Sigurisht në lidhje mbi çështjen “drita është jeta e vërtetë”  Imam Xhafer Sadiku (p.m.t.) citon kështu: “Talebtu nure’l-hajati fi’t-tefekkuri ue’l-bukai.” (E kërkova dritën e jetës me meditim dhe qarje). Imamët tanë i japin shumë vlerë mendjes. A citon se “unë e përfitova dritën e jetës me meditim dhe me lot”. Pra sa bukur është kur “bukaja” (qarja) bëhet bashkë me mendjen.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç ndiqni së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar ne po hetojmë mendimet e ndriçuara të Hekim Suhreverdit dhe po përfitojmë nga sqarimet e mjeshtrit të nderuar të cilat po zgjidhin kodet e asaj urtësie. Në programet e kaluara ne kemi lexuar paragrafe nga dorëshkrimi me titull: “Pertovname” (Dorëshkrimi i Dritës) dhe kemi ardhur në çështjen: “cili është kriteri i kënaqësisë dhe i dhimbjes?”

 

Madje Shejh Suhreverdi kumton se: “Mendja e cila shijon kënaqësinë, burimi i kënaqësisë së saj janë “posti i “uaxhibu’l-uxhudit” (qenies së domosdoshme), “meleu’l-alasë” (qenies më të lartë) dhe “axhaibu’l-alemi’n-nurit” (gjërave të çuditshme të botës së dritës).

Shumë mirë por cili është Ai që na bën që të shijojmë këtë kënaqësi?

Ndërsa pyetjes së drejtuar: “Shumë mirë por cili është Ai që na bën të shijojmë këtë verën e kënaqësisë?” thotë kështu: “ue sekahum Rabbuhum sheraben tahura” (dhe Zoti i tyre do t’u japim atyre për të pirë verë të pastër). (Sure Insan, Ajeti: 21) Domethënë këtu ai thotë se ujëdhënësi është vetë Allahu. Edhe në fundin e programit të shkuar ne kishim ardhur në këtë çështje.

Mjeshtër nëse më lejoni unë dua që sërish t’u lexoj një paragraf dhe pas leximit të tij dua që të përfitojmë nga sqarimet tuaja. Shejh Suhreverdi kumton si më poshtë: “I Vërteti i Madhëruar i ka dhënë atij verë me dritën e madhështisë së Tij”. Pra zoti i shtëpisë këtu është Allahu. Më pas Ai vazhdon kështu: “Ashtu siç thuhet dhe në ajetin: “ue sekahum Rabbuhum sheraben tahura” (dhe Zoti i tyre do t’u japim atyre për të pirë verë të pastër). (Sure Insan, Ajeti: 21) kjo është një verë shpirtërore. Kjo palë u qëndron larg vdekjes së qenies së zënë me natyrën dhe del jashtë nga errësira. Dhe kështu që ajo mund t’u bashkangjitet lehtësisht burimit të jetës dhe detrave të të vërtetave shpirtërore. Këtu përmendim ajetin: “ue lehum exhruhum ue nuruhum” (shpërblimi juaj është drita juaj). (Sure Hadid, Ajeti: 19) Ndërsa në një vend tjetër thotë kështu: “Nuruhum jes’a bejne ejdihim ue bi ejmanihim” (Dritat e tyre ecin në mes të duarve të tyre dhe në të djathtë të tyre). (Sure Tahrim, Ajeti: 8)

Këtu dua që ju të sqaroni veçanërisht konceptin e “vdekjes së qenies së zënë me natyrën”. Gjithashtu dhe këtu Hekim Suhreverdi rishtas bën fjalë për dritën.

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po pohoj se Hekim Suhreverdi është një urtak i dritës; urtësia e tij, është urtësia e dritës, është filozofia e dritës. Ne duhet t’u kushtojmë jashtëzakonisht shumë rëndësi kësaj fjalie. Shprehem kështu sepse Hekim Suhreuerdi ka sqaruar çështje shumë të thella me një persishte të thjeshtë dhe të rrjedhshme në shekullin e gjashtë të mërgimit. Duke përdorur këtu thënien e tij: “merg-i sheuagil-i tabiat” (vdekja e qenies së zënë me natyrën) kumtoj se Shejh Suhreverdi u ka dhënë kuptim jetës dhe vdekjes.

Kur ne bëjmë fjalë për jetën dhe vdekjen çdo njeri e kupton se çfarë është jeta dhe vdekja. Jeta është ecja, vrapimi, ngrënia, pirja e njeriut. Ndërsa vdekja është tanimë mbyllja e mbarë shqisave, pamundësia e lëvizjes dhe vendosja në varr. Ky është kuptimi i rëndomtë i ditur. Megjithatë mendimi i mprehtë i Hekim Suhreverdit ka kaluar pakëz më përtej kësaj. Ai e sheh si vdekje qenien i zënë me natyrës. Ai e sheh si vdekje qenien i zënë me natyrës dhe jo vetë natyrën. Këto janë të ndryshme nga njëra-tjetra, sepse vetë natyra nuk është vdekje. “Qenia i zënë me natyrës” është vdekje.

Shumë mirë por tani natyrshëm lind pyetja: “Çfarë do të thotë: “qenia i zënë me natyrën?” E thënë ndryshe mosshikimi i njeriut i asgjëje tjetër përveç natyrës dhe veprave të natyrës. Ja pra një njeri i cili është në këtë mënyrë do të thotë se ka vdekur. Por përse ka vdekur? Sepse ai nuk ka mundur që të arrijë në jetën e mendjes. Sipas mendimit të Shejh Suhreverdit jeta e vërtetë, është jeta e mendjes, jeta e konceptit. Jeta është koncept dhe ndriçim; në atë vend ku nuk ka koncept nuk ka jetë.

