Madje dhe vetë mendimi është një nūru’r-rabbānī (ndriçim hyjnor), i cili vjen nga prania e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Fatkeqësisht jemi ne ata që e prishim dhe e shmangim nga natyra e tij... Mendimi nuk mund të burojë, rrjedhë nga lënda! Mendimi nuk është një përftim i lëndës (i dendësisë, ftohtësisë, lëvizjes, nxehtësisë, vëllimit, etj.); për fat të keq ky është njëri nga gabimet më të mëdha... Mendimi ka një burim të vetëm, e cila është ‘ālemu’l-melekūti (bota engjëllore).

Kuptimi I Koncepteve “‘Ābid” (Adhurues), “Zāhid” (Asket) Dhe “‘Ārif” (I Urtë)

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, gjithëpërfshirëse dhe të thella të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Tanimë ashtu siç e dini ne kemi disa programe që po hetojmë mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut mbi boshtin e librit me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” të shkruar nga mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī.

Ashtu siç do të kujtoheni ne po vazhdonim të shëtiteshim në hapësirën paanë dhe të pafund të mendimeve të Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ne po përparojmë në praninë e mjeshtrit tonë të çmuar duke marrë veprën e tij me titull: “Naṣīruddīn Ṭūsīu, Një Filozof i Dialogut” për bazë e shkruar nga ana e tij dhe po përfitojmë nga dituritë e tij të vyera.

Ashtu siç do të kujtoheni dhe në programin e kaluar, ne po bënim për shkëmbimin e letrave dhe dialogjet mes të diturit, mençurit dhe të urtit të madh Ṣadruddīn Ḳonevīut dhe Naṣīruddīn Ṭūsīut fjalë. Sepse dhe mjeshtri ynë i nderuar i ka hetuar këto shkrime të ndërsjella në librin e tij nën kreun me titull: “Përputhja e Intuitës dhe Mendimit në një Dialog Madhështor”. Madhështia e këtyre shkrimeve të ndërsjella është bashkimi, takimi në mesin e tyre.

Po, mjeshtër, unë e vlerësova si të duhur cekjen e disa fragmenteve që kalojnë në kreun, pjesën e nëntë me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Vendet e të Urtëve) të veprës së tij me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) të Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās dhe sqarimin e hartuar të tij ndaj këtyre fragmenteve të Naṣīruddīn Ṭūsīut në emër të hetimit të anës së diturisë, njohurisë dhe urtësisë së tij dhe në emër të mundësisë së çuarjes së të drejtës, meritës së tij në vend në fushat e lartcituara. Kumtojmë se hem ky dialogu i zhvilluar në gjirin e tyre është mjaft i bukur dhe hem kur shihet eleganca që del nga dukja e tekstit në pah - pikë së pari - qartësojmë se shfaqja e të vërtetës që të dy janë të urtë të mirëfilltë të vërtetë është mjaft çuditëse! Domethënë ata janë të urtë përpara se të jenë filozofë. Ose të paktën ndarja e këtyre dy thënieve nga njëra-tjetra për ta është tepër e vështirë. Pra në këto dialogje është e mundur që të ndihet se burhāni (dëshmia e prerë, qartë) dhe ‘irfāni (urtësia) në të vërtetë nuk janë të ndara, veçuara nga njëra-tjetra. Në këtë çast unë kam dëshirë që të lexoj një fragment lidhur me çështjen, me lejen tuaj:

Njëra nga ato sqarimet e bukura të Naṣīruddīn Ṭūsīut është mbi konceptet “‘ābid” (adhurues), “zāhid” (asket) dhe “‘ārif” (i urtë). Shkrimet e Ibn Sīnās janë në këtë mënyrë:

 

“Dikush që ua kthen bukurive, përfitimeve dhe stolive të kësaj bote shpinën është “zāhid” (asket). Dikush që kujdeset, ruan mbarë adhurimet nga ḳijjāmi (qëndrimi në këmbë në namaz) deri tek agjërimi emërtohet “‘ābid” (adhurues). Kurse dikush që e drejton përjetësisht mendimin, mendjen e tij në xheberūtu’l-ḳudsin (botën e mesme të shenjtë) për ndriçimin e dritës së të Vërtetit në të fshehtën e tij quhet “‘ārif” (i urtë)”.

Të them të drejtën nuk kam hasur në asnjë përkufizim, përshkrim të tillë rreth “‘ārifit” (të urtit) deri më tani.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke cituar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke miratuar se ato që keni ndjerë në mënyrë intuitive janë shumë të sakta. Po, ashtu siç bëtë dhe ju të qartë Ṣadruddīn Ḳonevīu është një dijetar dhe i urtë i madh.

Në këto thënie madhështore të shejkhut që ju i lexuat pakëz qëparë - të cilat Ṭūsīu i ka sqaruar - dalin në dritë tre koncepte të rëndësishme si “‘ābid” (adhurues), “zāhid” (asket) dhe “‘ārif” (i urtë). Nëse duhet ta themi me një arsye dhe gjykim të shëndoshë, shejkhu ynë i madh ka bërë përshkrimin më të bukur për sa i përket këtyre koncepteve. Ka gjasa që ne nuk mund të bëjmë përshkrime më të bukura, mira se këto që ka bërë shejkhu. Pikërisht në këtë pikë ne nuk duhet të kalojmë pa bërë për esh‘ari Fakhruddīn Rāḍīun fjalë: Ai megjithëse nuk përputhej shumë me filozofinë dhe urtësinë, përsëri nuk ka mundur ta përmbajë veten në përmendjen e këtyre thënieve në sqarimin e kreut, pjesës së nëntë të veprës me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) të Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās: “Deri më tani nuk ka dalë askush që të mund ta sqarojë kreun me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Vendet e të Urtëve) ashtu siç e ka sqaruar Ibn Sīnā”. Kjo është një vërtetësi e dëshmuar nga Fakhruddīn Rāḍīu. Sipas mendimit tim kjo është dhe një diagnozë tejet e rëndësishme.

Lārīxhānī: Madje këtë e ka thënë dhe dikush që është emërtuar si “imāmu’l-mushekkikīni” (drejtuesi, kreu, prijësi i dyshuesve)...

Mjeshtër Dīnānī: Po, përsërisim se thënia e tij se askush tjetër nuk ia ka arritur që ta sqarojë aq bukur deri më tani vendin e të urtëve sa Ibn Sīnā, për dikë që nuk dorëzohej lehtë-lehtë ndaj asgjëje si ai është me të vërtetë mbresëlënëse...

