Ibrahimi Dinani: Ibn Arabiu Dhe “Uahdetu’l-Uxhudi” (Njëshmëria e Qenies)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Mars 7, 2020, 2:47 a.m.

Nëse ne nuk e dimë këtë kuptim, ne e shohim këtë si një fjalë, e cila bëhet shkas për mohimin, madje si një fjalë e cila është një mohim i hapur. Megjithatë nëse do t’i kushtojmë rëndësi se çfarë ka patur për qëllim me këtë, do të kuptojmë jo vetëm se ky nuk është mohim por është vetë njëshmëria. Domethënë “uxhudi” (qenia) e cila është e përhershme, e përjetshme, absolute, e cila nuk ka asnjë kusht, qenia e cila nuk ka mosqenie dhe kalimtare është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Çdo “uxhud” (qenie) tjetër merr kuptim falë “uxhudit” (qenies) së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit.

Brendia ime gëzohet me të dashurin që i jep qetësi zemrës,

Që kur nga ajo zemra ime merr qetësi në një çast,

Tanimë nuk sheh me selvinë në lëndinë,

Ata që shohin selvinë me lëkurë argjendi.

Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e ndiqni ne po flasim për qenien, si rrjedhojë po flasim dhe për njohjen e Allahut. Kjo është qenia e shenjtë e të Vërtetit të Madhëruar, e cila pasqyron pikërisht si një diell si një e vërtetësi e qartë në qenien tonë. Sërish dhe lidhja jonë me këtë të vërtetë është një lidhje e pashkëputur dhe e vazhdueshme.

Kështu që ne kemi folur mbi këtë çështje me mjeshtrin tonë të nderuar dhe në programet e mëhershme. Rishtas dhe në këtë program duam që të bëjmë pakëz fjalë mbi këtë çështje. Ajo që kemi kuptuar nga fjalët e urtakëve si Ebu Ali Sina, Mullah Sadra, etj., të cilët janë të mëdhenjtë e kësaj fushe është kjo: “Sado që njeriu të lidhet me këtë të vërtetë në mënyrë pa mjete, aq më tepër i shtohet gëzimi i urtësisë, kënaqësia dhe shija”.

Në këtë pikë duam që të përfitojmë nga sqarimet e mjeshtrit tonë. Mjeshtri i nderuar Muhjiddin Arabiu në veprën: “Jakub Fassin” citon: “Lejse uxhudun ila uxhude’l-Hakki” domethënë nuk ka qenie tjetër përveç qenies se të Vërtetit (Allahut). Çfarë ka për qëllim me këtë fjalë?! Vallë a ka patur për qëllim kuptimin: “e lidhjes mes “mudhhirit” lidhjes së qenies së dukshme të Allahut të dukurive të tjera dhe “medhahirit” bërjes së dukshme të gjërave?! Apo kuptimi: “Jo nuk ka asnjë të vërtetë dhe vërtetësi përveç Allahut, çdo gjë tjetër që mbetet pas është formale (vetjake, jo e vërtetë)?! Pikërisht ashtu siç ka kumtuar urtak Shebusteriu:

Qenia është e dukshme në bukurinë tënde,

“Taajjunet” (bërja e dukshme e qenies së Allahut në shkallë të ndryshme) është formale.

Po mjeshtër, cilat janë mendimet tuaja në këtë çështje?!

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Kjo fjalë e cila i përket të cilën e përcollët nga urtaku i njohur Ibn Arabiu dhe e cila ua vesh eksluzivisht qenien vetëm të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar - e cila është një fjalë e drejtë - na jep shtysë që mendojmë më thellë mbi kuptimin e qenies. Kur mendohet gjëja të cilën njerëzit kuptojnë në këtë çast për qenien, mund të duket si një fjalë e gabuar, madje si një fjalë e cila bëhet shkak për mohimin.

Kur bëhet fjalë për “uxhudin” (qenien), në përgjithësi në mendjen e njeriut kuptohet qenia e tryezës, murit, karrikes etj. Pra “uxhudi” (qenia) përdoret për qeniet që i hasim, të cilat ndihen dhe janë të përcaktuara. Pra me këtë fjalë kuptohet çdo lloj “meuxhudati” (qenieje, e pranishmeje) në mjedisin tonë duke filluar që nga vetja jonë. Atëherë nëse “uxhudi” (qenia) është “meuxhudat” (qenie, e pranishme) në këtë kuptim atëherë nuk mund të thuhet se “qenia është ekskluzivisht vetëm për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar”. Sepse dhe gjërat e tjera janë dhe janë të pranishme.

Kuptimi për të cilin ka bërë fjalë Ibn Arabiu që ka të bëjë më “uxhudin” (qenien) ka të bëjë me “domosdoshmërinë e përhershme”. Këtë çështje e kemi cekur dhe në programet e mëparshme. “Domosdoshmëria” e këtushme, nuk është “domosdoshmëria vetjake”, por është “domosdoshmëria e përhershme”. Sepse ka një kusht në disa “domosdoshmëri”. Për shembull kishim dhënë këtë shembull. Qenia çift e numrit katër është një domosdoshmëri, qenia çift është një domosdoshmëri për numrin katër, katra është një numër çift. Krahas kësaj katra, është kështu katër kur është kështu. Pra ka një kusht. Ose dhe shembujt e tjerë janë në këtë formë si qenia e tri këndeve e trekëndëshit etj.,