Ndonëse një njeri mund të marrë frymë dhe t’i rrahë pulsi a mund të themi se ai është në jetë nëse nuk ka koncept? Nga ana mjekësore ai mund të jetë në jetë.

Larixhani: Jeta e tij është një jetë bimore.

Mjeshtër Dinani: Po iu lumtë! Ashtu siç cekët jeta e tij është një jetë bimore. Por tani le ta lëmë mënjanë jetën bimore madje sepse dhe jeta kafshërore është një vdekje në krahasim me jetën e mendjes. Po ashtu siç cituat kjo është një jetë bimore. Jeta njerëzore është koncept, ndërsa koncepti është dritë. Ashtu siç bëmë të ditur dhe më parë Suhreuerdi është një filozof i dritës.

Kur thuhet: “merg-i sheuagil-i tabiat” (vdekja e qenies së zënë me natyrën) nënkuptohet një njeri i cili është aq i zënë me natyrën deri në atë pikë sa është i hutuar nga çdo gjë përveç natyrës. Me fjalë të tjera mendimi i atij njeriu, është shkatërruar nga punët e natyrës. Duke qenë se mendimi është shkatërruar ai bëhet “munxhemid” pra bëhet i pashpirt, i ngurtë. Tanimë ai nuk sheh më përtej natyrës. Me fjalën “sheuagil” nënkuptojmë ato gjëra të cilat ju bëjnë që të jeni të zënë dhe ju pengojnë horizontin tjetër tuaj.

Vetë natyra nuk ka ndonjë dëm. Ju mund të jeni brenda udhëtimit në natyrë. “Senurihim ajatina fi afaki ue fi enfusihim” (Ne do t’u ndriçojmë/tregojmë atyre argumentet tona në “afak” (horizonte) dhe në “enfusihim” (veten e tyre)). (Sure Fussilet, Ajeti: 53) Natyra ka horizonte. Por nëse ju jeni të zënë me natyrën, nëse natyra ju bën që të jeni të zënë me veten e saj, pra nëse ajo iu ndalon nga gjithçka e cila është jashtë natyrës, nëse ju arrini në atë gjendje kur nuk shikoni më asgjë tjetër përveç natyrës ja pra kjo është vdekje.

Por sqarojmë se dhe vetë natyra është e krijuar. Ajo është vepra e dikujt tjetër, natyra nuk është origjinale. Kuptimi i fjalës “tabiat” (natyrë) do të thotë “vënia e vulës”, shndërrimi në gjendje shtypjeje dhe botimi. Pra ajo është një pasqyrim, një pikturë e cila i përket botës së qenies. Tani disa njerëz janë të zënë me këtë pikturë dhe hutohen nga piktori. Ata e shohin pikturën; por hutohen nga piktori. Ja pra kjo është një lloj vdekjeje. Duke përdorur këtu një thënie më të qartë Shejh Suhreverdi e sheh paditurinë si vdekje.

Padituria është ngritja e një muri në mes dhe pamundësia e shikimit përtej këtij muri. Nëse ky mur paditurie është bashkë me fanatizmin atëherë është shumë më i lig. Unë e kam sqaruar dhe më parë: Kemi të bëjmë me dy lloj paditurie. Kemi një lloj paditurie e cila është e pafajshme. Fjala vjen një fëmijë nuk di shumë gjëra; krahas saj ai është i gatshëm është që mësojë dhe të dijë. Ose një njeri i paditur i rëndomtë, ai mund të mos dijë gjë; por në të vërtetë është shumë e qartë se ai është i gatshëm që të mësojë. Këto janë padituri të pafajshme dhe kjo nuk është turp. Por kemi dhe një padituri tjetër në të cilën është ngritur muri, pra e cila është së bashku me fanatizmin dhe tanimë nuk do që ta tejkalojë këtë padituri. Ky është “xhehlu’l-murekkebi” (padituria e të mosditurit), ose mosdituria që nuk di.

Në “xhehlu’l-masumi” (paditurinë e pafajshme) njeriu nuk di por e di se nuk di. Ndërsa në “xhehlu’l-gajri’l-masumi” (paditurinë jo të pafajshme) njeriu ose do ta ruajë këtë padituri si pasojë e fanatizmit ose nuk e di se nuk di. Kjo padituri ngren një mur hekuri përpara tij, vazhdimisht ia mbyll sytë dhe e burgos atë në errësirën e saj. Padituria është errësirë. Ndërsa sipas mendimit të Hekim Suhreverdit errësira është një lloj vdekjeje. Shumë mirë në këtë pikë pyesim: “Por përse ajo nuk është jetë?”

Urtakët tanë e kanë sqaruar dhe e kanë përkufizuar kuptimin e jetës. Edhe Hekim Suhreverdi e ka pranuar këtë përkufizim. Edhe apologjetët tanë e kanë emërtuar jetën pak a shumë në këtë mënyrë. Njëri nga mbiemrat e të Vërtetit të Madhëruar është “hajj” (i gjallë). Fjala “hajj” do të thotë i gjallë. Allahu është “hajj” pra i gjallë. Shumë mirë por çfarë do të thotë se Allahu është i gjallë? A është kjo një jetë bimore apo një jetë kafshërore? Çfarë është jeta e këtushme? Urtakët dhe apologjetët kanë dhënë këtë kuptim: “Hajj hue’d-derrak ue’l-feal” (I Gjallë është shumë konceptues dhe shumë veprues). Shikoni se sa kuptim të bukur i kanë dhënë.

Shtojmë se jeta ka dy veçori të spikatura. Pra veta e jetës është krijuar nga dy gjëra: “derrak ue’l-feal” domethënë konceptues dhe veprues. Jeta është në atë vend ku është koncepti dhe vepra. Sigurisht se kur ka një koncept të vërtetë dhe vepra vjen bashkë me të. Koncepti është një gjë e cila nuk nuk ka vepër. Vepra e ndjek konceptin.