Por kush është “zāhidi” (asketi)?! Ibn Sīnā jep përgjigjen se zāhidi (asketi) është dikush që u kthen “metā‘ineve” (interesave, përfitimeve) dhe “ṭajjibāteve” (bukurive, kënaqësive, mirësive, qetësive) të kësaj bote shpinën. Shumë mirë, por çfarë duan të thonë fjalët “metā‘in” (përfitime) dhe “ṭajjibāt” (bukuri)?!

Përfitimi është diçka që i pëlqen kësaj bote, kurse bukuria nënkupton çdo bukuri, mirësi, kënaqësi e cila shprehet si “e bukur, tërheqëse”. Zāhidi (asketi) është dikush që i lë mbarë këto gjëra. Kjo nuk duhet të kuptohet si një dukuri e izolimit, kyçjes, mbylljes në një dhomë dhe ngujimit nga gjithçka dhe secili. Edhe dikush që lë përfitimet dhe bukuritë e kësaj bote, megjithëse nuk kyçet në një dhomë është një zāhid (asket). Përshkrimi i shejkhut është një përshkrim i mahnitshëm... Krahas kësaj ka dhe njerëz me pamje, paraqitje zāhidi (asketi) që nuk janë çështja jonë në këtë çast. Zāhidi (asketi) i vërtetë është ai siç thotë shejkhu.

Shumë mirë, por kush është “‘ābidi” (adhuruesi)?! Ibn Sīnā kthen përgjigjen se ‘ābidi (adhuruesi) është dikush që mbikqyr, ruan ‘ibādetet (adhurimet) dhe musteḥabātet (adhurimeve të dashura, këndshme, pëlqyera). Pra dikush i cili mbikqyr, ruan dhe vëzhgon me të tëra veçoritë e duhura jo vetëm uāxhibātet (adhurimet e detyruara) por dhe musteḥabātet (adhurimet e pëlqyera). Ai gjithmonë vëzhgon veten dhe tregon jashtëzakonisht kujdes në çuarjen e adhurimeve të tij në vend. Ky dikush që gjithmonë ruan uāxhibātet (adhurimet e detyruara) dhe musteḥabātet (adhurimet e pëlqyera) emërtohet si “‘ābid” (adhurues).

Lārīxhānī: Fjalëza “nefl” që ceket në tekst, do të thotë “nāfile” (adhurim vullnetar) apo jo?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është. Gjithashtu as “‘ābidi” (adhuruesi) nuk duhet ta izolojë, kyçë, mbyllë veten në një dhomë dhe të ngujohet nga gjithçka e të tërë siç ndodh në shembullin e “zāhidit” (asketit) me qëllim që t’i bëjë këto adhurime. Dikush i cili i mbikqyr, vëzhgon në mënyrë të kujdesshme, vëmendshme adhurimet e tij nuk mjaftohet me moslënien e uāxhibāteve (adhurimeve të detyruara); por çon dhe musteḥabātet (adhurimet e pëlqyera) dhe nāfilātet (adhurimet vullnetare) në vend. Shtojmë se sqarimet deri këtu janë tepër të bukura; mirëpo nuk janë tejet çuditëse.

Kurse kur i vjen “‘ārifit” (të urtit) radha, ai bën një përshkrim aq interesant e të mrekullueshëm sa ç’të të them... Ah sikur dhe ata që janë kundërshtarë të ‘irfānit (urtësisë), ose ata që e shikojnë si një gjë jashtë tefekkurit (meditimit) atë - që ‘irfāni (urtësia) ishte gjithmonë ballë përballë me këta dy palë; disa ishin plotësisht kundër asaj, kurse disa të tjerë pandehnin se ajo nuk kishte të bënte aspak me meditimin, mendimin - ta lexonin këtë përshkrimin e shejkhut! Shikoni se çfarë thotë shejkhu! Ku e drejton mbarë boshtin, qendrën e mendimeve të tij “‘ārifi” (i urti)?! Njeriu mund të mendojë mbi kombin, politikën, shoqërinë, tregtinë, ose mbi një automjet ose mbi një kopësht... Që të tëra këto janë një mendim... Por këto nuk janë “‘irfān” (urtësi). Mendimi është kudo. Vallë a ka diku që nuk është mendimi?! Njeriu jeton me mendim. Njerëzit që kanë mendim, jetojnë nga gjërat më të vogla deri tek gjërat më të mëdha me mendimet e tyre. Jeta që jetojnë është një pasojë, përfundim i vetë mendimeve të tyre.

Megjithatë cila ishte gjëja e theksuar në përshkrimin e shejkhut?! Gjëja e theksuar në përshkrimin e shejkhut ishte largimi i njeriut të mendimeve të tij nga këto gjëra të rëndomta, ulëta dhe drejtimi i tyre në xheberūtu’l-ḳudsin (botën e mesme të shenjtë)... Por përse?! Kjo bëhet me qëllim që drita e Ḥaḳḳut (të Vërtetit) të rrezatojë gjithmonë në të fshehtën e mendimit të njeriut...

Lārīxhānī: Po ashtu është. Në tekst kemi gjithashtu dhe thënien “dāima” (gjithmonë).

Mjeshtër Dīnānī: Kjo do të thotë se drejtimi i mendimeve të tij tyre në në xheberūtu’l-ḳudsin (botën e mesme të shenjtë) nuk është i mjaftueshëm... Si fillim ne duhet të heqim nga çdo gjë tjetër dorë. Më pas duhet të ecim në një mënyrë, stil drejtimi i plotë - ndaj një bote māu’l-māddeti (përtej lëndës)... Dhe disa gjëra përsëri nuk  janë të mjaftueshme ende. “Përgjithmonë”... Këto mendime janë aq të çiltra, dëlira dhe të pastra, sa ato ndriçohen nga rrezatimi i dritës së të Vërtetit. Ne nuk synojmë qenien pa mendim të askujt. Shprehemi kështu sepse mosmendimi nuk e çon askund njeriun. Mirëpo ajo që i duhet njeriut është një mendim që është përqendruar në në xheberūtu’l-ḳudsin (botën e mesme të shenjtë) dhe që ka patur fatin e rrezatimit të ndriçimeve Rabbānīte (Hyjnore)...

Madje dhe vetë mendimi është një ndriçim hyjnor, që vjen nga prania e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Për fat të keq jemi ne ata të cilët e prishim, shmangim dhe shthurim nga natyra e tij... Mendimi nuk mund të burojë nga lënda! Mendimi nuk është një përftim i lëndës (i ftohtësisë, lëvizjes, nxehtësisë, vëllimit, etj.); sa keq ky është njëri nga gabimet më të mëdha... Mendimi ka një burim të vetëm, i cili është bota engjëllore. Çdo mendim është qiellor. Ju e shmangni nga prejardhja, vendburimi dhe e flijoni në botën lëndore, njerëzore dhe trupore atë. Kjo është prishja, shthurja jonë. Mendimi lind nga bota engjëllore.