Megjithatë nëse qenia pranon një domosdoshmëri ja pra kjo është “uxhudi” (qenia), e cila nënkupton është ajo që është e pamundur të zhduket dhe të asgjësohet, ajo që është absolute. Ja pra kjo është “uxhudi” (qenia), “teekkudi” (theksimi). Tregohuni të kujdesshëm nuk po them “tekid” (nënvizim) por po them “teekkud” (theksimi); sepse fjala “tekid” (nënvizim) mund të mos jetë një fjalë e saktë për të shprehur këtë. “Teekkudi” në qenie, është domosdoshmëria e qenies. Qenia e përhershme dhe e përjetshme pa patur asnjë kusht është ekskluzivisht vetëm për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Dihet se i Vërteti, është një domosdoshmëri. Qenia e cila është e përhershme dhe e përjetshme i përket të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Nëse i japim qenies këtë kuptim atëherë Shejh Ekber Muhjiddin Ibn Arabiu ka të drejtë. Domethënë qenia në kuptimin e të përhershmes dhe të përjetshmes, pra theksimi në qenie, pra qenia “uaxhibu’l-uxhudi” (domosdoshmëria e qenies) është ekskluzivisht për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar.

Të tëra “meuxhudatet” (qeniet, të pranishmet) që nga sipërfaqja qiellore deri në sipërfaqen tokësore, që nga pasuritë e patundshme deri në botën e engjëjve po janë të pranishme; por nuk janë si të domosdoshme. Ata janë brenda kushteve, mundësive. E thënë ndryshe qeniet janë të lidhura me një kusht ose shkak. Po nëse ai i përgjithshëm nuk është atëherë as ata nuk janë. Në këtë botë asnjë “meuxhud” (qenie, e pranishme) nuk është krijuar nga vetvetja. Pra asnjë qenie nuk ka një domosdoshmëri nuk ka një domosdoshmëri të përhershme. Çdo “meuxhud” (qenie, e pranishme) është krijuar me shkaqe të përcaktuara, është “hadith” (e krijuar), “është shfaqur”.

Po në këtë kuptim është e qartë se “meuxhudatet” (qeniet, të pranishmet) nuk janë një qenie e përhershme. Atëherë kur Ibn Arabiu thotë “qenia është ekskluzivisht për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar” ai flet në këtë kornizë. Nëse ne nuk e dimë këtë kuptim, ne e shohim këtë si një fjalë, e cila bëhet shkas për mohimin, madje si një fjalë e cila është një mohim i hapur. Megjithatë nëse do t’i kushtojmë rëndësi se çfarë ka patur për qëllim me këtë, do të kuptojmë jo vetëm se ky nuk është mohim por është vetë njëshmëria.

Domethënë “uxhudi” (qenia) e cila është e përhershme, e përjetshme, absolute, e cila nuk ka asnjë kusht, qenia e cila nuk ka mosqenie dhe kalimtare është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Çdo “uxhud” (qenie) tjetër merr kuptim falë “uxhudit” (qenies) së të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Sigurisht se janë dhe “meuxhudatet” (qeniet) e tjera, por ato iu janë nënshtruar qenies së të Vërtetit të Madhëruar, ato janë shfaqja e të Vërtetit, ato janë të krijuarat e të Vërtetit. Sipas terminologjisë së filozofëve, apologjetëve dhe urtakëve fjalët mund të ndryshojnë, por thelbi është i njëjtë. Fjala vjen një urtak, çdo gjë e sheh si shfaqjen e të Vërtetit. Të tëra “meuxhudatet” (qeniet) në këndvështrimin e apologjetit, janë të krijuarat e të Vërtetit të Madhëruar. Ndërsa sipas filozofëve ato janë “ma’lul’un” e cila përkthehet se janë si pasojë e një shkaku.

Larixhani: A nuk është një fjalë problematike fjala e Muhjiddin Ibn Arabiut: “Subhane men edhhare’l-eshja ue hue ajnuha” (I madhëruar qoftë Ai i Cili shfaqi gjërat dhe Ai është Vetë ato)?!

Mjeshtër Dinani: Jo, ashtu siç citova pak më parë në kornizë, nuk ka asnjë problem në atë fjalë. Kjo fjalë kalon në fillim të veprës: “Futuhat” (Çlirimet). “Subhane men edhhare’l-eshja ue hue ajnuha” (I madhëruar qoftë Ai i Cili shfaqi gjërat dhe Ai është Vetë ato). Nëse do ta vlerësojmë këtë fjalë edhe sipas anës së jashtme, atëherë kjo nuk është vetëm një fjalë problematike por dhe mohim. Por nëse kihet kujdes kuptimi i saj ajo është vëtë njëshmëria. “Subhane men edhhare’l-eshja ue hue ajnuha” e cila përkthehet se “I madhëruar qoftë Ai i Cili shfaqi gjërat dhe Ai është Vetë ato”. “Ue hue ajnuha” (Ai është Vetë ato) do të thotë “ue hue ajnuha’dh-dhuhuri” (dhe Ai është Vetë shfaqja) dhe nuk do të thotë “ajnuha’l-mahijeti” (Vetë natyra). Kjo nënkupton se nuk është i njëjtë në natyrë por në shfaqje, pra shfaqja e tyre është nga i Vërteti i Madhëruar, nëse i Vërteti i Madhëruar nuk është, ato nuk mund të shfaqen. Nëse nuk është shfaqja e të Vërtetit të Madhëruar, nuk shfaqet as deti, as shkretëtira, as engjëlli dhe as universi. Sërish këtë e pohon dhe vetë Ibn Arabiu teksa e sqaron këtë.

Larixhani: Zotëriu ynë Prijësi i Besimtarëve (p.m.t.) citon një fjali e cila ka të bëjë me këtë në veprën: “Nahxhu’l-Belaga” (Arti i Oratorisë). Ai kumton kështu në lidhje Allahun: “Maa kuli shej’in la bi-mukarenetihi. Gajri kuli shej’in la bi-mudajeletihi”. Kjo fjali përkthehet: “Ai është me çdo gjë, jo bashkë me çdo gjë. Ai është larg nga çdo gjë, jo i ndarë nga çdo gjë”. Në këtë gjendje as ai lartësim dhe as ai shëmbëllim nuk është absolut.