Shumë mirë, nëse e shihni jetën si koncept dhe vepër, nëse një njeri është i gatshëm që të mësojë dhe të dijë ndonëse nuk ka koncept, atëherë ai ende nuk është një i vdekur. Themi kështu sepse ai është i gatshëm që të jetojë dhe të ketë një tjetër jetë. Por nëse njeriu ka ngritur një mur rreth e rrotull tij me fanatizmin dhe paditurinë e tij ai ka rënë brenda “xhehlu’l-murekkebit” (paditurisë së të mosditurit), domethënë mosdituria se nuk di. Domëthënë nëse ai ka mbetur pas murit të paditurisë ka mbetur pafundësisht në errësirë. Ja pra kjo është vdekje, vdekje e vërtetë është mosditurit e njeriut. Ai mund të lëvizë nga ana fiziologjike; por kjo nuk është jetë. Jeta është koncept dhe vepër, nëse nuk ka koncept ajo jetë nuk është jetë.

Po sipas Suhreverdit jeta është koncept dhe vepër. Në veçanti është koncept sepse dhe burimi veprës është koncepti. Kështu që nëse vepra nuk është e mbështetur në koncept ajo nuk ka asnjë vlerë. Si rrjedhojë kur ai bën fjalë për vdekjen, ai e sheh paditurinë si vdekje. Me të vërtetë padituria është vdekje. Njeriu i cili nuk di është i vdekur. Bëjmë të ditur se gjenden shumë përcjellje mbi këtë çështje. Të paditurit janë të vdekur, ai mund të jetë duke marrë frymë, vetëm se marrja frymë nuk është jetë. Atëherë gjëja që duhet të bëjmë ne është mosngritja e murit të fanatizmit rreth e rrotull nesh në mënyrë të paditur. Themi se është e vërtetë se njeriu nuk di asgjë në fillim; por mosdituria nuk është turp. Si rrjedhojë përsërisim se “xhehlu’l-murekkebi” (padituria e të mosditurit) ose mosdituria se nuk di, është muri më i lig së bashku me hutimin, paditurinë dhe veçanërisht me fanatizmin. Kjo është një gjë e metë për njeriun; sepse është e vërtetë se njeriu nuk di asgjë në fillim por është i hapur për të mësuar. Ai vazhdimisht përparon dhe asgjëson paditurinë. Mendja dhe veçoria e njeriut është të qenit i hapur; të hapurit ndaj botës dhe të qenit.

Kjo është dhe “sherhu’s-sadri” e cila përkthehet si “çarja apo zgjerimi i kraharorit” nuk nënkupton me të vërtetë çarjen e kraharorit dhe hapjen e zemrës së njeriut. “Sherhu’s-sadri” (çarja e kraharorit) nënkupton qenien e hapur të mendjes. Kjo nënkupton qenien i hapur i dritares së mendjes në botë. Nëse ajo është e hapur brenda mund të hyjë dritë; por nëse përpara asaj dritareje është ngritur një mur hekuri tanimë ajo do të qëndrojë atje pafundësisht në errësirë. Kështu që nuk ka dënim më të madh se sa ky.

Larixhani: Atëherë citojmë se kriteri i jetës sipas këndvështrimit të Shejh Suhreverdit, është përcjellja në botën e dritës e shpirtit të njeriut me anë të udhës së mendjes shpirtit. Nëse ai nuk ka mundur që të arrijë në “nur” (dritë) ndonëse nga ana e jashtme është në jetë ai njeri ka vdekur. Ja pra këtë kuptim ka dhe fjalia: “lehum exhruhum, nuruhum” (shpërblimi juaj është drita juaj).(Sure Hadid, Ajeti: 19)Edhe i nderuari Meulana shprehet shumë bukur mbi këtë çështje. Ai shprehet kështu:

Bi hixhabet bajed an ej zu lebab,

Merg ra beguzin ue berder an hixhab.

Ne çonan mergi ki der guri reui,

Merg-i tebdili ki der nuri reui.

Duhet ta ngresh mbulesën o i zoti i zemrës,

Zgjidh vdekjen dhe grise atë mbulesë.

Jo vdekjen e cila do të të çojë në varr,

Vdekjen e cila do të të shndërrojë dhe do të të çojë në dritë.

E thënë ndryshe ai do të thotë se një vdekje të çon në varr, ndërsa një vdekje tjetër të çon në dritë.

Mjeshtër Dinani: Në emër të saj ai thotë “merg-i tebdili” pra ai bën fjalë për shndërrimin e vdekjes. Kjo është një fjalë shumë e rëndësishme. Shndërrimi i errësirës në dritë dhe shndërrimi I paditurisë në qenien i ditur; kjo nënkupton shndërrimin e paditurisë në dituri dhe shndërrimin e paditurisë në qenien i ditur. Pra kimia e urtësisë qenien bakër e bën ar. Pra urtësia është një kimi e tillë e cila qenien bakër të njeriut e shndërron në ar. Shndërrimi i paditurisë në dituri, shndërrimi i paditurisë në qenien i ditur, është në lloj vdekjeje ose në të vërtetë është një lloj lindje e dytë.

Aristoteli i cili nuk ishte as dhe një urtak musliman përpara një mijë viteve, kumton se njeriu duhet të gjejë lindjen e dytë. Lindja e këtushme, është “tebdili” ose ndryshimi tek Meulana. Domethënë shndërrimi i paditurisë në dituri.