Thënia “Pasqyrimi përgjithmonë i dritës” ka një rëndësi jetike. Ne duhet ta njohim dhe ta shqisojmë shumë mirë këtë burim nga vjen mendimi. Qendra e mendimit tonë duhet të jetë vazhdimisht e kthyer ndaj melekūtit (botës engjëllore). Shkurtimisht ne nuk duhet ta flijojmë këtë dhuratë të çmuar ndaj gjërave kalimtare, të përkohshme... Ja pra ky është përshkrimi i ‘ārifit (të urtit). Si rrjedhojë në etapën e parë bëhet për largimin nga diçka e mendimit fjalë. Sipas Shejkhu'r-Reīsit dikush që nuk ka mendim nuk mund të jetë ‘ārif (i urtë). Vallë si mund të jetë ‘ārif (i urtë), një ‘ārif (i urtë) që nuk është i zoti i tefekkurit (meditimit, mendimit)?! Le të pretendojë sa të dojë për ‘irfānin (urtësinë), ky pretendim nuk ndryshon asgjë.

Lārīxhānī: Sulūku (ecuria, përmirësimi, rrjedha) në të vërtetë është puna e mendjes.

Mjeshtër Dīnānī: Ky është një dallim, ndasi që duhet ta kemi parasysh. Disa njerëz janë mjaft përtacë në çështjen e meditmit, mendimit dhe të menduarit; madje ata nuk kanë asnjë lloj pune me meditimin, gjërat logjike, të menduara dhe racionale. Madje ky stil njerëzish mund t’ua adresojë veten ‘irfānit (urtësisë). Problemi i këtyre njerëzve është se ata e konceptojnë ‘irfānin (urtësinë) si një lloj përtacie mendimi. Ndërkohë nuk ka diçka të quajtur përtaci mendimi në ‘irfān (urtësi)! Vetë qenia pa mendim është një përtaci. Këtu më duhet të sqaroj disa gjëra: Disa mendojnë se vetëm ata që nuk janë punëtorë janë përtacë. Përtacia disa herë është përtacia e trupit - si përfundim kemi dhe një gjendje të tillë dhe njeriu nuk do të bëjë asgjë në këto kohëra - herë-herë kemi dhe përtacinë e mendimit. Cila nga këto është më e rrezikshme?! Përtacia e mendimit është më e rrezikshme. Njerëz të tillë nuk kanë as fuqi të mendojnë, gjë që u vjen mjaft rëndë atyre. Dobësia, pafuqishmëria trupore nuk është diçka dhe aq e vështirë, mund të kapërcehet, tejkalohet; ju pushoni, qetësoheni për një kohë dhe kalon.

Unë dua t’iu kujtoj këtë thënie meqë ka ardhur vendi i duhur: Ka një mendim shumë të bukur në Perëndim, të cilën kur e shikojmë duhet t’u japim, njohim dhe pjesën e të drejtës... Në shtesë kjo është e përhapur dhe në mesin e njerëzve: “Secili është i lirë të zotërojë besimin dhe mendimin që do”. Kjo thënie nënkupton demokracinë, apo nuk është kështu?! Kjo duket si një thënie e bukur në dukje... Po, pohojmë se dhe ne nuk kemi asgjë për të thënë kundër mendimit të njerëzve të asaj që duan. Ata mund të mendojnë çfarë të duan. Megjithatë në këtë thënie është e fshehur dhe një përtaci e frikshme. Disa njerëz nuk janë në dijeni të përtacisë së fshehur këtu. Secili le të mendojë atë që do... Shumë bukur! Shumë mirë, por vallë a nuk duhet të mendojnë këta njerëz aspak mbi gjërat që besojnë?! Vallë a nuk e nxit, shtyn kjo thënie njeriun drejt përtacisë?!

Si përfundim njerëzit lindin nga prindërit e tyre, mësojnë diçka nga mjedisi, rrethana ku rriten dhe ata këmbëngulin, rezistojnë deri në fund të jetës së tyre mbi këta mësime. Në këtë gjendje secili në këtë botë - sipas pretendimit të tij - duhet të jetë mbi të vërtetën, apo nuk është kështu?! Sipas kësaj aforizme askush nuk duhet të mendojë dhe duhet t’i mbrojë në mënyrë dogmatike dhe pa menduar aspak gjërat që beson! Besomëni kjo dukuri nuk është asgjë tjetër përveç përtacisë së mendimit! Po, përgjigjemi se në njërën anë njeriu ka një të drejtë të tillë; mirëpo në anën tjetër përse të mos i çojë mendimet e pranishme më përpara?! Vallë sipas jush a nuk duhet që t’i kapërcejë, ngrejë mendimet në nivele?! Apo njeriu duhet të rrijë gjithmonë në vendnumërim?!

Lārīxhānī: Të themi të drejtën gjëja që nuk mendohet nuk është mendimi apo ‘aḳīdeja (besimi, kredoja)!

Mjeshtër Dīnānī: Në të vërtetë mendimi, si pasojë e natyrës së tij kërkon vazhdimisht lartësimin dhe ngjitjen. Asnjë mendim që nuk i lë lartësimit dhe ngjitjes vend brenda tij, nuk është mendim si pasojë e thelbit. Mendimi gufon dhe vlon vazhdimisht brenda në vetvete. Unë po ua tregoj mbarë këto me qëllim që t’i kuptoni sa më mirë fjalët e Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnās: Përfundimi që del nga të tëra këto është se madje dhe ‘ārifi (i urti) ka detyrimin, domosdoshmërinë e tefekkurit (meditimit). Ai duhet vazhdimisht të mendojë. Njeriu që nuk mendon nuk është i urtë dhe pretendimi i qenies së urtë i tij është një gënjeshtër. Vallë si mund të jetë një ‘irfān (urtësi), një ‘irfān (urtësi) që nuk ka mendje brenda saj?! Vallë çfarë vlere mund të ketë diçka që nuk ka nuk ka mbështetje logjike, mendore?! Vallë a ka një gjë më të lartë se mendja?!