Mjeshtër Dinani: Zotëriu ynë Prijësi i Besimtarëve (p.m.t.) e thotë këtë fjali për sa i përket rregullit të “basitu’l-hakika” (e thjeshta e vërtetë). Urtakët teologë, kanë bërë fjalë për një rregull me titullin: “basitu’l-hakika kulu’l-eshja” (e thjeshta e vërtetë është çdo gjë).

Larixhani: Epo “basitu’l-hakika” (e thjeshta e vërtetë) është një gjë të cilën e ka përmendur Mullah Sadra.

Mjeshtër Dinani: Jo, Mullah Sadra e ka sqaruar këtë, ajo është një gjë e cila është që nga i nderuari Adem (p.m.t.). Kjo është një rregull logjik dhe këtë e ka thënë çdo njeri i mençur dhe çdo njeri i urtë. Megjithatë kjo është sqaruar më tepër në veprat e Mullah Sadrasë. Mirëpo kjo është e pranishme dhe në veprat e atyre përpara tij dhe se të tërë urtakët i besojnë kësaj. Natyrisht se Mullah Sadra e ka shqyrtuar këtë më tepër. Por kjo është një rregull logjik dhe është një e vërtetë e përhershme dhe e përjetshme. Kjo nuk është një rregull i vënë më pas.

Me thënien “basitu’l-hakika kulu’l-eshja” (e thjeshta e vërtetë është çdo gjë) kihet për qëllim: “nëse e vërteta absolute është absolute është çdo gjë, nëse nuk është çdo gjë nuk është absolute”. Fundja ky është kuptimi i “absolutes”. Kur themi se i Vërteti i Madhëruar është qenia absolute, ne duhet të dimë kuptimin e “absolutes”. Tek absolutja nuk ka kush, nuk ka kufizim. Nëse thoni “se është absolute deri këtu” atëherë ajo nuk është absolute. Kur thoni se “është deri këtu”..., kur thoni “...deri këtu” tanimë ajo nuk është më absolute.

“Absolutja” nuk ka “deri”, ajo nuk ka “... deri këtu”, ajo nuk ka kufi. Nëse ajo nuk ka “deri” dhe “kufi” atëherë absolutja është çdo gjë. Shumë mirë kur themi çdo gjë a është ndërlikimi dhe turma?! Jo. Ajo është çdo gjë; por është “la bi’l-mukarene” (nuk ka krahasim).

Ajo është mal, por mali zotëron të vërtetën e qenies mal; por mali nuk zotëron shfaqjen e natyrës së qenies mal, ajo është det por nuk zotëron shfaqjen e natyrës së qenies det. Ajo është shkretëtirë por nuk zotëron shfaqjen e natyrës së qenies shkretëtirë etj. Pra ajo zotëron përsosmërinë e çdo gjëje; krahas kësaj ajo nuk zotëron kufizimin dhe mangësinë e gjërave. Ajo është çdo gjë në përsosmëri, megjithatë ajo nuk është në asnjë nga sendet.

E thënë ndryshe çdo gjë zotëron përsosmërinë nga e përhershmja deri tek e përjetshmja. Ajo zotëron pra është me ato. Megjithëse ajo nuk zotëron asnjë mangësi të tyren e cila nuk ka asnjë kufi të tyrin. Ja pra kjo është kjo është dhe gjëja e cila kalon në fjalën e Prijësit të Besimtarëve dhe gjithashtu është dhe rregulli i “basitu’l-hakikasë” (e thjeshta e të vërtetës). Unë këtu dua që të cek dhe një ajet kuranor, i cili bart të njëjtin kuptim: “Ue hue meakum ejne ma kuntum” (Dhe Ai është me ju kudo që të jeni”. (Hadid, 4)

Shumë mirë por a është metaforike thënia: “meakum” (është me ju) në këtë ajet, a është thënë thjesht si një fjalë, apo është e vërtetë?! “Ue hue meakum” (dhe Ai është me ju). Ah sikur të ishim me Të, nëse do të ishim me Të, do të ishte shumë mirë. Tekefundit e tërë mangësia qëndron këtu, sepse e mangësia e njerëzve në përgjithësi në kuptimin e njëshmërisë është mosmendimi i tyre se Allahu është bashkë me ta. Një urtak duke na tërhequr vëmendjen ndaj këtij rregulli thotë: “Qenia e Allahut me ne nuk është një përsosmëri. Allahu nuk është gjithmonë vetëm me ne por me çdo gjë. Që nga një milingonë dhe deri tek galaksitë ose gjithësitë Allahu është me çdo gjë. Thelbi i përsosmërisë është qenia jonë së bashku me Allahun”. Fatkeqësisht ne nuk jemi në dijeni të kësaj shumicën e kohës. Qenia jonë bashkë me Allahun është “tenebbuhu” ynë (qenia në dijeni, zgjimi). Nëse ne fitojmë qenien në dijeni se jemi së bashku me Allahun në çdo çast atëherë do të jemi gjithmonë me Të. Por për këtë duhet të jemi në dijeni.

Nuk mund të thuhet asgjë se Allahu nuk është. Në çastin kur e thoni këtë, keni vënë një kufi. Në çastin kur thoni se nuk është, keni përcaktuar një kusht. Nëse përcaktoni kusht, atëherë e keni kufizuar Allahun, ndërsa kur e kufizoni Allahun, tanimë nuk mbetet më një gjë e quajtur qenie hyjnore. Ja pra këtu qëndron dhe mohimi.

Lërmëni t’ua përsëris këtë edhe njëherë: Allahu është në çdo gjë, Ai është nga përsosmëritë e gjërave, e cila nënkupton se Ai zotëron mbarë përsosmëritë. Sërish Ai zotëron dhe përsosmëritë e një milingone por i qëndron larg të mangësive të gjërave. Çdo “meuxhud” (qenie, e pranishme) ka të mangësi. Kurse Allahu nuk zotëron mangësi të tilla si qenia kohor, qenia vendor, qenia i kufizuar etj. Mangësitë nuk mund të arrijnë lart, pra tek Allahu; por përsosmëritë e të Vërtetit të Madhëruar arrijnë poshtë. Kënaqësia shpirtërore ose frymëzimi i të Vërtetit, përsosmëritë e të Vërtetit dhe përfshirja e përjetshme e të Vërtetit të Madhëruar arrin tek çdo gjë; mirëpo asnjë mangësi e “madunit” (të poshtmes) nuk mund të arrijë tek i Vërteti i Madhëruar. Ja pra ky është rregulli i “basitu’l-hakikasë” (e thjeshta e të vërtetës). Rishtas si në fjalën që ju përcollët nga Prijësi i Besimtarëve, ashtu dhe në ajetin: “ue hue meakum ejne ma kuntum” (dhe Ai është me ju kudo që të jeni) bëhet me shenjë për këtë.

Larixhani: Në fakt kemi ardhur tek një pikë e mirë mjeshtër. Nga këtu mund të hyjmë në çështjen e “uahdetu’l-uxhudit” (njëshmëria e qenies). Nëse do të shohim nga pika e qenies se mbarë përsosmëritë i përkasin Allahut, mund ta shikojmë nga ky këndvështrim dhe njëshmërinë në shumës. Shumë mirë por a nuk është ky “njëshmëria vetjake” mjeshtër?!

Mjeshtër Dinani: Nuk ka gjë edhepse është “njëshmëria vetjake”. Këtu ka njëshmëri, nëse duam le të komentojmë si “njëshmëria vetjake”, “njëshmëria teshkiki nuk ka asnjë dyshim në njëshmëri. Nëse do të kapemi pas rregullit: “basitu’l-hakika kulu’l-eshja ue lejse uahidun minha” (e thjeshta e të vërtetës është çdo gjë dhe nuk asgjë nga ato). Ky është një rregull logjik i cili nuk mund të rrëzohet.

Kjo do të thotë se një gjë e cila ka një të vërtetë të thjeshtë, e cila është e përsosur në vetvete dhe nuk është e kufizuar, është në çdo gjë. Si rrjedhojë kjo është njëshmëria. Njëshmëria e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar është pasqyruar në çdo gjë. Nuk ka asgjë të keqe nëse doni ia vini emrin “uahdetu’l-uxhudi” (njëshmëria e qenies), “uahdetu’l-kemali” (njëshmëria e përsosmërisë), “uahdetu’s-sari” (njëshmëria pasqyruese), “uahdetu’l-xhari” (njëshmëria e dukshme). Ai është në çdo vend. Çdo vend është drita e Tij, çdo vend është shfaqja e Tij. Çdo vend është përsosmëria e Tij. Çdo vend është e përhershmja e Tij.

Kjo njëshmëri mund të jetë dhe “uahdetu’t-teshkiki” (njëshmëria dobësuese) të cilën Mullah Sadra e ka besuar në fillim. Ashtu siç e dini Mullah Sadra e ka menduar “uahdetu’l-uxhudin” (njëshmërinë e qenies) si “uahdetu’t-teshkikin” (njëshmërinë dobësuese). Në fund ai bëhet një me urtakët. Ibn Aabiu, Muhakkik Tirmidhiu, Meulana dhe të tjerë besojnë në “uahdetu’sh-shahsijje” (njëshmërinë vetjake). Shumica e urtakëve besojnë në njëshmërinë vetjake.

Nëse ne e shohim njëshmërinë si njëshmërinë vetjake të qenies, pra nëse e pranojmë vetën një me qenien, nëse e pranojmë se ajo është “sari” (pasqyruese) në çdo gjë, nëse e pranojmë se asgjë nuk ka mbetur jashtë saj, atëherë shumicat marrin kuptim në pamjen e jashtme (në gjënë e dukshme). Me fjalë të tjera i Vërteti i Madhëruar shfaqet në pamjen e jashtme. Pra shumicat të cilat ju i shikoni sipas urtakëve, nuk është vetë “uxhudi” (qenia), por është nga pamja e jashtme e qenies. Kjo përkthehet se “uxhudi” (qenia), qenia e vetme, pasqyrohet në pasqyrat e shumicës.

Lë të sjellim këtë shembull i cili dihet gjërësisht. Për shembull rryma elektrike është një e vërtetë e vetme; megjithatë kur ju lëshoni të njëjtën rrymë elektrike në drita me ngjyra të ndryshme shfaqen me mijra ngjyra. Në thelb e vërteta është vetëm e vërteta e rrymës elektrike; mirëpo kur pamja e jashtme bëhet e verdhë, e gjelbër, e kuqe, e zezë, etj., ajo fuqia e rrymës elektrike shfaqet sipas ngjyrave të asaj pamjeje të jashtme.

Larixhani: Mjeshtër, çështja erdhi në një vend të bukur, nëse na lejoni do të vazhdojmë pas një pushimi të shkurtër.

***

Larixhani: Mjeshtër, gjithashtu dhe thënia e Mullah Sadrasë: “Dhuna tmerri ose “teshkiku” (dobësia) në shkallët e “meuxhudatit” (qenieve, të pranishmeve) nuk është tek qenia, por është në shfaqjet e qenies” është shumë e bukur.şiddet

Mjeshtër Dinani: Nëse pranoni “teshkikun” (dobësinë) ajo është në vetë qenien. Por nëse pranoni njëshmërinë e vetjake të qenies si shumica e urtakëve atëherë “teshkiku” (dobësia) është në “medhahir” (pamjen e jashtme, shfaqje).

Larixhani: Në veprën e tij: “Meshair” (Parimet) Mullah Sadra e shikon “uxhudin” (qenien) si “munbasit” (përhapës).

Mjeshtër Dinani: “Uxhudu’l-munbasiti” (qenia përhapëse) është në shfaqjen e të Vërtetit, e cila nënkupton se “teshkiku” (dobësia) është në “medhahir” (pamjen e jashtme, shfaqjen).

Larixhani: Atëherë cili është ndryshimi me “uahdetu’sh-shahsijje” (njëshmërinë vetjake)?!

Mjeshtër Dinani: Edhe ajo është në pamjen e jashtme; megjithëse ai e shikon edhe pamjen e jashtme si “munbasit” (përhapës, zgjerues). Mirëpo urtakët e shikojnë vetë qenien si një vetë e vetme “uahidu’sh-shahsijje” (e vetmja vetë). Pra thënia e urtakëve është një thënie më e përparuar.

Unë pak më parë e shëmbëlleva shumicën e pamjes së jashtme me atë të dritave me ngjyra të ndryshme dhe citova se e vërteta e dritës është një gjë e vetme. Tani më erdhi në mendje një poezi e të ndjerit Mullah Xhamiut. Sipas meje Xhamiu është njëri nga sqaruesit më të mirë të Ibn Arabiut. Sepse është si i kujdesshëm ashtu dhe i rrjedhshëm dhe i bukur në këndvështrimin e metodologjisë. Ai e bën të ditur këtë në mënyrë shumë të bukur në një poezi që ka shkuar. Duke qenë se këtu ka ardhur vendi i duhur do të ishte mëkat nëse nuk do ta lexoja këtë “rubai” (katërvargësh). Ai kumton kështu në këtë “rubai” (katërvargësh):

A’jan heme shisheha-je gonagon bud,

K’oftad ber an pertov-i horshid-i uxhud.

Her shishe ki bud surh ja zerd u kebud,

Horshid der an hem be heman reng numud.

E tërë “ajani” (pamja e jashtme) ishte qelq (shishe) ngjyra-ngjyra,

Së cilës i ra drita e diellit të qenies.

Në çdo qelq të kuq, të verdhë ose vjollcë.

Edhe dielli u duk me ngjyrën me saj.

Pra këto shumica janë përftimi i pamjes së jashtme; megjithatë e vërteta është një.

Larixhani: Ajo e cila është synuar me këtë më shumë është “ajani” (pamja e jashtme) e fiksuar apo jo?!

Mjeshtër Dinani: Natyrisht se “ajani” (pamja e jashtme) është e fiksuar. Natyrshëm se çdo gjë ka një pamje të jashtme të fiksuar. Kjo nënkupton se çdo “meuxhudat” (qenie, e pranishme) në botë ka një pamje të jashtme të fiksuar që nga e përhershmja deri tek e përjetshmja. Nuk ka asgjë e cila nuk ka pamjen e jashtme e fiksuar. Pamja e jashtme e fiksuar është aq shumë e fuqishme sa pranohet se jo vetëm thelbet e kanë atë, por dhe relativet dhe lidhjet kanë pamjen e jashtme e fiksuar.

Nuk ka asgjë e cila nuk ka pamjen e jashtme e fiksuar. Tekefundit ky është dhe kuptimi që urtakët i kanë dhënë pamjes së jashtme e fiksuar. Kjo dukuri përkthehet se  të tëra të vërtetat e botës, pra çdo gjë që është në këtë botën e mundësisë që nga e përhershmja deri tek e përjetshmja, thelbet, pjesët plotësuese, relativet, sqarimet, pasuria, bota engjëllore çdo gjë zotëron një shfaqje në diturinë e të Vërtetit të Madhëruar. Kjo nënkupton se e vërteta e tyre është në diturinë e të Vërtetit të Madhëruar, ato u trupëzuan nga dituria e të Vërtetit të Madhëruar. Qenia në diturinë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar janë në fiksimin e sendeve pamjes së jashtme është në pamjen e jashtme të fiksuar. Kjo përkthehet se pamja e jashtme e fiksuar është në të vërtetën e të Vërtetit të Madhëruar. Çdo gjë është e pranishme në diturinë e të Vërtetit të Madhëruar ja pra dhe ato janë pamja e jashtme e fiksuar. Ja pra duke përdorur këtu thënien e Xhamiut “ajani” (pamja e jashtme) ishte qelq (shishe) ngjyra-ngjyra.

E tërë “ajani” (pamja e jashtme e fiksuar) është shfaqja e diturisë së të Vërtetit të Madhëruar. Gjithashtu dhe dituria e të Vërtetit të Madhëruar është një e vërtetë e vetme.

Larixhani: Shumë mirë mjeshtër, tani le të kalojmë në sqarimet e Suhreverdit. Ndonëse veprat e Shejh Suhreverdit janë të mbushura nga fillimi deri në fund me emocion, ilumancionizëm dhe dritë, shtojmë dhe se hollësitë logjike janë mjaft të tepërta në to.

Mjeshtër Dinani: Atëherë do të ishte më mirë nëse thoni se janë të mbushura nga fillimi deri në fund me logjikë, mendjemprehtësi dhe ndërgjegjie. Thuajeni dhe këtë fjali.

Larixhani: Shumë mirë le të themi ashtu, pikërisht ashtu siç nënvizuat dhe ju, pra është mendja “kudsi” (e shenjtë) dhe “shuhudi” (dëshmuese). Domethënë ai e çon aftësinë e mendjes në një pikë ku do të arrijnë perceptimet dëshmuese. Ai si fillim nuk hyn në këto çështje, pra në çështjet e qenies themelore të qenies apo në atë të natyrës. Madje ai nuk përdor as fjalën “uxhud” (qenie) por përdor fjalën “nur” (dritë).

Atëherë unë dua që të ndalem pakëz mbi konceptet “uxhud” (qenia) që ceket tek Mullah Sadra, atë “nur” (dritë) që kalon tek Suhreverdi dhe atë “uexhh” (fytyrë) që zë vend tek Dijetar Hajdar Amuliu. “Basitu’l-hakika” (e thjeshta e të vërtetës) për të cilën ju bëtë fjalë është tërëësisht një shfaqje dhe një dukje. Ndërsa Shejh Suheverdi përdor fjalën “nur” (dritë) nga fillimi deri në fund. Vallë a është shfaqja për të cilën po bëjmë fjalë, “nuri” (drita) sipas tij?

Mjeshtër Dinani: Epo kjo është një çështje e rëndësishme mbi të cilën është ndaluar shumë pak. Shejh Shihabuddin Suhreverdi (Allahu ia lartësoftë postin), nuk e përdor fjalën “uxhud” (qenie) dhe qenien e sheh si një gjë relative në mënyrë të qartë. Por çfarë do të thotë relative, kjo nënkupton se mendja jonë e krijon atë. Tani këtu jemi të detyruar që të sqarojmë qenien. Vërtetësia e qenies, vërtetësia e saj është dritë. Ai teksa përdor fjalën “nur” (dritë), nuk ka për qëllim vetëm dritën e cila perceptohet me shqisa. Sigurisht se dhe drita e cila perceptohet me shqisa është dritë, ajo e diellit është dritë dhe ajo e kësaj llambe ësht dritë. Përse është dritë, sepse është shfaqje.

Shumë mirë por vallë a është dritë sepse është shfaqje, ose është shfaqje sepse është dritë? Tani po iu pyes: “Drita është dritë; sepse është e dukshme. Shumë mirë por a është e dukshme sepse është dritë, apo është dritë sepse është e dukshme?!”

Larixhani: Ajo është e dukshme sepse është dritë.

Mjeshtër Dinani: Ajo është dritë sepse është e dukshme. Një gjë nuk mund të perceptohet me shqisa; por mund të jetë e dukshme. Për shembull perceptimet tuaja janë të dukshme për ju apo nuk është kështu?! E thënë ndryshe gjëja që ju perceptoni, është e dukshme për ju apo jo? Po është e dukshme, ajo nuk është një dritë e cila perceptohet me shqisa, por është e dukshme. Tani në këtë gjendje a është shfaqja e rëndësishme apo drita është e rëndësishme?! Në thelb janë të barabarta. Kur ne themi “nur” (dritë) kuptimi shqisor krijon një “çağrışım” revokim thirrje. Kjo nuk është e gabuar por kufizimi i saj është i gabuar. Kjo përkthehet se nëse ju e përdorni fjalën “nur” (dritë) në kuptimin e perceptuar me shqisa atëherë nuk bëni gabim. Por nëse e kufizoni atë vetëm duke thënë se është vetëm “nuri” (drita) në kuptimin e dritës së përceptuar me shqisa atëherë bëni gabim.

Në çdo vend që është shfaqja ka dritë. Si rrjedhojë çdo shfaqje është dritë, edhe drita e cila është shqisore është dritë sepse është e dukshme. Kur Suhreverdi bën fjalë për dritën ai ka për synim shfaqjen. Si rrjedhojë mendja është “nur” (dritë). Gjenden përcjellje apo hadithe të cilat shprehin se “mendja është dritë” ose “dituria është dritë”. Shumë mirë por kur themi se dituria është dritë, a është e vërtetë se ajo është një dritë e perceptuar me shqisa?! Për shembull a është ajo si drita e diellit, jo. Megjithatë është dritë, sepse është e dukshme.

Fjala “nur” (dritë) të cilën e ka përdorur Suhreverdi ka kuptimin e gjësë e cila është e dukshme. Atëherë gjëja e cila është e dukshme është qenie. Ndërsa këtu kjo çështje vjen sërish në rend të ditës: A është e dukshme sepse është, apo është sepse është e dukshme?! Sipas Suhreverdit shfaqja është përftimi i qenies. Atëherë ne duhet të marrim për themel shfaqjen dhe jo fjalën “uxhud” (qenie).

Sigurisht se dhe “uxhudi” (qenia) nuk është gabim, por është sepse është e dukshme, nuk është e dukshme sepse është. Ja pra për këtë arsye ai parapëlqen që të bëjë fjalë për “nurin” (dritën) në vend të “uxhudit” (qenies) dhe këtë të fundit e pranon si relative. Ai e sheh qenien si relative por nuk e pranon natyrën e saj si thelb ashtu siç pandehin disa. Ai e pranon dritën si thelb.

Kjo ka një themel në lidhje me iranizmin. Në Iranin e Lashtë bëhej fjalë për çështjen e dritës. Çështja thelbësore ishte “nuri” (drita) dhe “dhulmeti” (errësira). Kështu ishte në zoroastroanizëm dhe në fenë e Mihrit. Dhe Suhreverdi e mori këtë urtësi dhe e barti në Islam. Ana e çuditshme e punës është se as në Kur’anin Famëlartë nuk është përdorur fjala “uxhud” (qenie). Në Kur’anin Fisnik ju nuk mund të shihni qoftë për një herë të vetme fjalën “uxhud” (qenie). Në Kur’an janë përdorur fjalët e rrjedhura të saj si “juxhed” (gjendet), “uexhede” (gjeti) por në Kur’an nuk është përdorur fjala “uxhud” (qenie).

Shumë mirë por çfarë ka thënë Kur’ani Famëlartë për Allahun?! Kur’ani nuk ka thënë “uaxhibu’l-uxhudi” (domosdoshmëria e qenies) për Allahun. “Uaxhibu’l-uxhudi” (domosdoshmëria e qenies) është termi i filozofëve. Nëse themi se Allahu është “uaxhibu’l-uxhudi” (domosdoshmëria e qenies) kjo nuk është e gabuar. Ne e përdorim këtë dhe nuk është aspak e gabuar. Megjithatë në Kur’ani nuk ka përdorur thënien: “uaxhibu’l-uxhudi” (domosdoshmëria e qenies) për të Vërtetin e Madhëruar. Ai nuk ka përdorur as thënien: “iletu’l-ileli” (shkaku i shkaqeve). Mirëpo Kur’ani me tërë qartësinë e tij për Allahun ka thënë: “Allahu nuru’s-semauati ue’l-ardi methelu nurihi ke-mishkatin fiha misbah” (Allahu është drita e qiejve dhe tokës, shembull i dritës së Tij i shëmbëllen folesë së pishtarit brenda së cilës ka dritë).

Kur Allahu bën fjalë për veten thotë: “Allah është dritë”. Shikoni se sa në mënyrë të ndërgjegjshme e përdor Suhreverdi këtë. Kjo ka një të shkuar si në Iran ashtu dhe majën e mësimeve të njëshmërisë e cila gjendet në Kur’an. Në këtë të fundit për Allahun është bërë fjalë si “nur” (dritë) dhe Suhreverdi e ka ndërtuar filozofinë e tij mbi themelin e dritës. Ai këtë e vendos kundrejt “dhulmetit” (errësirës) ose me thënien e Kur’anit “gasikut ose gasakut”. Suhreverdi i di si mësimet e Aristotelit dhe peripatetizmin, ai ka përcjelur si fjalët e Aristotelit dhe të peripatetikëve, ai i di shumë mirë këto; krahas kësaj thelbin e mendimeve të tij, ai nuk i mbështet në librat e tjerë por më shumë e mbështet në themelin e “nurit” (dritës) të cilën e ka shpalosur në veprën e tij: “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia e Iluminacionizmit). Për këtë arsye atij i thuhet filozofi i “nurit” (dritës) apo “nurani” (i ndriçuar).

Larixhani: Çështja e “nurit” (dritës) është një temë shumë e rëndësishme dhe e veçantë. Ne shohim se dhe të mëdhenjtë e tjerë kanë ardhur në shkollën (burimin) e Shejh Ishrakiut, për shembull Mullah Sadra dhe Ebu Hamid Gazzaliu janë nga këta. Pavarësisht kësaj ajo e cila e bën të privilegjuar Suhreverdin, është dhënia e tij rëndësi e anës së brendshme të njeriut. E thënë ndryshe gjejeni në veten tuaj gjënë të cilën e keni humbur. Ti je kopja e dorëshkrimit hyjnor. Çfarë kërkon jashtë?! A mund të bëni pakëz fjalë për brendshmërinë-internizmin (ekzoterizmin) (deruni-gerai), a bëhet shkak i fajësimit tonë me humanizmin (njerëzimin)?!

Mjeshtër Dinani: Jo, brendshmëria për të cilën ka berë fjalë Shejh Ishraku dhe urtakët me filozofët e tjerë është e ndryshme nga psikologjia e ditëve të sotme. Natyrisht se ne nuk kemi ndonjë qortim rreth psikologjisë së re; mirëpo kjo është pakëz e ndryshme nga ajo. Ashtu siç kalon në një poezi të Meulanës e cila sqaron Suhreverdin: “Drita dhe drita e dritës; drita e dritës së dritës”... Shikoni edhe syri sheh me “nurin” (dritën). Nëse nuk ka dritë ne nuk mund të shohim. Syri sheh dritën e cila është shqisore. Nëse ajo dritë e cila është shqisore nuk është ne nuk mund të shohim. Mirëpo syri i cili sheh sërish ka lidhje me zemrën. Me fjalë të tjerë gjëja të cilën e sheh merr kuptim në zemër, gjëja të cilën e shihni lë gjurmë në zemër. Drita e syrit, drita e dritës së zemrës. Ja pra kështu drita shtresa shtresa arrin deri në të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Nëse do të ktheheshim tek ajeti: “Allahu është drita e qieje dhe tokës”.

Ju bëtë me shenjë tek libri: “Mishkatu’l-Enuari” (Pishtari i Dritave) e Gazzaliut. Ky libër është njëri nga librat e tij më të mirë. Në këtë libër ai ka kryer komentimin e ajetit Nur (të Dritës). Natyrisht se Suhreverdi ka përfituar nga Gazzaliu; sepse Gazzaliu ka jetuar në një kohë përpara Suhreverdit. Ky i fundit e ka parë librin e tij: “Mishkatu’l-Enuari” (Pishtari i Dritave) dhe e ka lavdëruar atë libër.

Sigurisht se shkolla e Suhreverdit është e ndryshme me shkollën e Gazzaliut. Suhreverdi është një filozof iluminacionist, ndërsa Gazzaliu bart një ngjyrë esharite. Në fakt në fund ai iu është drejtuar urtësisë dhe ka lënë çdo gjë mënjanë. Sidoqoftë Gazzaliu ka qëndruar shumë mbi çështjen e “Nurit” (Dritës); por ana interesante e çështjes është se Shejh Reis Ebu Ali Sina ka shkruar një komentim mbi këtë ajet të Kur’anit më përpara Gazzaliut dhe Suhreverdit. Ibn Sina ka shkruar një komentim për disa ajete, njëri nga këta është për ajetin e “Nurit” (Dritës).

Po ashtu siç preka dhe më përpara drita, fillon me dritën e cila është shqisore pra me dritën e diellit, me dritën e cila është shqisore pra me dritën e kësaj llambe. Kjo dritë e brendshme (e fshehtë) është nga drita e zemrës, është e fshehta e vendit të dritës së zemrës dhe në këtë mënyrë shkon deri në dritën e të Vërtetit të Madhëruar. Me fjalë të tjera këto drita janë drita në formën e perdes brenda perdes. Sa më shumë të shkojmë brenda aq e ndriçuar, më e gjërë dhe më çudibërëse bëhet. Dhe në këtë mënyrë vazhdohet derisa të arrihet tek drita e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar, atje është shfaqja absolute dhe ndriçimi absolut.

Njëri nga urtakët tanë teologë i epokës së fundit Haxhe Sebzevari, në veprat e tij citon se ndriçimi i të Vërtetit të Madhëruar është i fshehur në bukurinë e Tij dhe ndriçimi i Tij në bukurinë e Tij. Kjo përkthehet se ai është kaq i ndriçuar dhe i shkëlqyer në mënyrë kaq të fuqishme sa është i fshehur në fuqinë e këtij ndriçimi dhe shkëlqimi. Ndonjëherë fuqia e ndriçimit bëhet shkak për fshehtësinë. Kështu ka ndodhur tek i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar.

Larixhani: Vepra: “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia e Iluminacionizmit) e Suhreverdit është shumë e bukur. Sipas tij mendja e njeriut është ajo ndjenjë, e cila gjendet në qenien e njeriut, e cila ka aftësinë e perceptimit të asaj drite dhe të marrjes së kënaqësisë nga ajo. Për më tepër kumton se çdo potencial tek njeriu, merr kënaqësi me një gjë, për shembull potencialet epshore madje kënaqësia e potencialit të dënimit është zemërimi. Ai thotë kjo kënaqësi është vetëm me mendjen. Nëse mendja e njeriut arrin tek perceptimi dëshmues atëherë është brenda një kënaqësie të përhershme.

Ma der pijale eks-i rukh-é jar dideim,

Ej bi-haber, zi’lezzet-i shurb-i modam-é ma.

Ne kemi parë pasqyrimin e e fytyrës së të dashurit në gotë,

O ti i paditur nga kënaqësia e përhershme e pijes sonë.

Për më tepër Hafidhi thotë:

Saki bé nur-é bade ber efruz xham-é ma

O ujëdhënës flakëroje gotën tonë me dritën e pijes.

Ky “nur” (kjo dritë) tanimë ndriçon çdo gjë, mendjen, shqisën çdo gjë.

Mjeshtër Dinani: Po ashtu siç preka dhe më përpara vetë mendja është dritë dhe si natyrë është dritë, ajo merr kënaqësi nga gjërat që kanë të bëjnë me dritën. Kur thuhet “potencialet e arsyes”, ndonjëherë keqkuptohet dhe pandehet se për shembull dhe mendja ka potencialin e shikimit, potencialin e tretjes dhe potencialet e tjera. Mendja, në këtë kuptim nuk është potencial. Mendja është “sirr-i suejda-ji adem est” e cila përkthehet mendja është e fshehta e “suejdasë” (dashurisë së madhe) e cila është vendi i ndjenjave në zemrën e njeriut. Ne nuk duhet ta shohim mendjen si një potencial përballë potencialeve të tjera. Kjo është e gabuar.

Domethënë unë nuk jam një gjë më lart se mendja, unë nuk jam një gjë mbi mendjen. Nëse do ta shëmbëllejmë qenien e njeriut si një piramidë mendja është kreu i asaj piramide. Pra mendja është vendi më i lartë i njeriut. Perceptimi i mendjes është kreu i piramidës së qenies së njeriut. Kur njeriu arrin tek perceptimi i mendjes ka arritur tek kubeja e dritës. Nëse ndriçimi i mendjes ndriçon perceptimet e tjera atëherë kjo nënkupton se çdo gjë mbetet nën ndriçimin e mendjes. Nëse çdo gjë mbetet nën përfshirjen dhe dritën e mendjes ja pra ajo është kënaqësia dhe argëtimi i përhershëm.

Nëse do të mund ta kujtoj dua që të përcjell një fjali të Ajnu’l-Kudatit. Ky i fundit citon se nëse do të vizatonin ndërgjegjien, ndërgjegjien e mendjes në mur, - ndriçimi i mendjes nuk mund të vizatohet por thotë se nëse kjo do të jetë e mundur, nëse do të vizatonin pikturën e ndërgjegjies absolute - askush nuk do të mund ta shohë atë, do të vdesë si pasojë e fuqisë së “xhemalit” bukurisë së saj. Pra ai nuk ka fuqi as që ta shohë atë. Ai ka thënë një fjali kaq të bukur.

Larixhani: Ajnu’l-Kudati, a nuk është nga themeluesit e “shkollës së xhemalit” (bukurisë)?!

Mjeshtër Dinani: Po dhe është nën ndikimin e mendimeve të urtësisë së Shejh Ahmed Gazzaliut. Ndërsa ky i fundit është vëllai i vogël i Muhammedit.

Larixhani: Shumë faleminderit mjeshtër, por koha jonë mbaroi. Nëse do Allahu do të vijojmë shtjellimin e çështjeve të ndryshme në programet vijuese.



Burimi : Medya Şafak