I nderuari Mesihu Isa (p.m.t.) shprehet: “Ai i cili nuk lind dy herë nuk mund të hyjë në botën engjëllore”. Njëra nga lindjet është ardhja e njeriut në botë nga nëna e tij në mënyrë natyrale. Kjo vlen për të tërë; megjithatë njeriu duhet të gjejë një lindje tjetër. Shumë mirë si do jetë kjo lindje? Kjo nënkupton lindjen e vetvetes së njeriut nga vetë mitra e tij. Ja pra ajo lindja e njeriut nga mitra intelektuale dhe shpirtërore është lindja e dytë. Nëse njeriu mundëson këtë lindjen e dytë atëherë hyn në botën e dritës dhe jetës. Në rast të kundërt ai do të qëndrojë brenda errësirave në këtë mitrën e natyrës. Këtu fjala “tebdil” pra ndryshim është jashtë mase e rëndësishme. Ky ndryshim nuk është një gjë e cila ndodh në një moshë të caktuar. Ky ndryshim nuk ka një kohë të caktuar. Çdo sekondë është ndryshim. Pra nuk duhet të ulemi dhe të presim ardhjen e kohës së ndryshimit.

Ndryshimi është një gjë e cila ndodh në çdo çast. Tekefundit bota është një botë ndryshimi, në çdo çast është në gjendje ndryshimi. Gjithashtu dhe njeriu në botën e urtësisë vazhdimisht duhet të jetë brenda ndryshimit. Në çdo çast ai duhet të ndryshojë veten në drejtim të urtësisë. Njeriu i cili i ka dy çaste të barabarta është nga të humburit në këtë botë.

Koha vazhdimisht ndryshon, ne gjendemi të hedhur brenda kohës. Prania jonë në këtë botë është bashkë me kohën dhe vazhdimisht është në një gjendje ndryshimi. Ajo vazhdimisht duhet të jetë në një gjendje “teali” (ngritjeje) dhe “terakki” (përparimi). Ai i cili nuk është në një gjendje ngritjeje ai është një njeri i vdekur. Qëndrimi pas pa u ngritur është vdekje.

Shumë mirë por çfarë do të thotë ngritje? Si ngrihet njeriu? Ku do të ngrihet njeriu? A është kjo ngritje hipja në avion dhe ngritja lart disa mijra metra? Kjo nuk është ngritje, ngritja është shpirtërore, ngritja është konceptuese. Në të vërtetë në botën trupore nuk bëhet fjalë për një gjë si poshtë dhe lart, sepse atje nuk ka as poshtë dhe as lart, të tëra këto janë relative. Ku është poshtë dhe ku është lart? Të tëra këto janë relative, sepse nëse i ndryshon vendet ndryshon çdo gjë.

Kur ju ngriheni nga këtu dhe shkoni në planetin Mars, atje nuk është më lart se këtu. Ju mendoni se atje është lart; por nuk është as poshtë dhe as lart. “Teali” (ngritja) e vërtetë është ngritja në koncept. Ai nuk është lart ai i cili di nga ai i cili nuk di? A nuk është më lart ai i cili di më tepër nga ai i cili di më pak? A nuk është dituria ngritje?

Nëse më lejoni unë dua që të çel një tjetër çështje: Gjithashtu dhe feja është në të njëjtën mënyrë. A është feja qëndrimi në një pikë, apo ngritje? Nëse një njeri nuk ngrihet në fe, nëse ai qëndron në një pikë të caktuar, nëse ai qëndron në një mënyrë të ngurtë në një pikë, a është kjo një qenia një besimtar i mirëfilltë? Feja është e ndërthurur me urtësinë (diturinë), madje feja është një përfundim i urtësisë. A është e mundur që të ndajmë fenë nga urtësia?

Nëse feja është një pasojë e urtësisë dhe nëse në urtësi ka ngritje edhe njeriu duhet të ngrihet. Nëse një njeri ka ngrirë dhe është bërë i ngurtë dhe për më tepër shtron aludime të kota a ka një ngritje këtu? Atëherë ne duhet të dimë vlerën e ngritjes.

Larixhani: Në të vërtetë ka gjasa që duhet të themi këtë: “Shkalla e besimit është urtësia. Ajo na çon në të vërtetën. Edhe e vërteta ka shkallët e saj brenda saj. “Be niger ki çe hedd est makam-i ademi” (Eja shiko se në cilën shkallë është posti i njeriut).

Mjeshtër Dinani: Ashtu është por për fat të keq ky post i njeriut është harruar gjithmonë. Ashtu siç kalon këtu natyra dhe bota e ndalojnë njeriun duke e mbajtur të zënë dhe njeriu e huton veten duke qenë i zënë me natyrën. Kur themi qenia i hutuar, kemi për qëllim qenien i hutuar i njeriut nga “mebdeja” (parimi, rrënja) dhe “meadi” (kthimi).

Gjendet një shembull i cili kalon në rrëfimet e Budës dhe ky shembull është i pranishëm dhe në librat islame. Prejardhja e tij është i pranishëm në “Shembujt e Budës”; por në një mënyrë ia ka dalë mbanë që të hyjë dhe në veprat islame dhe është një shembull mjaft i çuditshëm.

Buda rrëfen se një njeri, po arratisej nga një bishë në shkretëtirë. Këtë njeri po e ndiqte një ujk, një luan ose një lloj kafshë grabitqare. Ai hodhi vështrimin rreth e rrotull dhe kërkoi një vend ku do të strehohej në shkretëtirë. Në atë çast pa një pus, ai shkoi dhe u kap pas litarit i cili gjendej në pus dhe uke zbritur në pus deshi që të shpëtonte nga ajo kafshë grabitqare.

Teksa po zbriste në pus duke u kapur pas litarit vuri re se një përbindësh po hapte gojën. Nëse do të zbriste poshtë do të binte në gojën e përbindëshit, nëse do të ngjitej lart atë e priste ajo kafsha grabitare e shkretëtirës. Ai kishte qëndruar në mes të pusit dhe as nuk mund të zbriste poshtë dhe as nuk mund të ngjitej lart. Në atë vend ai pa një koshere me mjaltë dhe filloi që të hante nga ai mjaltë. Ai hëngri mjaltin dhe e hutoi veten e tij. Tanimë syri i tij nuk shihte më as poshtë dhe as lart. Ai tha me vete: “Tanimë nuk do të shoh më as poshtë dhe as lart, tani do të ha nga ky mjaltë dhe do të shoh se çfarë do të ndodhë”.