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu shpreh pikërisht të njëjtën gjë: “Gjëja që krijon i‘tiḳādin (besimin) është mendja”.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë bukur. Tekefundit vallë çfarë lloj vlere mund të ketë një i‘tiḳād (besim) që nuk ka një mbështetje mendore?! Vallë çfarë vlere kanë një mori besimesh të kota që janë në botë?! Si rrjedhojë shejkhu me këto sqarimet e thella të tij, ka shpalosur se çfarë është urtësia në të vërtetë. Njerëzit që pretendojnë se janë të urtë, ose ata që në njëfarë mënyre dihen, njihen si të urtë duhet të bëjnë kujdes ndaj këtij përshkrimi. Tekefundit dhe vetë shejkhu nuk është as më pak e as më i ulët se një ‘ārif (i urtë). Ata të cilët thonë se ai është vetëm një meshshā’ī (ecës, peripatetik), duhet ta dinë se po drejtojnë një pretendim pabazë. Ai është hem një filozof i madh dhe hem një i urtë i madh. Këtë nuk e rrëfej vetëm unë, por e kanë rrëfyer dhe të urtët. Fjala vjen madje dhe i urti ynë i madh Ebū Sa‘īd Ebū’l-Khajri ka thënë fjalë të bukura për Ibn Sīnān. Ai ka rrëfyer se ana e urtësisë së Ibn Sīnās është më e fuqishme se ana e tij. Ai ka thënë një gjë shumë interesante me të vërtetë. Ata që dëshirojnë mund t'iu drejtohen veprave të tij. Unë po përcjell fjalët e tij këtu.

Shkurtimisht te‘aḳḳuli (meditimi, mendimi) është i domosdoshëm, duhur në gjithçka që nga gjërat më të vogla deri në gjërat më të mëdha. Fundja ‘irfāni (urtësia) është diçka qëndrueshmërie, vendosmërie. Si rrjedhojë arsyetimi, logjikimi, meditimi dhe mendimi në një mënyrë të drejtë janë jashtëzakonisht të rëndësishëm. Kryesorja, thelbësorja është “mendimi i xheberūtu’l-ḳudsit” (botës së mesme të shenjtë); jo mendimi i gjërave të pjesshme, pavlera, rëndomta, ulëta dhe të zakonshme... Sepse të tërë mund t'i mendojnë këto. Kur mendimi shkëputet nga gjërat e pjesshme dhe të rëndomta dhe kur nis udhëtimin në lagjen e xheberūtu’l-ḳudsit (botës së mesme të shenjtë), atëherë ky është ‘irfāni (urtësia).

Lārīxhānī: Kur mendohen këto përshkrime të bukura dhe ajo delikatesa e shtuar e Ṭūsīut... Ky i fundit në sqarimin e tij e lavdëron aq shumë shejkhun që bën këto përshkrime sa... Sepse këto janë me të vërtetë përshkrime xhāmi‘ (mbledhëse, përfshirëse) dhe māni‘ (penguese, përjashtuese).

Ai krahas të tëra këtyre, i stolis, zbukuron këto përshkrime dhe me thëniet e imzot Emīru’l-Mu’minīnit (Prijësit të Besimtarëve) (p.m.t.): “Secila nga këto thënie është një adresim, cilësim i urtësisë së Emīru’l-Mu’minīnit (Prijësit të Besimtarëve) (p.m.t.)”. Ai bën dhe tek ky ḥadīth i Imām ‘Alīut me shenjë: “Ai që ringjall mendjen e tij dhe vret epshin e tij...”

Mjeshtër Dīnānī: Thënia: “Ringjallja e mendjes...” Fatkeqësisht mendja e disa njerëzve është në gjendje të vdekur. Sigurisht se mendja nuk vdes kurrë; ata që vdesin janë njerëzit. Këta të fundit nuk u kanë dhënë kurrë mendjes dhe të arsyetuarave, menduarave përparësi në jetët e tyre; për këtë arsye mendja nuk është aktive, vepruese tek këta njerëz. Hetoni mirë se çfarë radhitje ka bërë Imām ‘Alīu (p.m.t.) në këtë thënien e tij. Kur mendja ringjallet edhe gilḍḥatet (ashpërsitë, egërsitë) bëhen më të buta, delikate; pra mbarë këto ngurtësi do të shndërrohen në butësi. Fjala gilḍḥat do të thotë ashpërsi dhe egërsi. Edhe joarsyetimi, jologjikimi, jomendimi është një lloj gilḍḥati (ashpërsie). Ky tip njerëzish njëkohësisht janë dhe të pamend. Njerëzit e mençur nuk janë të ashpër, egër dhe të pacipë. Çfarë është gilḍḥati?! Gilḍḥati është ngrirje dhe ngurtësi. Mosqenia i lakueshëm, luhatshëm, qenia fanatik, radikal, paditura dhe mosarsyetimi... Që të tëra këto janë gilḍḥat.

Cila është pasoja e shndërrimit të gilḍḥatit në letāfet?! Ringjallja e mendjes... Dikush që ka mendjen e ringjallur dhe që ka arritur në përkryerje ka një leṭāfet (butësi, delikatesë). Gjithashtu personaliteti i tij është i çiltër dhe i dëlirë. Sa bukur që e ka sqaruar imāmi ynë këtë dukuri... Dikush që nuk është ‘āḳil (i mençur) nuk është as lāṭif (i butë, delikat). Vallë a ka kafsha butësi, delikatesë?! Në pamje të jashtme, paraqitje janë të butë... Mirëpo sado gëzofë të mahnitshëm kanë kafshë si hiena, luani, tigri, ujku, etj. në pamje të jashtme, përsëri si natyrë ata janë të egër dhe grabitqarë. Vallë a mund të ketë butësi brenda kësaj qenies së tyre grabitqare?!

Për më tepër këtu ka dhe një cilësim ndaj ngurtësisë së mendimeve. Këto të fundit të njeriut çiltërsohen, dëlirësohen, shpëtojnë nga ngrirja, ringjallen dhe bëhen të rregullta; shkurt ai mendon më mirë. Njëkohësisht ai shikon dhe dëgjon më mirë me veshë. Kur mendimi fiton, merr butësi dhe drita e të Vërtetit zë fill të shkëlqejë në të. Ne mendojmë se drita e të Vërtetit herë është dhe herë nuk është. Kurse ky është është një konceptim i gabuar. Domethënë në njërën anë qartësojmë se drita e të vërtetës shkëlqen gjithmonë dhe nga ana tjetër as që bëhet fjalë për një dukuri të quajtur perëndimi i diellit të së vërtetës, i nderuar Lārīxhānī. Në vendin ku bën gurūb (perëndon) dielli i të vërtetës në fakt ne kemi bërë gurūb (perënduar). Ndërkohë dielli i të vërtetës shkëlqen gjithmonë nga e përhershmja deri tek e përjetshmja. Nëse nuk kemi mundur ta shikojmë diellin e të vërtetës, kjo nënkupton se nuk paskemi sy.

Një urtë i madh ka një thënie që e dua shumë dhe mendoj se përkujtimi i saj është pikërisht vendi i duhur këtu. Ai rrëfen si më poshtë: Nëse pasqyra që ju e mbani drejt diellit do të kishte gjuhë, do të thoshte se ai (dielli) është në të. Nëse pasqyra do të kishte sy siç kemi ne, patjetër që do ta thoshte këtë. Kini kujdes ndaj shembullit të këtushëm. Ajo nuk mund të thotë asgjë sepse nuk ka sy. Dielli është gjithmonë; por ajo që nuk mund ta zërë këtë në gojë është pasqyra. Dielli i të vërtetës lind gjithmonë dhe nuk perëndon qoftë për një çast të vetëm. Nëse nuk mund t’i shikojmë rrezet e atij dielli, atëherë duhet ta kërkojmë problemin në vetvete. Ja pra saktësisht kështu është dielli i të vërtetës.

Lārīxhānī: Njëra nga gjërat që Naṣīruddīn Ṭūsīu ka qëndruar mbi të është fjalëza “munṣarif” të cilën Ibn Sīnā e ka përdorur teksa ka përkufizuar termin “‘ārif” (i urtë). Ai thënien që kalon këtu si “fikrihi” (mendimi i tij) e sqaron si “sulūku’l-‘aḳli” (ecuria, rrjedha e mendjes). Sipas mendimit të tij kufinjtë e kësaj ecurisë së mendjes zgjaten deri në xheberūtu’l-ḳudsi (botën e mesme të shenjtë). Ṭūsīu përcakton se gjëja që ndriçon këtë udhë, që e bën joshëse atë dhe shkëlqen gjithmonë në të fshehtën e sālikut (udhëtarit) është drita e të vërtetës. Sipas kësaj arsyeje fjala “munṣarif” e këtushme ka mjaft e kuptim sipas tij. Nëse adhurimi dhe asketizmi nuk do të jenë, atëherë njeriu nuk do të mund ta kthejë nga gjërat e rëndomta, ulëta dhe të zakonshme shpinën. Si rrjedhojë këtu u kushtohet një post shumë i lartë adhurimit dhe asketizmit. Sipas kësaj njeriu duhet të jetë adhurues dhe asket me qëllim që të mund të arrijë në postin e qenies së urtë... ‘Ārifi (i urti) është dikush i cili është hem ‘ābid (adhurues) dhe hem zāhid (asket).

Mjeshtër Dīnānī: Kjo pyetja juaj ishte me të vërtetë shumë e bukur. Nga këtu del në dritë se ju e konceptoni, njihni shumë mirë Naṣīruddīn Ṭūsīun. Megjithatë pavarësisht kësaj lejomëni t’iu lajmëroj se gjendet një çështje që dua t’iu tërheq vëmendjen tuaj: Sipas Ṭūsīut mendimi nuk duhet të jetë i adresuar, drejtuar ndaj gjërave të botës dhe të pjesshme. Sigurisht se këtu ne duhet të qartësojmë menjëherë dhe këtë çështje: Natyrisht se nuk është aspak i mundur vijimi i jetës së kësaj bote në mangësi të mendimit. Mendimi ynë në masën që duhet në çështjet e lidhura me jetën e botës është i një rëndësie jetike, thelbësor. Për shembull kur ku bëni hipizëm, këtë e bëni me një mendim dhe pikësynim të caktuar. Pika e shpërthimit e këtushme është mosburgosja e njeriut të vetes në këtë etapë, fazë. Pra ai duhet t'ia mbalë mbanë që ta drejtojë këtë mendim në shkallë më të larta. Njëkohësisht ai duhet të dijë që t’u qëndrojë një copë herë të mirë larg dhe t’u kthejë shpinën këtyre dukurive negative, që në këtë mënyrë të mund të gjejë udhë në shkallët e larta mendimore...

Qëparë ju njoftuat se drejtimi i mendimit në xheberūtu’l-ḳudsi (botën e mesme të shenjtë) mund të arrihet me adhurim dhe asketizëm. Si Shejkhu’r-Reīsi dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu i kanë dhënë një rëndësi mjaft të madhe ‘ibādetit (adhurimit) dhe zuhdit (asketizmit). Ju keni të drejtë në gjithçka që thatë deri më tani. Mirëpo ata të dy krahas së dhënies, kushtimit kaq shumë rëndësi ‘ibādetit (adhurimit) dhe zuhdit (asketizmit), ashtu siç do të kuptohet dhe nga fjalët e Ṭūsīut, ata njëkohësisht kanë parë dhe këtë si të rëndësishme: që të tëra këto mund të jenë vetëm hapi i parë dhe “muḳaddimeja” (parakushti, parathënia) e mendimit... Në këtë rast unë dua t’iu pyes këtë: Vallë cili është më i rëndësishëm muḳaddimeja (parakushti) apo dhu’l-muḳaddimeja (pronari, i zoti i parakushtit)?!

Lārīxhānī: Dhu’l-muḳaddimeja (pronari, i zoti i parakushtit)...

Mjeshtër Dīnānī: Po, të tëra këto janë për mundësuar që të mendoni më mirë. Përderisa nuk mendoni sa duhet, vallë për çfarë hyjnë këto në punë?!

Shkurtimisht, ai si përfundim shprehet se mendimi është i rëndësishëm. Këto janë thjesht dhe vetëm mjete që ju të mos mbeteni të fiksuar në gjërat e pjesshme në këtë botë dhe për të hapur udhën tuaj... Domethënë adhurimi dhe asketizmi ju ndihmojnë në çështjen që të mos fiksoheni me këtë botë. Pra ata shërbejnë që për të shtruar gurët e drejtimit të mendimit drejt xheberūtu’l-ḳudsit (botës së mesme të shenjtë)... Dhu’l-muḳaddimeja (pronari, i zoti i parakushtit) këtu është drejtimi dhe përqendrimi drejt ‘ālemu’l-xheberūti’l-ḳudsit (botës së mesme të shenjtë).

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja të bukura, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Lārīxhānī: Kjo anë e urtësisë së thellë të Ṭūsīut e tregon veten dhe në këtë fragmentin që do të lexoj tani:

“Ai që do, kërkon diçka, i kthen gjithçkaje që e largon nga gjëja që do shpinën; ai anohet në drejtim të asaj që do ta afrojë në atë që do, kërkon... Dhe ai që kërkon të Vërtetin pikë së pari duhet të kthejë shpinën nga ma siuaja (gjithçka tjetër përveç të Vërtetit). Me këtë synoj bukuritë dhe përfitimet dhe bukuritë e kësaj bote”.

Mjeshtër Dīnānī: Pa shikoni sa bukur që e ka sqaruar... Nëse më lejoni unë kam dëshirë t’i sqaroj këto fjali: Këtu ne kthehemi rishtas në atë dhu’l-muḳaddimenë (zotin e mendimit parathënies): Mendja është kryesore, thelbësorja... Dikush që është sālik (udhëtar) dhe kërkues i të vërtetës duhet të bëjë një muḥāsebe (llogari). Çfarë është ajo llogari?! Ajo llogari është diagnostikimi, përcaktimi i gjërave që e ndalojnë, pengojnë nga arritja në atë synim. Nëse ai nuk e bën këtë llogari ai nuk mund ta dijë se si të përparojë. Pikë së pari ju duhet të njihni gjërat që ju ndalojnë, pengojnë nga arritja në synimin tuaj. Cilat janë gjërat që pengojnë në arritjen tuaj në synim?! Ja pra janë pikërisht këto ato që duhet t’i shpalosni një për një. Pikë së dyti ju duhet të diagnostikoni se cilat janë gjërat që do t’iu afrojnë në synimin tuaj dhe së fundmi duhet të dini gjërat që do t’iu shpejtojnë në arritjen tuaj në synim. Nëse nuk i dini këto dy gjëra, ju nuk mund të përparoni dhe nuk mund të arrini në synim; ju do ngelni dhe pengoheni brenda pengesave. Vallë a është e mundur të asgjësoni pengesën pa e njohur atë?! Si rrjedhojë, në hapin tuaj të parë ju duhet të njihni pengesat në udhën tuaj, në hapin tuaj të dytë ju duhet të dini udhët që do të sigurojnë arritjen tuaj në mënyrë të shpejtë drejt synimit. Pasi t’i njihni këto ju filloni të ecni, lëvizni drejt të kërkuarës, synuarës.

Lārīxhānī: Ja pra ky është zuhdi (asketizmi), apo jo?!

Mjeshtër Dīnānī: Po... Por dhe në zuhdi (asketizëm) duhet njohuri, urtësi. Edhe vetë urtësia është një lloj kthimi shpine. Mbarë qëllimi im i këtushëm është vënia në dukje se dituria dhe urtësia janë thelbësore dhe shtimi se është mëse e natyrshme se thëniet e mia mund të mos u pëlqejnë disave. Nëse asketizmin nuk e shoqëron një dituri dhe urtësi, atëherë ai asketizëm nuk është asketizëm. Sërish nëse brenda adhurimit nuk ka urtësi, atëherë ai adhurim nuk është adhurim. Madje dhe zbulimi i urtësisë në asketizëm dhe adhurim është për zbulimin e një urtësie më të lartë. Si rrjedhojë ajo që duhet bërë është qëndrimi larg nga gjërat që largojnë nga synimi dhe zbatimi i gjërave që shpejtojnë arritjen në synim. Që të tëra këto jetësohen me urtësi. Madje dhe dituria shërben për të arritur më shumë dituri. Shkurtimisht synimi është “fitimi i më shumë urtësi” dhe “ndriçimi i dritës së të Vërtetit”. Madje dhe vetë kjo është një urtësi e veçantë. Arritja nga një urtësi e shkallës më të ulët në një urtësi të shkallës më të lartë... Emri i kësaj është “ḥareketu’l-‘aḳli” (lëvizja e mendjes), dukuri që unë shpeshherë e emërtoj dhe si “sulūku’l-‘aḳli” (ecuria, udhëtimi i mendjes).

Në fakt vetë mendja është një sālik (udhëtar). Vallë si është udhëtimi i trupit?! Nëse trupi ecën, lëviz, udhëton në mangësi të mendjes, vallë çfarë lloj dobie mund të ketë ky udhëtim?! Vallë ku mund të arrijë një trup pa mendje, ose një automjet pa drejtues?! Në buzë të një gremine, humnere... Si rrjedhojë udhëtimi i vërtetë është puna e mendjes. Shumë mirë, por përse disa njerëz janë armiq të mendjes?! Ky ishte problemi ynë më i madh gjatë historisë. Gjithashtu dhe i tëri problemi i esh‘arizmit ishte kyçur, nyjëzuar këtu. Esh‘aritët gjithmonë kishin vënë në “irāden” (dëshirën, vullnetin) theksin. Po, patjetër pajtohemi se asnjë nga ne nuk asnjë dyshim se dëshira, vullneti është i rëndësishëm. Krahas kësaj pyetja që nuk mund t’iu jepet në asnjë lloj mënyrë përgjigjje është si më poshtë: “Vallë përse mund të hyjë dëshira në punë, nëse mbështetja e saj nuk është mendja?!” Ky problem është dhe në botën perëndimore. Filozofi dhe psikanalisti çifut Friedrich Nietzche bëri për një dëshirë që nënkupton fuqinë fjalë. Ai mendoi se dëshira është kryesorja, thelbësorja. Fjalët e tij ngjajnë aq shumë me fjalët e esh‘aritëve tek ne! Madje dhe njëri nga filozofët më mbresëlënës dhe më me ndikim të Erës së Re, gjermani Immanuel Kant ka kufizuar fushën e mendjes dhe ka njoftuar se ajo do të hynte, futej në një çuditshmëri, habitshmëri, si dhe do të fiksohej, ngulej në një debat dhe paradoks në rast se do të drejtohej në çështje të mbinatyrshme.

Sipas mendimit të tij mendja duhet të mendojë vetëm mbi botën e natyrës dhe nuk duhet të shkojë përtej natyrës. Në këtë drejtim ai ka thënë se dëshira që është kryesore, thelbësore është morali dhe vepra. Ashtu siç do të merrni me mend, mbështetja e këtyre nuk është mendja. Vallë çfarë mund të pritet nga një formë e tillë mendimi?! Unë nuk dua të hyj në hollësitë e këtyre çështjeve filozofike në këtë çast. Ajo që dua të them është se mendimi në fjalë është shfaqur në forma dhe mënyra të shumëllojshme dhe në botën perëndimore. Sado që t’i japim dëshirës rëndësi le t’i japim - që sigurisht dhe unë pajtohem se ajo është e rëndësishme deri në një masë të caktuar - vallë çfarë mund të pritet nga ajo, për shembull nëse pas saj është epshi ose zemërimi?! Pavarësisht të tërë kësaj rëndësie që ka, nëse mendja nuk e shoqëron dëshirën, vullnetin, atëherë ajo shndërrohet në diçka shkatërruese dhe të shpërndarë copë-copë. Për më tepër këtu nuk ka asnjë liri. Një dëshirë që nuk bashkohet, takohet me mendjen nuk ka mundësi që të nënkuptojë lirinë.

Disa njerëz thonë se liria është e lidhur me dëshirën, vullnetin. Shumë mirë, por cila është e lirë, dëshira apo mendja?! Mendja. Thënia se dëshira, parapëlqimi, zgjedhja janë liri është e saktë, vërtetë, shumë mirë po ata nga e marrin këtë liri?! Nga mendja. Gjëja e vetme që është e lirë si natyrë dhe vetë është mendja.

Lārīxhānī: Njëri nga gabimet e filozofisë perëndimore është dhe shtimi i saj i një cilësie, veçorie të dukshme gjithçkaje që ka një përmasë të fshehtë dhe të padukshme.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është një diagnozë, përcaktim shumë i saktë. Arsyeja më e madhe e tërheqjes së filozofisë perëndimore dhe esh‘aritëve në këtë pikë është mosshfaqja e interesit ndaj gjërave të fshehta dhe të padukshme. Ata i shikojnë veprat e dëshirës, por nuk i shikojnë, ose nuk duan t’i shikojnë veprat e mendjes. Ndërkohë dëshira lindi nga mendja. Kjo është vetë dukshmëria, paraqitja. Të urtët tanë të mëdhenj që e kanë diagnostikuar ashtu siç duhet çështjen Ibn Sīnā dhe Ṭūsīu, kanë vënë në një mënyrë të saktë theksin mbi faktin se mendja është kryesorja, thelbësorja dhe këtë të fundit e kanë parë, vlerësuar si burimin e gjithçkaje.

Lārīxhānī: Shtojmë se me të vërtetë Ṭūsīu e ka kuptuar dhe sqaruar në një mënyrë shumë të bukur kuptimin e fjalëzës “munṣarif”. Sipas mendimit të tij largimi i njeriut nga gjërat që do të pamundësojnë arritjen në qëllim, synim dhe drejtimi i tij në gjërat e përshpejtuara në arritje krijon, shkakton një “inṣirāf”. Ky “inṣirāf” është një prodhim i adhurimeve dhe atij asketizmit racionalist. Si rrjedhojë përmbledhim se qenia e personaliteve adhuruese dhe askete (bartja e dy cilësive bashkë) është e mundur; megjithatë çdo asket mund të mos jetë i urtë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është shumë e saktë. Ka shumë adhurues dhe asketë që nuk janë të urtë. Mirëpo nuk ka asnjë të urtë i cili nuk është adhurues dhe asket. Secili i urtë është hem adhurues dhe hem asket.

Lārīxhānī: “Më pas ai pranon gjërat që beson se do ta çojnë në të Vërtetin atë, gjëra që në praninë, sytë e shumicës janë adhurimet që dihen si “punët e veçanta”. Këtu bashkë me përmendjen e thënies “punët e veçanta” sa shumë që u zgjerua përfshirja e adhurimit”...

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është tepër e saktë. Këto adhurime që janë “punët e veçanta” janë gjëra që i dimë të tërë dhe janë sqaruar me mbarë imtësitë e tyre nga ana e dijetarëve dhe juristëve tanë të nderuar gjatë shekujve. Shumë mirë, por cili është adhurimi më i madh në të vërtetë?! Mendimi. Adhurimi më i pastër, sinqertë është mendimi në udhën e të Vërtetit. Nuk ka asnjë dyshim për këtë. Në adhurimet e dukshme, jashtme shpeshherë përzihet dyfytyrësia, apo nuk është kështu?! Ju lutem mos më keqkuptoni, unë këtu nuk po mundohem të them se “çdo adhurues njëkohësisht është dyfytyrësh. Pavarësisht kësaj, ngrejmë pyetjen: “Vallë a mund të ketë një dyfytyrësi në një meditim të vërtetë?! Si rrjedhojë shtrojmë pyetjen: “Vallë çfarë është adhurimi më i pastër, më i sinqertë?!” Përgjigjemi se adhurimi më i sinqertë është meditimi, mendimi në mënyrën më të saktë.

Lārīxhānī:

“Adhurimi i vërtetë nuk është as shtimi i agjërimit dhe as i namazit,

Adhurimi i vërtetë është meditimi rreth urdhrit të Allāhut”.

 

Kurse një çështje tjetër që Ṭūsīu deshi ta theksojë është dhënia kuptim me “teuel’li ue teberri” (kujdestari dhe largim) e “‘ibādetit dhe zuhdit” (adhurimit dhe asketizmit).

Mjeshtër Dīnānī: Kjo thënie është pika e majës së shī‘īzmit. Ju nga kjo fjali e kuptoni se Ṭūsīu është njëri nga shī‘ītët më të spikatur, të sinqertë që ka jetuar ndonjëherë. Shikoni se në cilat pika e bart adhurimin dhe asketizmin. Disa njerëz e lexojnë këtë thënie si “teuel’lā” dhe “teberrā”, por thënia e saktë e sipërpërmendur është “teuel’li” dhe “teberri”. Kjo thënie përkthehet qenia mik me miqtë e Allāhut dhe qenia armik me armiqtë e Tij... Dikush që ka gjetur udhën e vërtetë nuk orvatet të bëhet mik me armikun. Vallë a duhet të jemi mik me armikun? Patjetër që jo. Vallë përse të bëhemi miq me atë që është armik i të Vërtetit?! Vallë a mund të jetë miqësi me të Vërtetin, qenia mik me armikun e të Vërtetit?!

Lārīxhānī: Tekefundit vallë a nuk është kjo dukuri vetë uelājjeti (kujdestaria, miqësia)?!

Mjeshtër Dīnānī: Ky është vetë shī‘īzmi. Ky është një tregues i çiltërsisë, dëlirësisë në shī‘īzmin e Ṭūsīut.

Lārīxhānī: Shikoni sa bukur e ka pasqyruar tefekkurin (meditimin) imāmit në kelām (apologjetikë), felsefe (filozofi) dhe ḥikmet (urtësi)... Për shembull pa shikoni veprën e tij me titull me titull: “Texhrīdu’l- I‘tiḳādi (Pastrimi i Besimit, Kredos), e cila është shkruar duke marrë tefekkuru’l-imāmijjen (meditimin  imāmit) si bazë. Por me çfarë elegance! Gjithashtu dhe vepra me titull: “Risāletu’l-Imāmeti” (Dërgesa, Dorëshkrimi Imāmit) është e bukur në të njëjtën masë.

Mjeshtër Dīnānī: Duke mos lexuar Ṭūsīun dhe duke mos i dhënë rëndësinë e duhur atij, ne humbim shumë gjëra. Sipas mendimit tim nuk duhet të dyshohet për shī‘īzmin e Ibn Sīnās - të paktën sa shī‘īzmi i Ṭūsīut. Ata të cilët dyshojnë për shī‘īzmin e Ibn Sīnās - disa kanë dyshuar - i kanë bërë padrejtësi atij. Unë kam dëshirë që të përcjell një fjali të tij dhe më pas gjykoni ju: “Ai e ka ditur, njohur vendin e Imām ‘Alīut (p.m.t.) ndaj të tjerëve si vendin e me‘ḳūlit (të menduarës) ndaj maḥsūsit (të shqisuarës)”. Vallë çfarë lloj vlere mund të ketë maḥsūsi (e shqisuara) pranë me‘ḳūlit (të menduarës)?! Ja pra këto janë fjalët e Ibn Sīnās. Tani vallë si mund të dyshojmë për shī‘īzmin e tij?! Atëherë përse disa dyshojnë?! Këta të dy, domethënë si Ṭūsīu ashtu dhe Ibn Sīnā ndonëse janë dy filozofë me mendim të lirë janë ushqyer nga shī‘īzmi në të vërtetë.

Lārīxhānī: Atëherë vallë a mund të themi se dhe teuel’li dhe teberri janë dy krahë që e çojnë të urtin tek i Vërteti pikërisht si adhurimi dhe asketizmi?!

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht se po... Mirëpo dhe këtu është mendja ajo e cila duhet t’i shoqërojë ato dhe duhet të përparojnë me dritën e saj.

Lārīxhānī: Po, sigurisht...

“Më pas kur të gjesh të Vërtetin, shikon se “urtësia” është shkalla e parë e arritjes tek Ai”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, njeriu duhet të shohë se ku dhe kë arrin. Ne duhet të mendojmë me kujdes mbi çdo fjalë të tij që është thënë këtu. Secili rreh gjoksin dhe thekson se ka arritur në të Vërtetin. Por cili është kriteri i arritjes tek i Vërteti?! Shkalla e parë e arritjes tek i Vërteti është “me‘rifeti” (urtësia). Si përfundim ju duhet të arrini tek urtësia. Ju nuk mund të kaloni duke thënë “unë kam urtësi” këtu; sepse dhe ajo ka shkallë. Hem shkalla e parë dhe hem shkalla e fundit e ūṣlatit (bashkimit, takimit) është urtësia. Ja pra ky është vendi i urtësisë; pra dituria e njeriut se ku ka arritur.

Lārīxhānī: Shikoni se çfarë horizontesh hap Ṭūsīu në mendjet tona?!

“Gjendjet e kërkuesve të të vërtetës nuk janë jashtë këtyre tri gjendjeve”.

Mjeshtër Dīnānī: Ne i kishim cekur dhe më parë këto. Mbiemrat “‘ābid” (adhurues), “‘ārif” (i urtë) dhe “zāhid” (asket) disa herë janë gërshetuar në të gjitha në një njeri. Herë-herë janë dyshe: domethënë dikush për shembull është adhurues por nuk është asket... Si dhe ndonjëherë gjenden vetëm si një veçori e vetme tek njeriu: për shembull njeriu është vetëm adhurues ose është vetëm asket. Kurse tek i urti gjenden që të tria këto veçori, të cilat ndryshojnë sipas gjendjes së njerëzve. Sepse shkallët e njerëzve në këto çështje janë të ndryshme nga njëra-tjetra.

Lārīxhānī: Atëherë nuk është e mundur që i urti të mos jetë adhurues dhe asket, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është e saktë. Nuk ka asnjë të urtë që nuk është adhurues dhe asket... I urti është dikush që i ka kthyer shpinën gjithçkaje tjetër përveç të Vërtetit. Dikush që nuk i kthen shpinën gjithçkaje tjetër përveç të Vërtetit nuk është i urtë. Ky i fundit që ka arritur në urtësinë e të Vërtetit, tanimë i ka kthyer gjithçkaje tjetër shpinën përveç të Vërtetit. Vallë çfarë mund të jetë kjo tjetër përveç asketizmit?! Vallë a mund të arrihet në urtësinë e të Vërtetit perderisa nuk i kthehet gjithçkaje tjetër shpina?! Si rrjedhojë arritja e të urtit në urtësinë e të Vërtetit dhe kthimi i shpinës i gjithçkaje tjetër që mbetet pas është asketizëm. Shtojmë se është mëse e natyrshme se ka dhe adhurime të cilat do të mund ta ndihmojnë në këtë udhë. Kjo e fundit nuk mund të përshkohet në mangësi të adhurimeve. Sepse ai përparon në udhën e të Vërtetit dhe për këtë arsye duhet të adhurojë të Vërtetin.

Lārīxhānī: Në fakt vendet e bukura vijnë pas kësaj, mjeshtër i nderuar:

“Asketizmi në praninë e jo të urtit është blerja e përfitimit të botës tjetër me atë të kësaj bote,

Kurse në praninë e të urtit është pastrimi i tij nga gjërat që do e ndalojnë nga e fshehta e të Vërtetit.

Adhurimi në praninë e jo të urtit është blerja e botës tjetër kundrejt punimit me një pagesë në këtë botë”.
 

Mjeshtër Dīnānī: Po, këto janë thënie shumë interesante...

Lārīxhānī: Në fakt ne shpeshherë çështjet morale dhe me vlerë i cilësojmë, quajmë si të papërshkrueshme dhe përshkrimet që kemi bërë në këto fusha nuk janë të arsyetuara, menduara. Gjithashtu as klasifikimet tona që u përkasin koncepteve nuk janë të mbështetura në mendje. Nëse do Allāhu do të gjejmë rastin që t’i prekim këto në programin tonë vijues.

Në këtë mënyrë u zbardhën se çfarë kuptimi kanë koncepte si “‘ābid” (adhurues), “‘ārif” (i urtë) dhe “zāhid” (asket) në sytë e të urtit Naṣīruddīn Ṭūsīu, i cili është sqaruesi i veprës së çmuar me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) e të urtit Ibn Sīnā.

Lārīxhānī: Sa çështje të bukura që janë këto. Ne përfituam me tepricë përsëri nga dituritë dhe njohuritë tuaja, mjeshtër i nderuar. Si përfundim këto të vërteta do të rrjedhin dhe arrijnë nga gjuha juaj për brezat e ardhshëm përgjatë shekujve. Të tëra këto janë shkak për një lloj dashurie për vetveten dhe lumturie në brendinë e njeriut. Madje dhe në këtë atmosferën kaotike, të shqetësuar dhe të trazuar të modernitetit gjithmonë nga diku do të dalë një kërkues i të vërtetës... Nëse do Allāhu zemrat tona do të marrin gjithmonë pjesën që u takon nga këto frymëzime të ndriçuara.

Në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak