Larixhāni: Mirëpo mjeshtër, ka gjasa që ‘Ajnu’-Ḳuḍāti ka për qëllim një gjë tjetër. “Teḳaddūmi” (parakalimi, përparësia) dhe “teakhkhūri” (prapambetja) sikur nuk përputhen plotësisht tek “‘ubūdījjeti” (qenia rob) dhe tek “Rubūbījjeti” (qenia Zot).Ai vend nuk është i kufizuar me kohën dhe vendin.

La mekāni kē der u nūr-ē Khodāst,

Māzi vu mustaḳbel u ḥālesh koxhāst?!

Në mungesën e vendit ku gjendet drita e Allāhut,

Ku është e shkuara, e ardhmja dhe e tashmja?!

Sipas sqarimit të tij: “Bē çehre-jē xhem’al-ē rubūbījjeti, ḥal-ē ‘ubūdījjeti” (Uni në gjendjen e qenies rob në fytyrën e bukur të qenies Zot). Ju e cekët këtë në programin e mëparshëm. Vallë a është ajo pikë parakaluese ndaj buzës, apo buza është parakaluese ndaj pikës?!

Mjeshtër Dināni: Jo, këtu ka dy çështje. Në këtë rast ne duhet të përkufizojmë: “teḳaddūmin” (parakalimin, përparësinë).Le të prekim përsëri unin në fytyrë. “‘Ubūdījjeti” (qenia rob) është në fytyrën e “Rubūbījjetit” (qenies Zot) apo nuk është kështu?! Shumë mirë pra qenia e unit në gjendjen e “‘ubūdījjetit” (qenies rob) në fytyrën e “Rubūbījjetit” (qenies Zot) është çështja e parë, ndërsa “teḳaddūmi” (parakalimi, përparësia) është çështja e dytë. Ne duhet që të sqarojmë qenien e unit në gjendjen e “‘ubūdījjetit” (qenies rob) në fytyrën e “Rubūbījjetit” (qenies Zot), kurse çështja tjetër është “teḳaddūmi” (parakalimi, përparësia) në “‘ubūdījjet” (qenien rob). Kjo e fundit qoftë “teḳaddūm bi’l-‘ubūdījjeti” (parakalimi me qenien rob), qoftë “teḳaddūm fi’l-‘ubūdījjeti” (parakalimi në qenien rob), që të dy janë të vërtetë. Pra i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) i zotëron hem “teḳaddūm bi’l-‘ubūdījjeti” (parakalimin me qenien rob) hem “teḳaddūm fi’l-‘ubūdījjeti” (parakalimin në qenien rob). Por ky “teḳaddūm” (parakalim) është në “‘ubūdījjet” (qenien rob).

Ashtu siç lajmërova dhe më parë asnjë qenie në këtë botë nuk është më përpara në “‘ubūdījjet” (qenien rob) se sa i nderuari i dërguar (p.q.m.t.). “‘Ubūdījjeti” (qenia rob) e tij është “muḳaddem” (parakaluese) ndaj çdo gjëje. Thelbi i “‘ubūdījjetit” (qenies rob) është “‘ubūdījjeti” (qenia rob) e tij. Përsosja e njeriut është nga “‘ubūdījjeti” (qenia rob) e njeriut. Nëse “‘ubūdījjeti” (qenia rob) e njeriut arrin përsosjen njeriu bëhet i përsosur.

Ndërsa “Bē çehre-jē xhem’al-ē rubūbījjeti, ḥal-ē ‘ubūdījjeti” (Uni në gjendjen e qenies rob në fytyrën e bukur të qenies Zot) është një çështje e veçantë. Po është e vërtetë atje nuk ka kohë dhe vend.Ata janë mbi gjithçka.Krahas kësaj vallë përse “‘ubūdījjeti” (qenia rob) është një “unë” në fytyrën e “Rubūbījjet” (qenies Zot)?! Ja pra këtu qëndron e tërë çështja.

Ashtu siç kam bërë fjalë dhe në programin e kaluar “uni” është një pikë fillimi, që nënkupton se ai lëviz nga një pikë. Por kjo nuk është lëvizje vendore, cilësore, sasiore. Kjo është një përhapje, njëshpërndarje.Çdo përhapje fillon nga një pikë. Qenia Zot me cilësinë e pavdekshme dhe të përjetshme është e fiksuar, e pandryshuar, e pamposhtur dhe e palëvizshme.

Shumë mirë por ku nis shumësi?! Qenia Zot është në postin e njëjësit. Vetëm njëjësi absolut, është njëjësimi absolut. Ky njësh, nuk i përngjan njëshave të tjerë në mesin e njëjësimeve të njëshit numëror. Nuk ka shumës kohor dhe vendor. Asnjë shumës, asnjë ndryshim dhe asnjë dyjëzim nuk mund të arrijë tek ai. Ai qëndron plotësisht larg ndaj shumësit dhe dyjëzimit. Qenia Zot është “eḥadijjet” (njëjës) absout, njëjësimi absolut.

Nëse do të kishte qendruar si njëjës absolut - natyrisht se në këtë çast ka një post njëjësi dhe gjihmonë do të ketë, ajo është një gradë, shkallë një post -. Në postin e “eḥadijjet” (njëjësit) nuk ka asnjë shumës. Por ky duhet të bëhet i dukshëm, duhet të shfaqet. Kjo botë duhet të marrë jetë. Nëse kjo botë nuk do të jetë,i Vërteti i Madhëruar nuk do të bëhej i dukshëm. Nëse nuk do të ishte “insānu’l-kāmili” (njeriu i përsosur), i Vërteti i Madhëruar nuk do të bëhej i dukshëm. Kini kujdes shfaqja e të Vërtetit të Madhëruar është “insānu’l-kāmili” (njeriu i përsosur).

Ja pra këtu është qenia e unit e qenies rob në fytyrën e qenies Zot. E thënë ndryshe pika e fillimit. Këtu është drejtimi i njëjësit drejt shumësit, domethënë fillon shfaqja. Ky fillim nuk është kohor, ne këtu nuk po bëjmë fjalë për kohën dhe vendin.Në këtë pikë ne duhet të flasim për konceptet e “bedāsë” (fillimit) dhe “ibtidāsë” (fillimit, zanafillës).

Po pohojmë se gjenden dy koncepte “bedā” dhe “ibtidā”. Përpara çdo “ibtidāje” ka një “bedā”. Mirëpo ai posti i njëjësit është një post, ku as që mund të bëhet fjalë për “ibtidānë”. Shprehemi kështu sepse në çastin kur ju thoni “ibtidā” ju duhet të përfytyroni dhe një përpara tij.Kështu që për postin e “uaḥdetit” ose  “eḥadijjetit” (njëjësit) nënvizojmë se as që mund të bëhet fjalë për “ibtidānë”. Sepse “ibtidāja” është një pikë fillimi, ndonëse atje nuk ka asnjë shumës. Mirëpo shfaqja e Allāhut në çastin kur nis, krijon një “inbisāt” (përhapje, shpërndarje) - që filozofët u thonë “keunu’l-uxhūdi”(krijimi i qenies, trupit) - që nënkupton se nis ose zë fill frymëzimi i të Vërtetit të Madhëruar.Themikështusepse çezmjapothuajseka filluartë rrjedhë me vrull, pra nga ajo rrjedh uji i jetës, rrjedh uji i qenies që mbush dhe ngop botën e “mumkināteve” (të mundurave).

Në këtë vend është bota e “mumkināteve” (të mundurave) dhe këtu është “‘ubūdījjeti” (qenia rob). Me thënien e urtakëve (filozofëve) kjo është rrjedha nga “uxhūbi” (detyra) tek “imkāni” (mundësia).“Uxhūbi” (detyra) dhe “imkāni” (mundësia) janë ballë përballë njëri-tjetrit, asnjë “uāxhib” (detyrë) nuk mund të jetë “mumkin” (e mundur) dhe asnjë “mumkin” (e mundur) nuk mund të jetë “uāxhib” (detyrë). Mirëpo “uxhūbi” (detyra) duhet të ecë dhe lëvizënë botën e “imkānit” (mundësisë) dhe bota e “imkānit” (mundësisë) duhet të mbushet.Nëse bota e “imkānit” (mundësisë) nuk do të ishte mbushur me qenie, do të kishte zbrazëtirë dhe do të vazhdonte të ishte si zbrazëtirë.

Në mungesë të natyrës bota e “imkānit” (mundësisë) është e zbrazur. “Imkāni” (mundësia) nuk mund të jetë dhe nuk mund të dihet pa qenë natyra”. Brenda saj nuk ka asgjë. Kjo botë e “imkānit” (mundësisë) është një enë, ajo duhet të mbushet me frymëzimin e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Larixhāni: Shumë mirë por a është ajo “ādemu’l-muxhāmi”?! Apo “ādemu’l-mahdi”?!

MjeshtërDināni: Natyrisht se ajo është “ādemu’l-muxhami”. “Imkāni” (mundësia) është gjithmonë “mumkin” (e mundur). Me thënien e atij që është poet:

Sijeḥ ruji z mumkin der do ālem,

Xhoda hergiz ne shod vAllāhu e‘ālem.

Fytyra e zezë është e mundur në të dyja botërat,

Ajo nuk u nda kurrë, Allāhu e di më mirë.

“Mumkini” (e mundura)“bima huue mumkin” (me çfarë ai është i mundur), nëse ështëvetëai, nëse është nëvetvete, “fytyra ezezë” do tëjetë deri në pafundësi,pra është e zbrazur.

Mosqenia e asgjëje është e mundur. Mirëpo kjo e mundur duhet të mbushet me frymëzimin e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.Si rrjedhojë duke qenë se qenia rob është në unin e fytyrëssë qenies Zot këtu është pika e fillimit, zanafillës pra kjo nënkupton se këtu fillon shfaqja dhe frymëzimi i të Vërtetit të Madhëruar.Kur themi se këtu fillon “ne” në mendjen tonë vjen një kohë e caktuar. Këtë duhet ta nxjerrim nga truri ynë. Ne duhet ta mësojmë dhe ta stërvisim pakëz trurin tonë me të fshehtën dhe duhet t’i ngrejmë dhe lartësojmë mendimet tona përtej kohës dhe vendit. Por fatkeqësisht ne gjithmonë mendojmë brenda kornizës së kohës dhe vendit. Kur themi se i Vërteti i Madhëruar ishte, ne mendojmë sikur Ai të ishte në një kohë dhe vend të caktuar. Këtu ne duhet që të bëjmë një “texhrīd” (abstraktizim) të trurit dhe “texhrīdi” (abstraktizimi) i turit është i mundur vetëm me“rijāḍetin”(asketizmin,pehrizën). Kështu që me “rijāḍetin” (asketizmin, pehrizën) mund ta heqim dhe nxjerrim nga truri ynë kohën dhe vendin.

Atëherë kur ne themi: “Qenia rob është një “unë” në fytyrën e qenies Zot, duhet të themi se frymëzimi i të Vërtetit të Madhëruar ka arritur tek bota e “imkānit” (mundësisë). Arritja e frymëzimit të të Vërtetit të Madhëruar tek bota e “imkānit” (mundësisë)...Pika, është shenja e njëjësit. Pra ardhja nga njëjësi në shumës...Pra shfaqja e frymëzimit... Pra përhapja e dritës së të Vërtetit të Madhëruar... Pra përhapja e shfaqjes së të Vërtetit të Madhëruar... Pika vjen nga njëjësi në shumës. ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti, ardhjen e njëjësit në shumës me udhën e shenjave, metaforës dhe nënkuptimit e ka shprehur kështu: “Uni” i qenies rob në fytyrën e qenis Zot”.

Larixhāni: Mjeshtër, ky ishte një sqarim shumë i bukur. Ju u shprehët shumë bukur hem në këndvështrimin e filozofisë hem në këndvështimin e urtësisë. “Uni” i këtushëm ashtu siç cekët dhe ju është pika e zanafillës. Ai është zanafilla e shumësit, zanafilla e frymëzimit hyjnor, ai është “ṣadru’l-euueli” (kraharori, shfaqja e parë).

Madje dhe vetë ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti e sqaron në mënyrë të bukur këtë. Ai thotë: “Filozofët janë bërë skllavi i udhëve dredharake dhe labirinteve tërrethit të ndërmjetësimit të prishur. Apologjetët janëzhytur dhe fundosur në çështjene “ḥadīthit” (të krijuarës)dhe “ḳadīmit” (të shkuarës). Ndërsa unë dua që t’iu them një gjë të bukur: “Ai “uni” është vetja jote”.

Ashtu siç bëtë të ditur dhe ju ne duhet ta zbulojmë atë “unin” me “rijāḍetin” (asketizmin, pehrizën). Hollësia dhe bukuria në thënien e tij është kjo: “Ai njeri i madh e plotëson/përsos pikën në veten e tij”. Mjeshtër dhe unë si një filozof që kam punuar më tepër se pesëdhjetë vite në këtë luginë kam një pyetje për hirësinë tuaj: “Vallë përse njeriu nuk shkon pas asaj që ka humbur, përsenuk e kërkon atë?!” Në një kohë kur kjo është maja e qenies së tij. Kështu që ashtusiçbëtë të qartë dheju ai shprehet kështu në veprën e tij me titull:“Temhīdāt”(Parathëniet): “Unë dua që të të çojnë këtë besim që çfarë do që të ketë je ti”.

MjeshtërDināni: Në pyetjen që drejtuat gjenden dy çështje të rëndësishme: “Çështja e parë është se përse njeriu nuk e kërkon atë që ka humbur?! Çështja e dytë është: “Pika është tek vetja jote”. Po pohojmë se që të dyja janë të rëndësishme. Sigurisht se çdo gjë është tek njeriu. Në poezinë e të nderuarit ‘Alī (p.m.t.) ceket si më poshtë: “Brenda teje gjendet bota më e madhe!” Ose në një ḥadīth kalon si vijon: “El-‘ubūdījjetu xheuheretunkunhuhā eR-Rubūbījje” (qenia rob është një xhevahir, thelbi i saj është qenia Zot (qenia i plotfuqishëm).

Tekefundit asgjë nuk është ose ndodh jashtë njeriut. Ashtu siç ka vjershëruar Meulānā:

Birūn z to nist her çē der ālem hest,

Der khod beṭeleb her an çē khahi kē toi.

Jo jashtë teje çdo gjë që ka në botë,

Kërkoje nga vetja, çdo gjë që ti kërkon.

Njeriu, është ajo kadeja legjendare që tregon mbarë botën! Njeriu është një kade e tillë që brenda saj ka gjithçka. Tani ejani tek çështja e “unit” që është vetë njeriu. Nëse njeriu nuk do ta kishte kuptuar “uaḥdetin” (njëjësin), nuk do të bëhej kurrë “muuaḥḥid” (njëjësues). Ju ngritët pyetjet: “Vallë përse nuk e kërkon atë që ka humbur?!” Jo ai e kërkon por e humb atë.Unë nuk pandeh se mund të ketë një njeri që nuk e kërkon “xheuherin” (thelbin) e tij. Që të tërë njerëzit bëjnë përjekje por fatkeqësisht ata shmnagen në udhë të gabuara. Ose binden pakëz ndaj disa gjërave. Shprehemi kështu sepse kjo kërkesë, kjo përpjekje dhe kjo ndjenjë kërkimore gjendet tek çdo njeri. Mirëpo këto përpjekje tregohen për gjëra të gabuara dhe njeriu shkon në vende ku nuk duhet të shkojë. Njeriu është një qenie që bën gabime.

Kurse për sa i përket thënies: “Pika është tek vetë njeriu”... Po natyrisht se pika është tek vetë njeriu. Unë e kam sqaruar se pika është simboli i njëjësit. Unë në sqarimet që kanë të bëjnë me këtë gjithmonë e kam parë pikën si simbolin e njëjësit.Ana (e fshehta) jonë e brendshme është e lidhur më njëjësin. Ne jemi të lidhur me botën e njëjësit. Ne e kuptojmë njëjësin dhe zgjerohemi në masën që e kuptojmë njëjësin. Shumësit janë të tërë shënime, sado që zhytemi në shumës aq më shumë shënime do të kemi. Nëse më lejoni dua që të ilustroj një shembull me qëllim që të mund të sqaroj më mirë se “uni” i njëjësit është tek njeriu.

Çdo njeri ka një seri konceptimesh dhe perceptimesh. Për shembull konceptimet shqisore janë ata që shihen me sy, dëgjohen me veshë, shijohen me gjuhë dhe nuhaten me hundë. Përveç këtyre gjenden dhe “takhajjulātet” (ëndërrimet), “uehmijjātet” (vegimet) dhe “‘aḳlijjātet” (gjërat e konceptuara dhe perceptuara me anën e mendjes). Ju me sy shihni një rreth të kufizuar. Ju dëgjoni me veshë disa zëra të caktuar. Nëse do të ngjiteni pakëz më lart do të arrini tek bota e “khajālit” (ëndrrës). Rethi i ëndrrës është më i gjërë se sa rrethi i shqisave.

Shqisat, duhet që të jenë ballë përballë, organet duhet që të jenë të shëndetshme, pra duhen disa kushte. Por ëndrra nuk është ashtu, sepse edhe nëse sytë dhe veshët tuaj janë të mbyllur, zogu i ëndrrës është i lirë. Ai shëtit në mbarë botërat, fusha e tij është shumë e gjërë. Pavarësisht kësaj dhe në botën e ëndrrës ka disa kufinj. Bota e ëndrrës strehon vetëm trajtat. E thënë ndryshe një gjë që vjen në trajtën e ëndërrimit tuaj duhet të ketë një trajtë. Kjo është një trajtë, një formë, një përfytyrim. Ju nuk mund të përfytyroni një gjë që nuk ka trajtë. Ju patjetër që i jepni një trajtë asaj. Nëse ajo nuk ka as formë dhe as trajtë, atëherë ju i jepni një trajtë që të mund ta përfytyroni.

Megjithëse ëndrra qëndron më lart se shqisat, sërish ajo është e kushtëzuar me zotërimin e formës. Kuse kur ngjitemi më lart se ëndrra ne arrijmë tek mendja. Tanimë tek mendja nuk është më kushti i formës, ajo është konceptimi “kulī” (i plotë).Kuptimi i plotë qëndron dhe më lart se koncepti. Sigurisht se kuptimi qëndron tek koncepti, por ai qëndron dhe më përtej konceptit.Jue shikoni njeriun që është përballëjush me shqisat ose me sytë tuaj. Porëndrrëne shikojnënjerëzit që kanë trajtë, mirëpo bota e mendjes thotë kuptimine njeriut. Vallë sa i kufizuar mund të jetë kuptimii njeriut?! Ai përfshin mbarë njerëzit nga e përhershmja deri tek e përjetshmja.Kur në një çast konceptohet kuptimi i plotë i njeriut, do të konceptohen të tërë njerëzit.

Me fjalë të tjera sa do që më lart të ngjitet ana e fshehtë ajo zgjerohet por njëjësi shtohet dhe më tepër. Në këtë pikë shtrohet pyetja: “Por a është më i tepërt njëjësi i shqisave (ndjenjave) apo njëjësi i mendjes?! Natyrisht se njëjësi i mendjesështë më i tepërt,shqisat janë tëmbushura me shumësa.Megjithëse janëmëpak se shqisat, pohojmëse rishtas dhe ëndrra zotëron shumësin.Po përsërisim se ndonëse dhe mendja zotëron shumësin,por ky nëkrahasim me atoështë shumë më ipakët.Me fjalë të tjera sa do që më lart të ngjitet ajo, ju afroheni tek njëjësi.

Pika është simboli i njëjësit. Në fund arrin tek një pikë që nuk ka asnjë përmasë tek ajo,pra nuk ka asnjë shumës. Pika nuk mund të ndahet në asnjë mënyrë. Pamundësia e mosndarjes së saj do të thotë mungesa e shumësit. Ja pra ajo pikë është e fshehta përfundimtare e qenies suaj. Nëse ajo pikë nuk do të ishte në kishte qenë tek“ṣirru’s-suuejdāja” (pika ose qendra më e thellë, më e fshehtë) e njeriut, atëherë ju nuk do të mund ta konceptonit njëjësin. Dhe duke qenë se nuk dota mund të konceptonit njëjësin, atëherënuk do të mund ta konceptonit as shumësin. Ne mund t’i konceptojmë si njëjësin dhe shumësin vetëm në dritën e njëjësit. Po pika e nëjëjsit është tek ne, porçfarë do tëthotë është tek ne?! Pra “Bē çehre-jē xhem’al-ē rubūbījjeti, ḥal-ē ‘ubūdījjeti” (Uni në gjendjen e qenies rob në fytyrën e bukur të qenies Zot).

Mjeshtër, ju sqaruat shumëllojshmërinë e konceptit. Sipas kësaj koncepti më i lartëështë koncepti i mendjes.Njeriu koncepton kuptimin në atë vend. Sa do që më lart të ngjitet njeriu në shkallën e konceptit ai afrohet në majën e njëjësit. Njeriu e ndjen këtë dhe në jetën e përditshme. Madje me sa duket ky kërkim i njëjësit është dhe në rrethin e shqisave. Përse njerëzit ngjisin kodrat dhe nga kodrat ngjiten tek maja?! Kjo do të thotë se kjo është një gjë që është brenda çdo njeriu. Dëshira e zjarrtë e arritjesteknjëjësi është tek çdo njeri. Madje themi se kjo është nevoja e domosdoshme e qenies së njeriut.

Meulānā përshkruan dhe synon këtë: “Men çu leb gujem leb-ē derja buved” (ajo që unë them është se (cepi) i buzës sime qëndron në bregdet).Kjo nënkupton se herë-herë njeriu qëndron në bregdetin e vetes së tij. Sipas mendimit timduke u mbështetur në sqarimet në veprën me titull: “Temhīdāt”(Parathëniet)e‘Ajnu’l-Ḳuḍātit,janë prodhim i një përgjimi të brendshëm dhe shumë të thellë dhe fatkeqësisht nuk janë zbuluar ende. Natyrishtse unë nuk dua që tëtregohemi pacipë ndaj psikologëve, por vallë a nuk mendoni se ata e largojnë pakëz njeriunnga rrethi i tij?!Vallëpërse gjithmonë njeriu ha shkopin e qortimit në formën:“efelā tubṣirūn” (vallë a nuk shikoni/mendoni?!)

MjeshtërDināni: E fshehta e kësaj është këtu,ashtu siç thashë fatkeqësishtnjeriu është vepra e anës së jashtme.Ashtu siç kumtuat dhe ju Meulānā thotë si më poshtë:

Men çu leb gujem leb-ē derja buved,

Men çu la gujem murād ilā buved.

Unë kur them buzëthem buza e detit,

Unë kur them “lā” synoj “ilā”.

Pra ai thotë:“Unë kur them buzë synoj buzën e detit”.Unë po bëj fjalë për këtë buzë por unë jam një det pa buzë, brigje. Nëse buzën e krahasonime trupin, pohojmë se po dhe buza është pjesëe trupit. Kur një mjek sheh buzën, aie shikon atë si njëpjesë tëtrupit, ai e njeh të tërë trupin duke u interesuar për të.Megjithatë ai përshkruan kështu: “Unë kur them buzë synoj buzën e detit”.Natyrisht se ky nuk është deti që njohim. Madje dhe oqeani i madh ka brigje, ndërsa deti i brendshëm i njeriut nuk ka brigje.

Rishtas ai thotë: “Unë kur them “lā” synoj “ilā”. Nëse qëndrosh tek “lā” (jo),do të qëndrosh tek “shirku” (përshkrimi shok i Allāhut).Po është evërtetë unë them “lā” (jo), por udha ime fillon me thënien “lā”. Nëse udha ime nuk do të kishte nisur me thënien “lā” (jo) unë do të qëndroja në njëjësin absolut dhe qëtë tëra këto nukdo tëishin, bota e qenies nuk do të ishte, udhëtimi i përsosjes nuk do të ishte. Nëse unë do tëthemvetëm “lā” (jo), kjoështë shirk por kjo ka një një“ilā” (përveç).

Fjalët tuaja në drejtimin se ‘Ajnu’l-Ḳuḍātika bërë një hetim të hollësishëm janë të vërteta. Ky hetim i hollësishëmështë puna e njerëzve të urtësisë.Ju cekët psikologëte rinj, ata nuk kanë punë me botën e urtësisë.Atahetojnësjelljet e njeriut.Ata bëjnë hetime shpirtërore, Freudi, Jungu etj., bëjnë hetime shpirtërore por ata punojnë në një mënyrë të ndryshme dhe nuk mund të shkojnë përtej botës së ëndrrës.

Ata bëjnë hetime mbi çështje njerëzore si nyjet,komplekset, dëshirat që nuk janë kënaqur dhe plotësuar etj. dhe të tëra këto janë të vërteta në rrafshet e veta, kjo ështëjashtëçështjes sonë. Mirëpo ata nuk mund të arrijnë tek të fshehtat njerëzore. Ashtu siç përshkrovanjeriu është njëdet i paanëdhe i pafund. Ju folët për majën, për majëne piramidës. Njeriu është një botë në vetvete.Çdo lloj gjëje që është në këtë botë është dhe tek njeriu.E thënëndryshe njeriu është indeksi i botës së qenies.Nëse do tëshihniindeksin tek librat, do ta vini re se indeksi i libravepasqyron përmbledhjen e tëtëra çështjeve të librit.Kështu që njeriu ështëindeksi i librit të qenies, që përkthehet se çdo lloj gjëje është tek njeriu. Këtu kur themi botë nuk kemi për qëllim vetëm botën gjeografike ku jetojmë, por kemi për qëllim hem botën egjallesave, krijesave hem botën engjëllore.Që të tëra shkallët e botës së gjallesave, krijesave dhe botës engjëllorejanë dhe tek njeriu.

Nëse duam që të bëjmënjë shëmbëllim rreth njeriut ne mund ta shëmbëllejmë atë me piramidën.Madje ne mund ta shëmbëllejmë dhebotën menjë piramidë.Ana e poshtme ose baza epiramidës është e gjërë,sa më lart që ngjitemi ajongushtohet dhe maja e saj është në njëpikë të vetme.Ja pra ajo është pika e njëjësit.Ja pra kur zbrisni drejt nga atje poshtë shumësi shtohet, ndërsa kur ngjiteni nga poshtëju afrohen tek njëjësi.Ndërsa pika në majën e piramidësqë ka shënjuar‘Ajnu’l-Ḳuḍāti është“uni” në gjendjen e qenies rob në fytyrën e bukur të qenies Zot.

Ja pra këtu është dhe bukuria. Ndërsa bukuria e kësaj boteështënë qenien e “unit”. Nëse ai “uni” nuk do të ishte, atëherë ajo bukuri do të ishte e mangët.Nëse rregulli i piramidës nuk do të zotëronte atë pikëne majës, nëse ato shumësnuk do të mernin fund tek një njëjës, çfarëdo të ndodhte?!Copëzim dhe errësirë absolute...Në copëzim asgjë nuk ka lidhje me njëra-tjetrën.Kjoështë dhunë, sipas terminologjisë sonë kjo quhet “huvās”, ndërsa sipas terminologjisësë perëndimorëve kjo quhet “kaos”.Ajo qëi jep kuptim botës, që e bën atë të çmuar dhe me vlerë, që e mban tëlidhur çdo gjë më njëra-tjetrën në botë dhe ajo që i përqendron mbarë lidhjet në një pikë, është pikërisht kreu i asaj piramide, ajo pika e njëjësit.Ja pra këtë gjëqëunë e sqarova me një gjuhë filozofike, ‘Ajnu’l-Ḳuḍāti duke e shprehur me një gjuhë urtësie dhe letrare ka thënë: “Bē çehre-jē xhem’al-ē rubūbījjeti, ḥal-ē ‘ubūdījjeti” (Uni në gjendjen e qenies rob në fytyrën e bukur të qenies Zot).Kjo ështëe fshehta e njëjësit të botës,lidhja dhe varësia e gjërave me njëra-tjetrën në botë dhe kuptimi i qenies...

Larixhāni: Pomjeshtër, njeriu ka dituri në këtëçështjen e njëjësit dhe majës,  aizotëron dhe lëvizjen dhe nxitjen, por njeriu në vend që tëarrijë tek gjeja gjë do në të vërtetë, ai rend pas disa gjërave të rreme.Pra në kërkimin tij, ai u jepet disa gjërave që ai pandeh se i ka humbur dhe pikërisht kjo bëhet shkak për shmangien e shumë njerëvze. Gjithashtu dhe disa shfrytëzues gjuajnë saktësisht drejt e në këtë pikë.Me fjalë të tjera del dikush dhe thotë: “Unë e di udhën që ke humbur, prandaj eja me mua se une do të tëçoj atje” dhe e merr atë njeri dhe e çon drejt disa urtësive të rreme.Shumë mirë por çfarë duhet që të bëjë njeriu që të mos bjerë në kurthin e këtyre gjuetarëve?!

MjeshtërDināni: Po, pohoj se barra e rëndë e njeriut fillon pikërisht këtu. Allāhui ka dhënë xhevahirin e mendjes çdo njeriu.Ky xhevahiri i mendjes eshtë vënë hem si potencial hem si vepër në natyrëne njeriut. Krahas kësaj njeriuduhet të bëjë përpjekje. Ai nuk duhet që të bindet menjëherëndaj gjërave sipërfaqësore dhe që nuk kanë vlerë.

Njerëzit ndonjëherëkënaqenme gjëra që nuk kanë vlerë, të rëndomta dhe të ulëta, duke qëne se nuk e përdorin mendjen dhe lidhen me gjëra të cilave nuk i duhet kushtuar rëndësi. Ne nuk duhet që ta lidhim xhevahirin e zemrës me çdogjë, sepsexhevahiri zemrës është një gjë shumë e çmuardhe me vlerë.Një njeri që është mashtruar ndaj gjërave të lehta, të thjeshta, të rëndomta, të zakonshme,që nuk kanë vlerë, që u përkasin kësaj bote dhe epshore, natyrisht se ka mbetur i fiksuar dhe i rrethuar në këto. Ne nuk duhet që të mashtrohemi ndaj gjërave të rëndomta dhe të ulëta, sepse brenda nesh është ai xhevahiri. Njeriu duhet që ta zhvillojë xhevahirin e mendjes.

Mendja kërkongjthmonë të lartën, vazhdimisht të lartën, lart e e më lart... të themi të drejtën njeriu gjithmonë do që të ngjitet lart.Por tek njeriu janë të pranishme dhe nxitjet shtytjet, vesveset e shejṭānit të mallkuar.Për më tepër vënia pas ngjitjes lart nuk është një gjë e lehtë, është pakëz e vështirë.Praështë një kalim i ashpër, i thepisur, është një shkretëtirë që ka shumë gjemb.

Fjalët e të mëdhenjve janë shumë mësuese për ne. Ja pra këto janëfjalët e ëmbla të Ḥāfiḍḥit:

Der bijabān ger be shovḳ-ē Kābe khahi zed ḳadem,

Serzenishha ger koned khar-ē mugilān, gam mekhor.

Nëse me dëshirën e zjarrtëtë Kābesë hedh një hap në shkretëtirë,

Dhe nëse gjembate devesë të lëndojnë shpirtin, mos u hidhëro.

Po përsëris se është evështirë, tejetshqetësuese, gjenden dhe gjemdat e devesë, por ne duhet që të shkojmë me dëshirën e zjarrtëtëKābesë. Po theksoj se kjoështë një shkretëtirëe ashpër, e vështirë, por dhe kjo udhë ka fundin e saj, kështu që mos u bëj i pashpresë.

Jūsuf-ē gom geshte baz ajed be Kenān, gam me khor,

Kolbe-ji aḥzān sheved ruzi golistān, gam mekhor.

Jusufi i humbur një ditë kthehet në rrethinën e Kenānit, mos u hidhëro,

Ngazemratembushura me trishtim një ditë kthehen në trëndafilishte, mos u hidhëro.

Meqë ka ardhur vendi i duhurlërmëni që t’ua rrëfej këtu: “Njëherë e një kohë kam lexuar në njëvepër senjëri nga marksistët e vjetër u dëbua nga Moska për në Siberi, si pasojë e një akuze ideologjike përpara 50-60 vitesh. Siberia është një vend shumë i ftohtë dhe me kushte shumë të ashpra dhe të vështira jetese.Ai në atë vepër kishte shkruar kështu: “Unë atje kisha çuar “divānin” (përmbledhjen e veprave) tëḤāfiḍḥit dhe se ai më shpëtoi jetën. Nëse ajovepër nuk do të ishte unë do të isha kalbur, do të kisha vdekur dhe do të ishaharruar atje”.Më pas ai sqaron se si “divāni” i Ḥāfiḍḥit i kishte shpëtuar jetën. Më tej ai në atë vepër ai navënë dijeni se kishte lexuar këtë poezi të Ḥāfiḍḥit.

Jūsuf-ē gom geshte baz ajed be Kenān, gam me khor,

Kolbe-ji aḥzān sheved ruzi golistān, gam mekhor.

Jusufi i humbur një ditë kthehet në rrethinën e Kenānit, mos u hidhëro,

Nga zemrat e mbushura me trishtim një ditë kthehen në trëndafilishte, mos u hidhëro.

“Ja pra kjo drita e shpresës ma ndriçoi zemrën time dhe ma ngrohu shpirtin tim. Në këtë mënyrë mbijetova dhe shpëtova nga ai vend i tmerrshëm”.Meqenëse ai ka shkruar këto rreshta kjo do tëthotë se ai është kthyer.Po duhet të ketë shpresë; megjithatënuk mjafton vetëm shpresa,shpresa duhet të jetë së bashku me gjykimine mendjes.Gjithmonë duhet kërkuar ndihmë nga mendja, nenuk duhet të mashtrohemi as nga dredhitë e shkretëtirës dhe as të xhadeve, sepse mashtruesit nuk janë vetëm në shkretëtira, por janë dhe në xhade dhe rrugica.

Larixhāni: Shumë mirë, kjo u bë një çështje shumë e bukur. Nëse do Allāhu dhe ndjekësit tanë të dashur kanë mbetur të kënaqur, të cilët ne i falenderojmë. Programi ynë i ditës së sotme mori fund, me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program, iu themi mirëmbetshi së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar.

Burimi : Medya Şafak