Natyrisht se ky është një shembull, njeriu nuk sheh “mebdenë” (parimin, rrënjën e tij), ai thotë në këtë çast jam i zënë do të shoh se çfarë do të ndodhë më pas në të ardhmen. Ai e huton veten e tij në lidhje me çështjen se si ishte zanafilla i tij. Gjithashtu ai e huton veten e tij dhe në lidhje me çështjen se si do të jetë përfundimi i tij. Në ditët e sotme as që bëhet fjalë për diturinë e synimit. Në programin e mëparshëm bëmë fjalë për botën e ditëve tona. Bota e sotme, mendon për të nesërmen, megjithatë nuk e sheh të nesërmen si synim. Ajo thotë se e nesërmja do të jetë gjithmonë më e mirë se sa e sotmja. Ajo nuk mendon për synimin e fundit. Ajo nuk mendon për zanafillën përpara “Big Bangut” (Shpërthimit të Madh). Ajo është e zënë dhe qëndron ashtu në mes të botës. Ajo gjendet brenda hutimit mbi çështjn  zanafillës dhe përfundimit. Njeriu i ditëve tona është i zënë me me impenjimet për të cilat Shejh Suhreverdi ka thënë: “sukru’t-tabiati” (dehja e natyrës).

Larixhani: Mjeshtër nëse na lejoni do të vazhdojmë pas një pushimi të shkurtër.

***

Sipas Shejh Suhreverdit si pasojë e asaj vere të ngritjes të cilën Allahu ia ka dhënë njeriut është shndërrimi i këtij të fundit në dritën e urtësisë. Këtë mendim ai e mbështet me ajetin kuranor: “Nuruhum jes’a bejne ejdihim ue bi ejmanihim” (Dritat e tyre ecin në mes të duarve të tyre dhe në të djathtë të tyre). (Sure Tahrim, Ajeti: 8)

E thënë ndryshe ai i mbjell bashkë këtë botë me botën tjetër. Pra nëse kjo botë e njeriut nuk është e ndriçuar as bota tjetër e tij nuk është e ndriçuar. Ato të cilat do ta ndriçojnë atë në Ditën e Kijametit janë ato vepra të cilat ka fituar këtu. Ai thotë kështu: “Barra e burgosjes së trupit bie nga ai. Pra ai nuk ndjen asnjë trysni të botës. Jeta e vërtetë origjinale është në atë botë. Kështu që i Vërteti i Madhëruar thotë si më poshtë: “Inne’d-dare’l-ahirate le hijel hajeuan leu kanu ja’lemun” (Për sa i përket botës tjetër, ja pra ajo është bota e vërtetë, ah sikur ta dinin). (Sure Ankebut, Ajeti: 64)”

Mjeshtër Dinani: Ashtu siç ka përfituar dhe Hekim Suhreverdi nga ky ajet, në atë fjali mund ta kishte përdorur dhe një tjetër ajet; por e ka zgjedhur veçanërisht këtë ajet: “Nuruhum jes’a bejne ejdihim ue bi ejmanihim” (Dritat e tyre ecin në mes të duarve të tyre dhe në të djathtë të tyre). (Sure Tahrim, Ajeti: 8) Nëse më lejoni unë dua që të cek pakëz këtë ajet dhe kornizën e tij.

Me fjalën “nuruhum” nënkuptojmë dritat e tyre. Shumë mirë por cilët janë ata njerëz? Ata janë zotëruesit e urtësisë. Ata janë zotëruesit e mendjes dhe gjykimit të shëndoshë. Ata të cilët janë zotërim të urtësisë dhe ata të cilët janë ngritur në dituri dhe urtësi, janë ata të cilët janë ngritur në dritë. Këtu Ai thotë “nuruhum jes’a” (dritat e tyre ecin), pra nuk thotë se ata vetë punojnë e përpiqen, por thotë “nuruhum jes’a” (dritat e tyre ecin). Me fjalën “jesa” kuptojmë ecjen, punimin, përpjekjen. Me këtë kuptojmë se dritat e tyre përpiqen. Shumë mirë por çfarë do të thotë se drita përpiqet? Dritat e tyre, mendjet e tyre dhe mendjet e tyre të shëndosha. Drita punon dhe përpiqet. Drita vazhdimisht përhap dritën e saj dhe çel udhën. Çfarë është ajo që bën “nuri” (drita)? Ajo ndriçon udhën. Ajo vazhdimisht çel dhe zgjeron. Pra ajo e cila i çon është drita. Drita ndriçon udhën, çel udhën dhe i çon ata.

Më pas në ajet thotë: “bejne ejdihim” qe cila përkthehet si “në mes të duarve të tyre”. Por përse thotë: “dy duart?” Sepse do të thotë se njeriu ka dy drejtime. Ai bën fjalë për drejtpeshimin. Ai ka si dorën e djathtë dhe dorën e majtë. Ai ka si trupin dhe shpirtin. Ai ka si këtë botë dhe botën tjetër. Njeriu nuk është absolut i kësaj bote dhe as absolutisht i botës tjetër. Shumica e njerëzve pandehin se janë vetëm të kësaj bote. Ndërsa engjëjt janë vetëm të botës tjetër. Ndërsa njeriu është si i kësaj bote dhe i botës tjetër. Ai është si trup dhe shpirt. Ai është si “jemin” (i djathtë) dhe “jesar” (i majtë).

Kjo dritë është drita e mendjes, drita e gjykimit të shëndoshë. “Jesa bejne ejdihim” (ecën në mes të duave) pra kjo është përpjekja e dritës dhe çelja e udhës “bejne ejdihim” (në mes të duarve). Pra ata ndriçohen si këtë botë dhe në botën e tjetër. Pra ata ndërtojnë një drejtpeshim mes dy botërave. Pra ata nuk zhyten në qenien e zënë me natyrën. Pra ata as nuk bëhet absolutë pas botës tjetër dhe hutohen nga kjo botë dhe as nuk bëhen absolutë pas kësaj bote dhe hotohen nga bota tjetër. “Jesa bejne ejdihim” (ata ecin, përpiqen në mes të duarve të tyre), që nënkupton se ata i ruajnë që të dyja. Pra ata i ruajnë mbarë anët e qenies dhe veçoritë e qenësishme të njeriut. Sepse qenia e njeriut është tërhequr aq lart deri në botën e mendjes nga shpella e natyrës dhe nga bota e hejulës. Ai duhet ta kalojë këtë largësi të paanë dhe të pafund. Nëse ai humb qoftë njërën nga këto anë fundi i tij do të jetë humbja.

Ai nuk duhet që ta lëshojë botën nga dora; por ai duhet t’i kuptojë kuptim botës me dritën e urtësisë. Sa ajet i bukur është: “Nuruhum jesa bejne ejdihim” (Dritat e tyre ecin në mes të duarve të tyre) dhe Helim Suhreverdi sa bukur ka përfituar nga ky ajet! Ky horizont çelet vazhdimisht, ata përparojnë nën dritën e urtësisë dhe duan që të arrijnë në burimin e jetës. Ja pra kjo është jeta e vërtetë: “Inne’d-dare’l-ahirate le hijel hajeuan leu kanu ja’lemun” (Për sa i përket botës tjetër, ja pra ajo është bota e vërtetë, ah sikur ta dinin). (Sure Ankebut, Ajeti: 64)”

Fjala “hajeuan” është forma e stërzmadhuar ose e tepruar e fjalës “hajat” (jetë), pra ajo do të thotë jashtëzakonisht shumë jetë. Pra ajo është thelbi, prejardhja dhe burimi i jetës. Natyrisht se ajo “le hijel hajeuan” nuk është një gjë që arrihet vetëm kur vdes. Disa njerëz mund të arrijnë në “li hijel hajeuan” (në atë që është jeta e vërtetë) duke marrë frymë që në këtë botë.

Larixhani: Sigurisht në lidhje mbi çështjen “drita është jeta e vërtetë”  Imam Xhafer Sadiku (p.m.t.) citon kështu: “Talebtu nure’l-hajati fi’t-tefekkuri ue’l-bukai.” (E kërkova dritën e jetës me meditim dhe qarje). Imamët tanë i japin shumë vlerë mendjes. A citon se “unë e përfitova dritën e jetës me meditim dhe me lot”. Pra sa bukur është kur “bukaja” (qarja) bëhet bashkë me mendjen. Ajo lan mendjen, i jep freksi asaj. Pra dhe themeli i “bukasë” (qarjes) duhet të jetë mendja.

Mjeshtër Dinani: Këtu rrënja e fjalës “buka” (qarje) është ndarja nga i dashuri. Fjala “buka” do të thotë qarje. Qarja është si pasojë e të dashurit, ndarjes. Në mungesë të ndarjes nga i dashuri njeriu nuk kalon në lëvizje. Qarja e këtushme, nuk është qarja për punët e jetës së përditshme. Kjo nuk është qarje si pasojë e humbjes së parave dhe pasurisë, kjo qarje nuk është një qarje e tillë. Qarja e këtushme është qarja e ndarjes nga i dashuri. Arsyeja e qarjes së këtushme është dashuria. Një dashuri e cila është bashkë me mendimin, është lajmërimi i dashurisë së “qarjes” së këtushme. Pra mendja është bashkë me meditimin dhe dashurinë. Ja pra drita është atje dhe çdo gjë atje është e pranishme.

Larixhani: Ashtu siç mendja e cila ka mbledhur kënaqësinë dhe dhimbjen, vallë a nuk është dhe ndarja dhe bashkimi sërish me të?

Mjeshtër Dinani: Po patjetër që ashtu është. Nëse mendja mungon atëherë ndarja dhe bashkimi nuk kanë ndryshim. Nëse koncepti mungon atëherë nuk ka asgjë.

Larixhani: Pra sa do i mençur që të jetë aq më shumë e koncepton ndarjen.

Mjeshtër Dinani: Po patjetër që ashtu është, madje dhe dashuria bëhet më e tepërt.

Larixhani: Tani dua që të vazhdoj leximin nga Shejh Suhreverdi. Ai citon kështu: “Në të vërtetë kjo kënaqësi është shumë më e madhe por ata të cilët nuk janë në zotërim të asaj kënaqësie nuk mund ta kenë fatin që të përftojnë në asnjë mënyrë nga ajo. Një palë nga urtakët të cilët janë në zotërim të largpamësisë me shpirt të ndriçuar kanë fatin që të marrin pjesën e tyre në këtë botë të asaj kënaqësie. Ata janë të zënë me të në këtë botë. Ata e shohin në një mënyrë të qartë dritën e botës së lartë. Ata zhyten në dritë dhe i gjejnë ato bukuri me aq sa kanë mundësi. “Efe men sheraha Allahu sadrahu lil Islami fe hue ala nurin min Rabbihi...” (Atij të cilit Allahu ia ka çarë/zgjeruar kraharorin në Islam, ai njeri i cili është mbi dritë nga Zoti i tij...). (Sure Zumer, Ajeti: 22)

Mjeshtër Dinani: Edhe vetë Hekim Sühreverdi ishte nga ata njeëz të cilëve “iu ishte çarë kraharori” në këtë botë. Zemra e tij ishte e hapur. Sepse nuk mund të sqarohet ndryshe dukuria e thënieve të këtyre fjalëve pavarësisht kaq shumë qenies së zënë me punë në atë moshë të re. Thënia “sheraha Allahu” nënkupton çarjen (zgjerimin) dhe hapjen e zemrës nga Allahu. Me fjalën “sherh” kuptojmë hapjen dhe sqarimin, ndërsa me fjalën “sadr” kuptojmë kaharorin. Qenia i hapur i kraharorit përkthehet si qenia i hapur i mendimit. Domethënë maja e mendimit... Nëse nuk ka mendje dhe koncept atëherë kraharori nuk është i hapur, por është i ngushtë. Me qenien i hapur të kraharorit kuptojmë mendimin. Kjo është mendja e të Gjithëmëshirshmit, mendja e filozofisë, mendja e diturisë, mendja e urtësisë. Kjo nuk është mendja ekonomike apo politike. Sigurisht se dhe këto janë mendje dhe kanë vlerat e tyre përkatëse por ajo që nënkuptohet këtu është mendja e cila mendon mbi qenien.

Larixhani: Mendja vjen si njëjësuese në botë.

Mjeshtër Dinani: Sigurisht se mendja si vetë është njëjësuese. Mendja është i dërguari “i padukshëm”. Nëse në mendje vjen dyshimi, ajo bëhet rob i qenies së zënë me natyrën. Këtu bën fjalë për mendjen abstrakte. Ai përdor fjalën abstrakt. Por çfarë do të thotë abstrakt? Abstrakt do të thotë qenia i lirë nga kushtet e natyrës, nga lidhjet, mosqenia rob i tyre. Abstrakt do të thotë ai i cili nuk ka dëshira epshore. Ja pra kjo është mendja abstrakte, mendja si vetë është njëjësuese.

Njëjësimi nuk mund të konceptohet me asgjë tjetër përveç mendjes. Asnjë koncept nuk është njëjësues si vetë. Për shembull syri sheh më tepër se një gjë, veshi dëgjon më tepër se një gjë, gjuha shijon më tepër se një gjë. Madje dhe ëndërrimet janë më tepër se një. Në mendjen tuaj vijnë dhe shkojnë ëndrra dhe forma të ndryshme. Shumë mirë por si është mendja? Tani mos thoni se mendja kupton më tepër se një gjë, sepse mendja kupton vetëm atë që konceptohet nga mendja (të arsyetuarën).

Shumë mirë por cila është e arsyetuara? Në këtë çështje ka një numër të madh të dhënash të gabuara. Shumica e njerëzve nuk e dinë drejtë mendjen, ata pandehin se mendja është mençuri djallëzore. Punët djallëzore që bëhen i cilësojnë si mendje. Këto janë mençuri por ka ndryshim mes mençurisë dhe mendjes. Mendja di të arsyetuarën, syri sheh të parën, veshi dëgjon të dëgjuarën etj. Mendja di të arsyetuarën, shumë mirë por çfarë është e arsyetuara? E arsyetuara nuk ka kufi, nuk ka formë, nuk ka ngjyrë, nuk ka gjatësi dhe nuk ka peshë. Ajo është një kuptim në gjërësinë e pafund.

Shumë njerëz, nuk e dinë ndryshimin mes “makulit” (gjësë së arsyetuar/menduar me mendje) dhe “mahsusit” (gjëse së ndjerë/kuptuar me shqisa). E arsyetuara nuk ka kufi, nuk mund të përmblidhet me një njeri. Nëse më lejoni po iu sjell një shembull i cili do të jetë më sqarues për disa nga ndjekësit tanë. Për shembull le të mendojmë një njeri. Hasani, Husejni, Ahmedi etj. veç e veç e një për një janë njerëz. Hasani është i ndryshëm nga Husejni, Ahmedi është ndryshe, Husejni është ndryshe. Këta i shihni veç e veç e një për një, i dëgjoni zërin etj.

Shumë mirë por cili është kuptimi i njeriut? Domethënë si është njeriu si kuptim? Në cilën formë është kuptimi i njeriut? A është kuptimi i njeriut i zi, apo i bardhë? A është lindor, apo perëndimor? A është i ri apo i vjetër? Sa vjeç është kuptimi i njeriut? Ja pra ne kemi për qëllim këtë kur themi i arsyetuar. Ai nuk ka kufi, nuk ka formë, nuk ka kufi, nuk mund të përmblidhet me një njeri, nuk mund të përmblidhet me një kohë, nuk mund të përmblidhet me një vend, nuk është vetëm i kësaj bote, nuk është vetëm i botës tjetër. Si banori i Xhennetit, ashtu dhe banori i Xhehennemit është njeri, që nga e përhershmja dhe deri në të përjetshmen njeriu është njeri. E arsyetuara është një gjë e cila nuk ka fund.

Mendja sheh të arsyetuarën; ajo e sheh të arsyetuarën me syrin e mendjes. Ja pra kjo është ajo të cilës i themi dëshmi. Asaj të cilës i themi dëshmi është shikimi i mendjes së të arsyetuarës. Mendja e sheh të arsyetuarën, disa njerëz pandehin se ky shikim është një koncept metaforik. Platoni e dinte shumë mirë këtë çështje. Platoni kur bënte fjalë për shembujt nuk bënte fjalë për gjërat ëndërrimtare. Ai thoshte se mendja e sheh të arsyetuarën, ai donte që të thoshte dëshminë. Për Platonin “makuli” (e arsyetuara) nuk ishte “mefhum” (e konceptuar) por ishte “meshhud” (e dëshmuar).

E thënë ndryshe mendja ka një sy i cili i përket asaj. Por çfarë sheh ai sy i cili i përket mendjes? Ai sy sheh të arsyetuarën. Kjo e fundit duke qenë se është e pafund, çdo gjë e cila shihet, dëgjohet, ëndërrohet etj. dhe të tëra gjenden brenda saj. Pra kur të konceptosh të arsyetuarën do të konceptosh çdo gjë.

Larixhani: Atëherë më mirë mund të shprehei kështu: “E arsyetuara është vetë drita”. Imam Sadiku thotë: “Kur’ani është dritë”. Një burrë erdhi pranë tij dhe i tha: “Unë lexoj shumë Kur’an; por kur lexoj Kur’an duhet të ndez dritën. Shumë mirë por nëse Kur’ani është dritë, atëherë përse unë mbetem i detyruar që të ndez dritën?” Ndërsa Imam Sadiku (p.m.t.) i lexon këtë ajet atij: “Efe men sheraha Allahu sadrahu lil Islami fe hue ala nurin min Rabbihi...” (Atij të cilit Allahu ia ka çarë/zgjeruar kraharorin në Islam, ai njeri i cili është mbi dritë nga Zoti i tij...). (Sure Zumer, Ajeti: 22) Me këtë ajet ai nënkupton se sa dëshirë të zjarrtë ndjen zemra jote ndaj Kur’anit? Vallë sa i uritur je ndaj Kur’anit? Pra ai prek një pikë të bukur.

Mjeshtër Dinani: Kur'ani është dritë, ainjeri i cili nuk e sheh dritën e Kur’anit sheh vetëm rreshtat e faqeve. Për këtë arsye ai duhet të ndezë dritën për të mund të parë të zezën e ngjyrës së shkrimit. Por Kur’ani është dritë, zemra e të dërguarit është dritë, ajo ka ardhur nga bota e dritës dhe është bërë e qartë me gjuhën e dritës.

Larixhani: Më pas Shejh Suhreverdi, vijon me citimin e një poezie në arabisht. Ai thotë kështu:

Kane ma kane mimma lestu edhkuruhu,

Fedhannu hajran ue la tes’el ani’l-haberi.

Ishte se çfarë ishte për të cilën nuk dua/mund ta përmend,

Pandeh/mendo për mirë dhe mos më pyet për lajmin.

Mjeshtër Dinani: Kjo poezi është një poezi të cilën e kanë përcjellur shumë urtakë dhe e kanë marrë si themel. Ashtu siç zë vend në shumë vepra urtësie ajo zë vend dhe tek Suhreverdi. Në këtë poezi bëhet fjalë për disa urtakë. Ata arrijnë në një vend të tillë sa tanimë nuk bëjnë më fjalë për të.

Në fjalinë: “Kad kane ma kane”, folja “kane” (ishte) nuk ka të bëjë me kohën. Pra ai do të thotë se ne në botën e pafund të urtësisë kemi parë gjëra të tilla - “kane ma kane” të cilat ishin se çfarë ishin - pra ato ishin gjëra të tilla “mimma lestu edhkuruhu” (të cilat nuk dua/mund t’i përmend).

Duke qenë se nuk dua/mund t’i përmend “fe dhannu hajran” (pandeh/mendo për mirë) pra pandeh mirë mos mendo keq për mua, mos pandeh se nuk dua të them, sepse këto nuk janë gjëra që mund të thuhen. Për këtë arsye mos më paragjyko keq, më paragjyko mirë. Ndërsa fjalia: “Ue la tes’el ani’l-haberi” përkthehet si mos më pyet për lajmin, sepse ky lajm nuk është një gjë e cila mund të thuhet.

Njëri nga poetët tanë bashkëkohorë i ndjeri Furuzanferi, e ka përkthyer këtë poezi në persisht. Pra ai e ka shndërruar këtë poezi në një poezi shumë të bukur në persisht. Nëse më lejoni dua që t’ua lexoj. Ai shprehet kështu:

Bud ançi bud, uan çe ne jarem be goft men

Bogzer ez in hadith ra be men dhann-i bed meber.

Ishte se çfarë ishte për të cilën nuk dua/mund ta përmend,

Pandeh/mendo për mirë dhe mos më pyet për lajmin.

Larixhani: Suhreverdi vazhdon si më poshtë: “Nëse ai e merr atë kënaqësi dhe shije pas ndarjes atëherë nuk ka të bëjë aspak me atë që ai merr këtu”. Kur thotë ndarja nga këtu ai ka për qëllim ndarjen nga bota. Më tej vijon kështu: “Por ajo gjë të cilën e merr në këtë botë, është e barabartë me atë që të tjerët e marrin në botën tjetër, ose është më e tepërt se sa ajo”.

Mjeshtër Dinani: Me fjalë të tjera ai do të thotë se ato gjëra në të cilat njerëzit e mirë dhe besimtarë do të arrijnë në botën tjetër, ata të cilët janë njerëz të urtësisë i arrijnë që në këtë botë. Njerëzit besimtarë të cilët ende nuk kanë mundur që të arrijnë në atë postin e urtësisë dhe të cilët do t’i arrijnë ato gjëra në botën tjetër, ata të cilët janë njerëz të urtësisë i kanë arritur që në këtë botë. Kështu që është mëse e natyrshme se ata do të qëndrojnë më lart përsëri dhe në botën tjetër.

Larixhani: Mjeshtër pohoj se çështja erdhi në një vend shumë të bukur, por duke qenë se koha jonë mbaroi, ne nuk patëm mundësi që të plotësonim qoftë një paragraf. Këtë e them sepse gjenden çështje shumë të hollësishme. Fatkeqësisht si pasojë e varfërisë sonë të hulumtimit dhe hetimit të diturisë ky njeri i lartë nuk është bërë i njohur mjaftueshëm.

Mjeshtër Dinani: Unë këtë dukuri e kam prekur qartë dhe më parë. Për fat të keq Shejh Suhreverdi është lënë shumë pas dore, është lexuar shumë pak.

Larixhani: Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak