Ibrahimi Dinani: Bisedat e Nasiruddin Tusiut: Mendja është Shfaqja e Zemrës, nuk është Dëshmia, Ëndrra dhe Vegimi, por Shikimi i Mendjes (Pjesa e Nëntë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Dhj. 13, 2024, 6:04 a.m.

Pra mendja pothuajse vjen në gjuhë dhe citon si më poshtë: “Unë e di se e pafundmja ka një kuptim dhe e kuptoj atë. Megjithatë ajo nuk futet në trajtat e mia dhe nuk është diçka që mund ta përfytyroj”. Gjykimi i kujt është ky?! Ky është gjykimi i mendjes. Ja pra kjo është qenia në ndërgjegjjen e kufinjve të tu.

Mendja Është Shfaqja E Zemrës, Nuk Është Dëshmia, Ëndrra Dhe Vegimi, Por Shikimi i Mendjes

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, gjithëpërfshirëse dhe të thella të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Tanimë ashtu siç e dini ne kemi disa programe që po hetojmë mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut mbi boshtin e librit me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” të shkruar nga mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī.

Ashtu siç do të kujtoheni dhe në programin e kaluar, ne po bënim për shkëmbimin e letrave dhe dialogjet mes të diturit, mençurit dhe të urtit të madh Ṣadruddīn Ḳonevīut dhe Naṣīruddīn Ṭūsīut fjalë. Sepse dhe mjeshtri ynë i nderuar i ka hetuar këto shkrime të ndërsjella në librin e tij nën kreun me titull: “Përputhja e Intuitës dhe Mendimit në një Dialog Madhështor”. Madhështia e këtyre shkrimeve të ndërsjella është bashkimi, takimi në mesin e tyre.

Ky personalitet i madh ka të pranishme një numër të lartë veprash në fusha të larmishme nga njëra-tjetra. Ai ishte dikush që kishte dituri, njohuri dhe largpamësi në fusha shkencore si fejlesufijje (filozofi), kelām (apologjetikë, fjalim), ‘ilmu’n-nuxhūmi (astronomi), manṭiḳ (logjikë), akhlāḳ (moral), ‘irfān (urtësi), taṣaūuf (misticizëm), matematikë dhe ṭibb (mjekësi). Me të vërtetë ai është një personalitet magjepsës. Vepra e tij me titull: “Texhrīdu’l- I‘tiḳādi (Pastrimi i Besimit, Kredos) e ruan rëndësinë e saj në shkencën e apologjetikës si një burim i rëndësishëm drejtimi kryesor, themelor për të tërë për një kohë mjaft të gjatë më shumë se 800 vitesh dhe ashtu siç ka ndodhur në të kaluarën dhe sot vijojnë të shkruhen një numër i madh sqarimesh si nga dijetarët sunnitë dhe shī‘ītë.

Dialogjet e zhvilluara të këtij mendimtari të madh po i sqaronim duke marrë për bazë veprën e çmuar dhe të mrekullueshme me titull: “Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof i Dialogut” e hirësisë së tij mjeshtrit tonë të nderuar. Edhe letra e shkruar e Ṣadruddīn Ḳonevīut për Naṣīruddīn Ṭūsīun është njëra nga çështjet e studiuara në veprën e lartcituar. Ṣadruddīn Ḳonevīu në këtë letër i ka bërë pyetje Ṭūsīut për gjëra që përbëjnë boshtin e mendimeve të tij. Ky shkrim i ndërsjellë është trajtuar me kreun: “Përputhja e Intuitës dhe Mendimit në një Dialog Madhështor”. Me të vërtetë ky është një krye dhe përmbajtje e denjë e emërtuar me emrin e tij...

Po, mjeshtër ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, Ṣadruddīn Ḳonevīu ishte njëri nga nxënësit e përzgjedhur dhe khalīfet (prijës sekti, ṭarīḳati) e përkryer të Muḥjiddīn Ibn ‘Arabīut. Ai nuk ishte kurrë një personalitet i rëndomtë. Një personalitet i tillë në fushën e urtësisë i shkruan një letër Ṭūsīut. Nëse më lejoni unë dua të përcjell disa paragrafe të kësaj letre dhe më pas le të përfitojmë nga sqarimet e hirësisë suaj:

Ṣadruddīn Ḳonevīu e lavdëron në një mënyrë shumë të bukur Naṣīruddīn Ṭūsīun në rreshtat e parë të letrës së tij:

“Ai është një khāxhe (hoxhë) madhështor, zotërues i virtyteve të larta, krenaria e të parëve e të fundve, sullṭāni i të urtëve të shekullit, mirësia e epokës (kohës), ndihmësi i feve dhe popujve...”

Shkurtimisht mbarë mbiemrat që ka numëruar janë gjëra të identifikuara me Naṣīruddīn Ṭūsīun. Në këto thënie nuk bëhet fjalë për ndonjë lajkë ose teprim. Më tej Konevīu bën një hyrje në temën kryesore të letrës. Kjo pjesë është mjaft e gjatë, por pjesa hyrëse e kësaj letre është kështu: “Synimi i mukhliṣit (të sinqertit) që do të hapë derën e uṣlatit (bashkimit, takimit) është jetësuar me atë vetë. Njëra nga udhët e kërkimit të këtij liḳāi’ (bashkimi, takimi) është shkrimi i ndërsjellë; sepse atë e kanë përkufizuar si njëra nga dy udhët e takimit. Kjo është arsyeja që në këtë pjesën hyrëse të letrës, nuk desha privimin e asaj vete nga “dobitë e diturisë” - që këto janë pamjet më madhështore në përparimin e shpirtrave, trupave - nga mendimet e asaj vete të nderuar dhe që të mos ketë pjesën e fatit nga përfundimet e këtyre mendimeve të përftuara”.

Kumtojmë se këtu shprehja me trajtën ‘arabe mufā‘ale (tregon një veprim ndërsjelljeje) e foljes “mufāteḥa” (hapje, hyrje e ndërsjellë) e pjesës hapëse, hyrëse është mjaft interesante. Domethënë kjo hapje është dypalëshe, apo e ndërsjellë. Atëherë shtojmë se bëhet për një lidhje elegante mes foljes “mufāteḥa” (hapje, hyrje e ndërsjellë) dhe “muuāṣele” (bashkim, takim i ndërsjellë).

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke cituar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke miratuar se ato që keni ndjerë në mënyrë intuitive janë shumë të sakta. Po, ashtu siç bëtë dhe ju të qartë Ṣadruddīn Ḳonevīu është një dijetar dhe i urtë i madh. Ai nuk është vetëm një nxënës i Ibn ‘Arabīut, por gjithashtu dhe një personalitet i cili ju është dorëzuar arsimimit, edukimit dhe stërvitjes së tij që nga fëmijëria e tij. Kumtoj se kështu është në mënyrë të natyrshme... Folja “mufāteḥa” do të thotë hapje, një hapje e ndërsjellë... Gjithashtu dhe ittiḥādi (bashkimi) i shpirtit është një hapje dhe zgjerim. Folja “mufāteḥa” (hapje, hyrje e ndërsjellë) është një fjalë shumë interesante.... Fjala “fetḥ” ka kuptime si çliroj, hap dhe liroj. Disa herë ju çlironi një kështjellë, qytet, shtet, vend dhe disa herë thjesht hapni bravën dhe derën e shtëpisë. Që të tëra këto janë një hapje.

Fjala “mufāteḥa” (hapje) ka shumë kuptime të barasvlefshme. “Mufāteḥa”-ja që është gjëja për të cilën flitet këtu është hapja e shpirtit. Ju këtu mund të drejtoni një pyetje këtu se çfarë do të thotë hapja e shpirtit dhe se a është ose nuk është diçka e mbyllur. Shprehemi kështu sepse rūḥu (shpirti) dhe nefsu’l-insāni (shpirti i njeriut) janë muxherredë (abstraktë). Në shtesë gjëja që është muxherred (abstrakte) është mursel (e pavarur); nuk është në mënyrë të prerë e mbyllur. Këtu njëkohësisht ka diçka të pranishme rë cilën mund ta quajmë mrekulli ose paradoks: Nefsu’n-nāṭiḳi (Shpirti folës) pavarësisht se është muxherred (abstrakt) - që nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti folës) është abstrakt she ai që është abstrakt është meftuūḥ i hapur dhe mursel (i pavarur) - nga ana tjetër është i dhënë pas gjërave epshore, joshëse joshjeve tërheqjeve dhe lidhjeve të kësaj bote.

Shpirti i cili është i pavarur në vetvete - që shpirti është abstrakt në vetvete; por nuk është abstrakt në vendin e veprës; kjo pikë është shumë e rëndësishme - ai duke përfytyruar një pamje shpirtërore joshëse botërore dhe mendimore mund të qëndrojë i ngrirë këtu. Sepse ai është i lidhur me trupin në çuarjen e një pune, vepre në vend dhe ky trup ka disa domosdoshmëri, nevoja. Mendja e njeriut ndonjëherë shtanget e ngrirë në një pamje mendore. Ajo pranon një pamje; sepse bëhet për disa domosdoshmëri, nevoja, përfitime epshore në këtë pamje fjalë për të. Ose njeriu nuk mund të dojë të arrijë në ‘ālemu’l-eruāḥi (botën e shpirtrave). Në këtë gjendje, rast ai mbetet i ngrirë në atë pamjen që është fiksuar. Ai ngrin në njëfarë kuptimi, në njëfarë kuptimi mbyllet, ngrin dhe mendimi i tij. Pra njeriu mbyll dyert e mendjes së tij. Njerëzit e ngrirë mbyllin dyert e mendjes së tyre, madje i kyçin.

Në fakt këto thënie lapidare nuk më përkasin mua, por janë thëniet e Ḳur’ānit Famëlartë dhe ḥadītheve profetike: “Ata kanë kyçe mbi zemrat e tyre, ose zemrat e tyre janë të kyçura”. Shumë mirë, por çfarë do të thotë prania, qenia e kyçeve mbi zemër?! Kjo e fundit që synohet këtu nuk është zemra në kuptimin anatomik dhe dhe mjekësor. Nëse do të synuar kjo, atëherë njeriu bashkë me mbylljen e zemrës duhet të kalonte në infarkt, krizë dhe duhet të vdiste. Sepse në rast se zemra nuk pompon gjak qoftë për një çast të vetëm, njeriu vdes. Njerëzit e përfolur në këtë thënie janë njerëz që i kanë mbyllur zemrat e tyre. Mbyllja e zemrës është mbyllja e mendjes. Zemra është vetë mendja. Mendja është shfaqja e zemrës. Mendja mbyllet dhe kyçet. Shumë mirë, por çfarë kuptimi ka kjo?! Kur ju mbyllni një kuti, vallë a mund të futet, vihet diçka tjetër brenda saj?! Jo! Për më tepër askush nuk e di se çfarë ka brenda asaj kutie. Ja pra dhe disa mendje mbyllen kështu.

Mbyllja e mendjeve ka kuptimin dhe mbyllja e zemrave. Këto të fundit janë të mbyllura dhe nuk kanë as kyçe aty. Në mbarë këto që tregova, në fakt po mundohem të sqaroj kuptimin të termit “infitāḥ” (çelje, çlirim, hapje, hyrje). Edhe ju kishit pyetur kuptimin e këtij termi fundja, apo nuk është kështu?!

Shkrimet e ndërsjella mes Ṣadruddīn Ḳonevīut dhe Naṣīruddīn Ṭūsīut nuk janë shkrimet e ndërsjella të mendjeve të mbyllura. Shprehemi kështu sepse as mendja e Ḳonevīut dhe as mendja e Ṭūsīut nuk janë të mbyllura... Që të dy këta janë një ecuri dhe hapësirë të kthyer ndaj njëri-tjetrit. Si rrjedhojë këtu nuk bëhet fjalë për diçka të quajtur si mbyllje. Folja “mufāteḥa” do të thotë të jesh i hapur dhe zotërimi i mendjeve të hapura, jo të mbyllura. Kur dy mendje janë të hapura, këto bëhen dy ecuri, rrjedha të ndryshme dhe dy detra të ndryshëm që janë bashkuar, takuar me njëri-tjetrin. Ja pra ky është dhe kuptimi i ājetit të nderuar ḳurānor: “Bashkimi, përzierja, takimi i dy detrave”. Që të dy detrat kanë arritur me njëri-tjetrin. Kjo është “mufāteḥa”-ja. Kjo e fundit do të thotë çelja, hapja e derës së mendjes. Dituria e njeriut nëse e ka apo nuk e ka të hapur ose të mbyllur mendjen e tij është shumë e rëndësishme. Njerëzit duhet të mendojnë gjithmonë mbi veten e tyre.

Shumë njerëz nuk janë në dijeni se e kanë mendjen e mbyllur. Ka gjasa që njerëzit së bashku me këtë mendjen e kyçur dhe të mbyllur të jetojnë gjatë tërë jetës së tyre në një kuti të kyçur dhe të mbyllur. Kyçi këtu është përsëri vetë njeriu. Këtë kyç nuk e bëjnë çelësbërësit ose kyçbërësit. Ky çelës është sërish në vetë atë mendjen e mbyllur. Nëse njeriu e këtë çelës, kyç, ai duhet të hapë dyert e mendjes së tij. Hapni mendjen tuaj, nëse dhe mendja e palës përballë është e hapur, atëherë do të jeni bashkuar, takuar me njëri-tjetrin. Nëse keni një mendje të hapur, valët e të vërtetës në çdo vend të botës do të kenë ardhur një për një në mendjen tuaj. Në këtë mënyrë bota juaj e brendshme zgjerohet dita-ditës. Këta janë çelësat e urtësisë. Si rrjedhojë kjo hapje është dypalëshe. Në këtë pikë Ṣadruddīn Ḳonevīu rrëfen kështu: “Ne kemi një mufāteḥa (hapje të përbashkët) me Nasīruddīn Ṭūsīun”.

Lārīxhānī: Madje ata mund të jenë çelësi, kyçi i njëri-tjetrit.

Mjeshtër Dīnānī: Ata janë të hapur në fund të fundit... Si mendja e Ḳonevīut ashtu dhe ajo e Ṭūsīut janë të hapura... Dy mendje të hapura bashkohen me njëra-tjetrën. Kjo është “mufāteḥa”-ja. Ne fatkeqësisht shikojmë se një mori mendjesh janë të mbyllura. Mendjet e njerëzve fanatikë janë të mbyllura. Gjithashtu dhe mendjet e njerëzve të dhënë pas interesit, përfitimit janë të mbyllura.... Edhe mendjet paragjykuese apo me maraz (sëmundje, smirë, xhelozi, zili)... Madje as e folura me njerëz të tillë nuk është e mundur. Në shtesë kjo nuk ka as dobi; sepse mendjet e tyre janë të kyçura, mbyllura. Sërish dhe një dialog që do të mund të zhvillohet me ta është mjaft sipërfaqësor. Një dialog i cili do të mund të zhvillohet me dy njerëz me mendje të mbyllur, është një dialog sipërfaqësor; debat dhe diskutim. E thënë ndryshe i ashtuquajturi dialog në gjirin e tyre në të vërtetë është shndërruar në një debat. Kështu që në mesin e tyre përjetohen fjalë lufte, debati është një lloj lufte tekefundit. Nëse ata i çelin, hapin këta kyçe, do t’i kenë dhënë një “mufāteḥa”-je (hapjeje të përbashkët) jetë. Edhe Ṣadruddīn Ḳonevīu bën për një çelje, hapje fjalë këtu.

Lārīxhānī: Po, shumë e saktë. Mjeshtër i nderuar, vallë a është e mundur që kjo mufāteḥa (hapje e përbashkët) të asgjësojë një sërë pengesash në mendime, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Patjetër.

Lārīxhānī: Epo Ṣadruddīn Ḳonevīu në fragmentin pasardhës tregon si më poshtë: “Përftimi i ‘ilmu’l-jaḳīnit (diturisë së prerë), me anë të ligjeve mendimore dhe dëshmive, provave teorike është mjaft i vështirë”.

Ne e shikojmë këtë në thëniet e një numri të lartë të të mëdhenjve tanë. Më pas ai shënjon dhe këtë thënie të Ibn Sīnās:

“Njeriu nuk ka fuqinë e mundësisë së zotërimit të vërtetës së gjërave. Shqisat e tij kanë vetëm fuqinë e mundësisë së konceptimit të leuāzimit (domosdoshmërive, nevojave) dhe veçorive të gjërave”. Dhe më tej ai vazhdon kështu: “Këto thënie janë mishëruar, trupëzuar nga natyrshmëria e pastër dhe shija e urtë e Ibn Sīnās”.

Mjeshtër Dīnānī: Këtu gjëja që duhet theksuar në kelāmin (fjalët) e një të urti të madh si Ṣadruddīn Ḳonevīu është se në përgjithësi të urtët nuk përputhen me udhë si istidlāli (qenia dëshmi) dhe manṭiḳu (logjika) dhe se ata i çmojnë lart udhët e përftimit të diturisë si shuhūdi (dëshmia), mukāshefeja (zbulimi i ndërsjellë) dhe sulūku (udhëtimi moral, shpirtëror). Ṣadruddīn Ḳonevīu, ky i urtë i madh i cili është khalīfeja (prijësi i tarīḳatit të) i Ibn ‘Arabīut nuk lajmëron se mënyra, udha e istidlālit (qenies dëshmi) është e mbyllur; vetëm se lajmëron se kjo udhë është shumë e vështirë. Ai nuk shpalos se kjo është një udhë e pamundur, ai thjesht shpalos se dhe udha e istidlālit (qenies dëshmi) dhe manṭiḳut (logjikës) është e hapur. Krahas kësaj ai shpalos se këto udhë janë të vështira. Arritja me anë të istidlālit (qenies dëshmi) në të vërtetën e gjërave sigurisht se është e vështirë. Kjo kërkon disa masa parapërgatitore, kujdes, tefekkur (meditim, mendim), si dhe një orvatje që shtrihet ditën dhe natën.

Ai pasi thekson vështirësinë e kësaj, tregon sqarimet e Ibn Sīnās si dëshmi për fjalët e tij. Pra një i urtë i përdor fjalët e një filozofi si një pikë mbështetje për të. Kjo është dhe pjesa e rëndësishme. Nëse një shkrim i ndërsjellë do të ndodhte në gjirin e dy të urtëve kjo do të ishte e natyrshme. Për shembull adresimi, drejtimi i Mullah Ṣadrās ndaj fjalëve të Ibn Sīnās është jashtëzakonisht i natyrshëm; sepse që të dy janë të urtë. Ashtu siç përcaktova dhe pakëz qëparë një khalīfe i një personaliteti të madh si Ibn ‘Arabīu, madje një i urtë që është djali i birësuar i tij, i adresohet, drejtohet fjalëve të Ibn Sīnās. Po, miratojmë se ky adresim është i saktë. Sepse Ibn Sīnā nuk i ka bërë këto thënie të rëndësishme të qarta në një vend të vetëm, por në një numër të madh vendesh. Gjithashtu ai ka qëmtuar se kjo dukuri (arritja në të vërtetat e gjërave) nuk është muḥāl (e pamundur), por është e vështirë.

Edhe i nderuari i dërguari ynë (p.q.m.t.) është lutur si vijon: “O Allāhu im, tregomi gjërat ashtu siç janë”. Edhe Ibn Sīnā nënvizon se kjo është e vështirë. Shumë pak njerëz mund ta kenë të lehtë këtë. Megjithatë sidoqoftë ai nuk thotë se kjo është e pamundur. Ja pra këtu krahas qenies së një filozofi të madh të Ibn Sīnās - që dhe sipas mendimit tim ai është filozofi më i madh - gjithashtu ai ka hapur një epokë të re me këto thënie si një urtë i madh. Për fat të keq ana e urtësisë së tij nuk është marrë aq sa duhet parasysh. Kjo anë e Ibn Sīnās nuk mund të përmblidhet me kreun e nëntë të veprës së tij me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) dhe nuk mund të futet, strehohet vetëm me këtë vend, i nderuar Lārīxhānī. Këto fjalët e tij të urtësisë janë të pranishme në një mori veprash. Nëse ajo vepra e tij me dyzetë vëllime “Kitābu’l-Inṣāfi” (Libri i Gjykimit të Shëndoshë) nuk do të kishte humbur, mbase fytyra e filozofisë së botës muslimane në ditët e sotme do të ishte plotësisht ndryshe.

“Ḥikmetu’sh-sharḳijje” (urtësia lindore) e tij zinte në këtë libër vend. Por përse ai e kishte emërtuar librin e lartcituar me fjalën “inṣāf”?! Sepse ai kishte gjykuar mes filozofisë greke dhe filozofisë īrāniane përpara ardhjes së Islāmit. Përsëri ai kishte gjykuar dhe mes Aristotelit dhe filozofëve të tjerë (të ḥikmetu’sh-sharḳijjes (urtësisë lindore)) dhe ai kishte kundërshtuar Aristotelit në librin e sipërpërmendur. Arsyeja e emërtimit të librit të mësipërm me fjalën “inṣāf” (gjykimi i shëndoshë) është lajmërimi, njoftimi i me një gjykim të shëndoshë të këtyre dukurive. Pas sulmit famëkeq dhe të shëmtuar të kryer të gazneuive në qytetin e lashtë të Iṣfahānit në Īrān dhe ndaj shtëpisë së Ibn Sīnās kjo shtëpi ishte djegur dhe bashkë me të ishte djegur dhe libri në fjalë. Megjithëse shumë njerëz kanë pohuar se disa dorëshkrime dhe pjesë dhe të këtij libri gjendeshin në duart e Imām Suhreverdīut, fundja ne nuk jemi saktësisht dhe tërësisht në dijeni se çfarë ishte përmbajtja dhe përbërja e tyre... Edhe vetë Imām Suhreverdīu kishte rrëfyer se kishte gjetur disa kopje të këtij libri. Mirëpo dhe nëse ka gjetur disa kopje të këtij libri, rishtas këto gjëra që ka gjetur mund të jenë vetëm një pjesë e librit dhe jo tërësia e tij... Shkurtimisht ky libër kishte dyzetë vëllime. Nëse ai libër do të kishte mbetur, mbijetuar, atëherë bota do të ndryshonte prerazi.

Lārīxhānī: Po, një enciklopedi ku brenda saj zinte mbarë dituria, njohuria, urtësia e botës vend...

Mjeshtër Dīnānī: Po, mund të shprehim diturinë e njerëzimit... Këto që thashë nuk janë aspak një teprim. Ibn Sīnā nuk është një filozof i madh vetëm në Īrān dhe në botën muslimane në përgjithësi, por dhe në Perëndim në veçanti. Perëndimorët ishin munduar me shekuj me radhë për zgjidhjen e të fshehtave në veprat e tij. Diku kisha lexuar se emri i dijetarit tonë të madh Ibn Sīnās kalonte më shumë se emri i çdo dijetari, filozofi tjetër në një listë ku radhiteshin veprat e shkruara deri në atë kohë në Perëndim në Mesjetë, madje dhe përpara Rilindjes Europiane. Mendimtarët perëndimorë kur kishin hulumtuar këto lista kishin miratuar se kishin rastisur në emrin e tij më tepër se emrat e dijetarëve, filozofëve të tjerë. Shikoni, madje dhe në Perëndim gjendja është kështu. Dituria, filozofia, mjekësia dhe urtësia e tij kishte tërhequr gjithmonë interesin e perëndimorëve.

Si përfundim ky personalitet i madh që është dhe një i urtë i madh miraton se zotërimi i të vërtetës së gjërave është mjaft i vështirë. Megjithatë pavarësisht kësaj, ai nuk e hedh as manṭiḳun (logjikën) poshtë. Këtu ia vlen të përmendet fakti se ai njëkohësisht ishte dhe një racionalist i madh. Gjithçka ka një kufi dhe pamje: xhinsu’l-jaḳīni (lloji i dëshmisë së qartë) ose faṣlu’l-jaḳīni (kreu, ndarja e dëshmisë së qartë)... Këtyre u thuhet dhe ḥaddu’t-tāmmi (kufiri i plotë). Pra përshkrimet logjike dhe vetore. Ibn Sīnā thotë se këto janë ndarje logjike. Në të njëjtën kohë sipas tij, këto janë gjëra që mendja ka arritur në shkallën e mefhūmātit (koncepteve). Megjithatë krahas faṣlu’l-manṭiḳit (kreut logjik) ka dhe një faṣlu’l-ishtiḳāḳi (kreut të çarjes, ndarjes). Ja pra që këtu e tutje hyn shuhūd (dëshmia, shikimi) në punë. Kur Ibn Sīnā bën për shuhūd ai lajmëron për një term të veçantë këtu: Ḥadsi (intuita)...

Mirëpo ḥadsi (intuita, konceptimi i drejtë, saktë) i shprehur i tij nuk është i njëjtë me intuitën që dimë ne. Kur ne përdorim foljen “ḥads” (kam intuitë, parandjej) në persisht, më tepër synojmë gjërat e pandehura në jetën tonë të përditshme. Intuita e synuar e tij është përhapja e mendjes pa asnjë lloj mjeti në të vërtetën. Në të vërtetë ai e lartëson mendjen në vendin e shuhūdit (dëshmisë, pranisë, shikimit). Kini kujdes këtu. Sa gjë e ndryshme është ajo që Ibn Sīnā ka kuptuar nga shuhūdi! Përshkrimi i tij lidhur me “ḥadsin” (intuitën) është diçka shumë e ndryshme nga përshkrimet dhe sqarimet e filozofëve të tjerë në lidhje me intutën. Edhe kur ai bën për zotërimin e të vërtetës së gjërave fjalë, ai ka për synim shuhūdin. Ky i fundit për të cilin bën fjalë është shumë më i ndryshëm nga shuhūdi për të cilin bëjnë disa njerëz me pamje të urtish - të cilët unë i quaj ashtu - fjalë. Madje dhe sot mistikët e këtij lloji janë mjaft në modë...

Ndërkohë këta njerëz nuk e dinë se çfarë është shuhūdi në të vërtetë. Ata pandehin se shuhūdi është një lloj ëndrre që vjen në mendje. Jo, intuita nuk është asnjëra nga këto. Kur Ibn Sīna bën për “shuhūdin” dhe “intuitën” fjalë, ai synon shuhūdin e mendjes. Madje dhe vetë mendja është një anëtare e dëshmisë, shikimit, e cila ka etapa, faza. Ç’është e drejta mendja është një sy. Kjo nuk ka kuptimin se është syri i mendjes, përkundrazi kjo ka kuptimin se vetë mendja është një sy. Pra ju në njërën anë keni një sy të jashtëm (një sy të kokës) dhe në anën tjetër keni dhe mendjen tuaj që shikon. Këtë e kishte shprehur dhe Platoni. Erbābu’l-enuā’i (larmia e shembujve), muthuli (shembujt), idea (idea)) e Platonit pra idea e tij ka rrjedhur nga fjala greke “ide” që ka kuptimin e “shikimit, shikoj”. Pra mendja “shikon”. Ne (ju, unë, ose të tjerët) e kuptojmë mendjen me “istidlāl” (dëshmi, qenie dëshmi). Vallë mendja kupton, por nuk mund të shikojë?!

Jo, ajo hem kupton dhe hem shikon. Mendja e kupton këshillimin e madh dhe këshillimin e vogël me pasojë, përfundim. Megjithatë ajo arrin në shkallë të tilla sa ajo e shikon pasojën, përfundimin në mangësi të asnjë lloj mjeti. Ja pra saktësisht në këtë pikë Ibn Sīnā miraton se dikush me aftësi, dëshmi mund të arrijë drejtpërdrejtë në përfundim në mungesë të këshillimit të madh dhe këshillimit të vogël. Pra njeriu e “shikon” drejtpërdrejtë përfundimin e burhānit (dëshmisë së qartë). Për shembull ai nga këshillimi kubrā (i madh) dhe këshillimi sugrā (i vogël) del në përfundimin se A-ja është e barabartë me B-në, B-ja me A-në dhe si rrjedhojë A-ja është e barabartë me C-në... Kjo është një istidlāl (qenie dëshmi). Ja pra saktësisht në këtë pikë ai pohon se mendja së bashku me te‘ālin (lartësimin) që ka përshkuar arrin drejtpërdrejtë në të njëjtin përfundim pa patur këshillimin e madh dhe këshillimin e vogël, si dhe këtë e emërton “shuhūd” (dëshmi, shikim). Si rrjedhojë nënvizojmë se “shuhūdi” (dëshmia, shikimi) është puna e mendjes.

Ne mund të themi me lehtësinë dhe qetësinë më të madhe se njerëzit që bëjnë për mushāheden (dëshminë, shikimin e ndërsjellë) dhe shuhūdin (dëshminë, shikimin) fjalë, të cilët kannë pamje, paraqitje prej të urti, por që nuk janë njerëz të mendjes, kanë mbetur pa zgjidhje ndaj vegimeve. Ata tregojnë vetëm vegimet e tyre jashtë. Kurse shuhūdi (shikimi) është shuhūdi (shikimi) i mendjes. Mendja pavarësisht se është mendje njëkohësisht ka dhe një ru’je (dukje, pamje). Kështu që nuk duhet të themi “mendja ka sy”, por “mendja është vetë syri”. Shumë mirë, por çfarë shikon mendja?! Ajo shikon me‘ḳūlātet (të menduarat). Çfarë është një me‘ḳūl (e menduar)?! Çdo e vërtetë, vërtetësi, në të vërtetë është një e menduar. Vallë a mund të ketë një të vërtetë që nuk është e menduar?!

Lārīxhānī: Të vërtetat janë basīṭ (të thjeshta) dhe muxherred (abstrakte).

Mjeshtër Dīnānī: Po, kur ajo është e thjeshtë, tanimë ajo nuk ka një lloj dhe ndarje. Syri i mendjes i shikon drejtpërdrejtë të menduarat. Ibn Sīnā i cili flet dhe herë-herë e emërton si “ḥads” (intuitë) këtë vendin e shikimit, krijon lidhjen me ājetin e 35 të nderuar ḳurānor të sūres Nūr: “الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَىٰ نُورٍ“Ez-zuxhāxhetu ke’ennehā keukebun durrijjun jūḳadu min shexheretin mubāreketin zejtūnetin lā sharḳijjetin ue lā garbijjetin jekādu zejtuhā juḍī’u ue leu lem temses’hu nārun, nūrun ‘ala’n-nūri” (Kandili është si një planet i flaktë, zjarrtë gjendet brenda një qelqi, që ndizet nga (vaji i) drurit, pemës së bekuar të ullirit që nuk është as lindore e as perëndimore, e vaji i saj ndriçon pothuajse dhe pa e prekur zjarri, dritë mbi dritë). Ne e përftojmë dritën me burime të ndryshme energjie, ku disa herë e përftojmë duke ndezur një kandil, pishtar, qiri, shkrepëse, vaj dhe disa herë me anë të energjisë elektrike. Ndërkohë çfarë thotë ky ājet i nderuar ḳurānor: Ai kandil është ndriçim nga vetvetja, vetvetiu...

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja të bukura, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Lārīxhānī: “نُورٌ عَلَىٰ نُورٍ“Nūrun ‘ala’n-nūri” (Dritë mbi dritë).

Mjeshtër Dīnānī: Gjithashtu dhe kjo është një shkallë e mendjes, madje është vetë ajo. Kjo nuk është një gjë e ndarë, veçuar nga mendja. Kështu që ne e kemi prekur me dhjetra herë në programet tona këtë: Ne nuk kemi asgjë më të lartë se sa mendja. Madje as nuk mund të flitet mbi vetën e mendjes... Këtu është maḳāmu’s-sukūti (vendi heshtjes, qetësisë). Vallë çfarë mund të ketë mbi mendjen?! Vallë a mund të ketë diçka që të mund të mbretërojë, sundojë mendjen?!

Lārīxhānī: “Mendja është një sullṭāne që nuk mund të dekretohet, urdhërohet”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, këtë përkufizim e ka përmendur dhe Imām Gazzālī. Mendja është një

sullṭāne që nuk mund ta pezullojë, shfuqizojë, shkarkojë askush. Vallë kush mund t’i thotë mendjes: “Unë të shkarkova nga dhënia e gjykimit?!” Ne duhet të zotërojmë një gjë më të lartë se sa mendja për të mund ta thënë këtë. Po, miratojmë se vetëm një mendje më e lartë mund të shkarkojë një mendje më të ulët.

Lārīxhānī: Po, pohojmë se dhe përgjigjja e Ṭūsīut ishte pikërisht ato që thatë qëparë. Nëse më lejoni unë dua t’u lexoj tekstin:

Ṭūsīu përshkruan kështu në përgjigjen e tij:

“‘Aḳli (mendja), pra (ḳuūetu’n-naḍḥarijje - fuqia e mendimit, shikimit) rrëfen kufinjtë e saj dhe ḍīḳun (ngushtimin) e urtësisë së saj pa patur asnjë të metë”. Fjala e këtushme ‘arabe ḍīḳ (ngushtim) duhet të komentohet. Në këto rreshta ashtu siç lajmëruat dhe ju, njoftohet udha e natyrshmërisë së çiltër, dëlirë dhe shijes, në mesin e tyre nuk ka asnjë dallim. Pra tekefundit është sërish ‘aḳli (mendja), ose më saktë ‘aḳlu’s-selīmi (mendja e shëndoshë) ajo e cila diagnostikon, identifikon dhe shëndetin e natyrshmërisë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e saktë. Ju tërhoqët vëmendjen në një pikë shumë të bukur këtu. Po, ne duhet ta sqarojmë atë thënien e këtushme: Shikoni, njëra nga veçoritë e mendjes është zotërimi i saj i natyrës, përbërjes së mundësisë së arritjes në një shkallë në të cilën është e ndërgjegjshme për kufizimet dhe ngushtimin dhe  e saj, dukuri që e kemi njoftuar dhe më parë. Asnjë qenie nuk e kupton kufizueshmërinë e saj. Ato thjesht dhe vetëm “janë”. Qenia e vetme e cila beson se ka një hapësirë, fushë më të lartë se ajo është mendja. Ajo është e ndërgjegjshme për kufizueshmërinë e saj. Nuk ka rëndësi se si është përfundimi, ajo ka një kufi. Kur ajo arrin në një shkallë kur i kupton kufinjtë e saj, tanimë ajo është e ndërgjegjshme dhe se kufinjtë e saj mbarojnë atje. Shumë mirë, por ku është shkalla më e lartë e kësaj?! Tanimë atje është maḳāmu’s-sukūti (vendi i heshtjes, qetësisë). Këtë vend askush nuk mund ta derdhë, përshkruajë në fjali.

Më parë në këtë program ne kishim bërë fjalë se dhe shpallja hyjnore është mendje. Natyrisht se një mendje e çiltër, dëlirë... Kurse mendja jonë është përlyer në disa gjëra dhe është përzier me to; me ëndrrën, shqisën, vegimin... Shkurtimisht me një mori gjërash. Kurse mendja e shpalljes hyjnore është një mendje ku nuk ka asnjë lloj përlyerje, përzierje. Shpallja hyjnore është mendja e çiltër, dëlirë. Kjo është mendja që nuk ka asnjë lloj ëndrre, mangësie, shqise, ndotje, ndyrësie, vegimi, etj... Vallë si e komcepton mendja e njeriut të pafundmen?! Unë dua të ilustroj një shembull mbi këtë pyetje, kështu që çështja do të jetë zbardhur dhe më shumë. Vallë a e konceptojmë, apo nuk e konceptojmë kuptimin e të pafundmes?! Sigurisht, që e konceptojmë. Shumë mirë, por a mundet mendja ta përfytyrojë të pafundmen?! Jo. Ja pra saktësisht në këtë pikë ajo rrëfen që e di se e pafundmja ka një kuptim, megjithatë ajo nuk ka një përfytyrim në lidhje me të.

Lārīxhānī: Madje vetëm me diturinë e qenies së të pafundmes, ajo ka rrëfyer kufinjtë e saj në të vërtetë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pra ajo pothuajse vjen në gjuhë dhe tregon si më poshë: “Unë e di se e pafundmja ka një kuptim, unë e kuptoj atë. Mirëpo ajo nuk futet në trajtat e mia dhe nuk është diçka që mund ta përfytyroj. Por ajo ka një kuptim”. Gjykimi i kujt është ky?! Gjykimi i mendjes. Ja pra kjo është qenia e ndërgjegjshme në kufinjtë e saj.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, mua më duket se - madje jo vetëm se më duket, por të them të drejtën jam i sigurtë në mënyrë të prerë për të të - pavarësisht se zë në majën e urtësisë vend dhe është njëri nga khalīfetu’l-kāmile (prijësit e përkryer, plotë) të tarīḳatit të Ibn ‘Arabīut, njëra nga mendimet e brendshme, thella të Ṣadruddīn Ḳonevīut është moszotërimi i tij të një fuqie e cila do të mund të arrinte në të vërtetën e gjërave, sendeve. Tekefundit këtë e përcjell dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu. Pandeh se ky duhet të jetë një rregull mjaft i rëndësishëm në oazin e mendjes dhe urtësisë. Këtu ashtu siç përcaktuat dhe ju, Ṭūsīu rrëfen kufizueshmërinë e mendjes dhe qartëson se kjo ndodh në çastin kur ajo koncepton atë që është e panfundme. Pra ajo rrëfen kufinjtë e saj sepse e koncepton këtë. Ndërkohë shfrytëzoj rastin për të përmendur se dhe sqarimet tuaja në këtë libër janë mjaft të bukura. Ḳonevīu kishte shkruar këto në vijimin e këtyre çështjeve: “Vetëm pranë të vërtetave muxherred (abstrakte) dhe basīṭ (të thjeshta) janë dhe frymëzimet, përftimet e fshehta të pranishme”.

Më pas ai e mbështet këtë çështje në një ājet ḳurānor dhe ḥadīth fisnik: “Çfarë ka në shpirtrat vetet tuaja)?! Vallë a nuk shikoni?!”وَفِي أَنْفُسِكُمْ ۚ أَفَلَا تُبْصِرُونَ (Ue fī enfusikum efelā tubṣirūne) (Dhe çfarë ka në shpirtrat, vetet tuaja, vallë a nuk shikoni?!) (Sūre Dhārijjāt, 21) Gjithashtu Ṭūsīu përcjell këtë ḥadīth diku tjetër: “Allāhu flet në thellësitë e mendjeve të tyre me ta”, thënie kjo që u përket meulā Emīru’l-Mu’minīni (Prijësit të Besimtarëve) Imām ‘Alīut (p.m.t.) imāmit të muuaḥḥidëve (njëjësueve) dhe ḥakīmëve (të urtëve). Qartësojmë se ky ājet i nderuar ḳurānor dhe këto rrëfime profetike - të cilat janë me të vërtetë dhurata hyjnore - u shtojnë një stoli, zbukurim qenies dëshmi. Kur njeriu i shikon këto thënie, saktësojmë se është e pamundur që të mos e shikojë me një sy tjetër Ṭūsīun.

Mjeshtër Dīnānī: Në këtë ājet të nderuar ḳurānor ka një elegancë të pafundme dhe një delikatesë marramendëse. Shikoni se çfarë thotë Ḳur’āni Kerīm?! “Mā dhā fī enfusikum” (Çfarë ka në vetet tuaja?!) dhe nuk drejton pyetjen: “Çfarë keni ju?!” Domethënë ai thotë “Gjithçka që doni, kërkoni është e pranishme brenda jush”. Pra nuk është thënë se deti dhe mali janë të pranishëm tek ju. Nëse nuk është synuar se diçka e veçantë gjendet tek njeriu, vallë a nuk del nga këtu përfundimi se gjithçka gjendet tek ai (njeriu)?! Pra kjo është një absolute dhe ne duhet të lidhemi me absolutizmin e saj. Vallë si mund të jetë gjithçka e pranishme tek ne?! Vallë a është e mundur diçka e tillë?! Po, përgjigjemi se është e mundur. Unë po mundohem t’u jap këtij ājeti kurānor kuptim këtu. Nëse këtu nuk është përcaktuar se çfarë gjendet në veçanti tek ne, atëherë nga kjo del përfundimi, kuptimi se gjithçka gjendet tek ne. Nëse gjithçka gjendet tek ne, atëherë vallë përse ne nuk mund t’i shikojmë këto?! Saktësisht në këtë pikë gjuha e ājetit sa vjen e ashpërsohet: “Vallë a nuk shikoni?!” Pra ju nuk doni të shikoni. Ju jeni të paaftë. Rishtas mundohuni t'i shikoni; sepse gjithçka gjendet tek ju. Vallë a nuk doni t’i shikoni këto?!

Shumë mirë, por si t’i shikojmë?! Këtë e kisha sqaruar në programin e mëparshëm. Brendia jonë dhe bota jonë e brendshme është udhë që zgjatet deri në pafundësi.

Lārīxhānī: Ḥarfu’l-xherri (shkronja e vendndodhjes) e këtushme ka një sërë kuptimesh.

Mjeshtër Dīnānī: Unë kisha shkruar dhe në pjesën hyrëse të këtij libri: “Ashtu siç do të shikohet në këtë luftë që ka nisur në mesin e mu‘tezilive dhe esh‘arive në të shkuarën dhe mbase do të vijojë deri në ditën e Ḳijjāmetit, disa besojnë se kërkesa, vullneti është parësori, thelbësori. Edhe fjala baṣīret (largpamësi, pamje, shikim) që kalon në foljen “tubṣirūne” (shikoni) që zë vend në ājetin ḳurānor është puna e mendjes. Nëse njeriu do të kuptojë anën e brendshme të tij, atëherë duhet të udhëtojë me mendje atje. Kjo udhë nuk mund të përshkohet pa mendjen. Dëshira, kërkesa dhe vullneti i njeriut është i rëndësishëm këtu. Vallë cili është më i rëndësishmi kuptimi apo kërkimi?! Që të dy këta janë përftimet e njeriut; pra ai hem kupton dhe hem kërkon. Vallë a kërkojmë sepse kuptojmë, apo kërkojmë sepse kuptojmë?!

Lārīxhānī: Ne kërkojmë sepse kuptojmë.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra kjo është ajo që duan të thonë Ibn Sīnā dhe Ṭūsīu. Kuptimi është parësori, thelbësori; kurse kërkimi është bindur, nënshtruar ndaj kuptimit. Vallë çfarë lloj rëndësie mund të ketë një kërkesë e zbatuar mbi moskuptimin?! Mbarë lufta e esh‘arive ishte ndërtuar mbi këtë. Rëndësia dhe roli jetik dhe kritik që Ṭūsīut mori përsipër e tregojnë dhe një herë veten këtu. Sepse ai thoshte se kuptimi është thelbësori dhe se kjo është një vepër që i përket mendjes. Folja “tubṣirūne” (shikojnë) nuk është puna e dëshirës, kërkesës, vullnetit, por e mendjes. Nëse kuptimi nuk do të ishte, atëherë përse do të hynte kërkimi në punë?! Emra të shquar të historisë si Schopenhauer dhe Nietzsche shkruan libra ku shpallën se universi është i përbërë nga kërkesa. Domethënë një kërkesë që nënkupton, shënjon fuqinë... Thëniet e postmodernistëve të ditëve të sotme janë gjithmonë në këtë drejtim: “Kërkojmë dhe vetëm kërkojmë”.

Shikoni, nëse kërkesa nuk mbështetet në kuptim ajo është i verbër. Çfarë kërkoni?! Ja pra kështu shtohet, thellohet hapësira, largësia mes kërkesës dhe synimit. Nëse ju e shikoni kërkesën si absolute, atëherë kjo folja “kërkesë” drejtohet vazhdimisht në një sërë gjërash. Kur arrini në atë gjë këtë herë ju kërkoni gjëra të tjera. Gjithmonë gjendet një hapësirë mes kërkesës dhe arritjes. Arrini ku të doni, këtë herë do të kërkoni diçka tjerër. Kjo nuk ka një fund. Nëse nuk e shikojmë kuptimin si hapin e parë të kërkesës dhe nuk pranojmë se kërkesat burojnë, rrjedhin nga kuptimi kjo mënyrë kërkese do të jetë një kërkesë pa synim dhe e verbër. Bota në këtë çast përbëhet nga një kaos, katrahurë, trazirë e vërtetë. Njerëzit nuk e duan se çfarë duan.

Kundrejt kësaj; kur kërkesa buron nga kuptimi - në fund të fundit dhe kuptimi është puna e mendjes - ne kemi pranuar se mendja është thelbësorja. Të tëra këto gjëra që Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnā dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu deshën të bëjnë kundër esh‘arive janë të fshehta këtu. Qëllimi i tyre ishte qëndrimi, rezistimi përballë kësaj shkolle. Sepse orvatja e tyre është pasqyruar tërësisht dhe në ato thëniet që lexuat ju.

Ṣadruddīn Ḳonevīu që është një khalīfe i Ibn ‘Arabīut - Unë këtu dua të theksoj dhe këtë: Shumë njerëz pretendojnë se Ḳonevīu është esh‘arit. Sipas mendimit tim një urtë i kalibrit të tij nuk ka mundësi që të jetë esh‘arit - nëse ai do të ishte dikush i cili nuk do t’i kishte dhënë logjikës rëndësi, vlerë, vallë a do t'i kishte mbetur diçka për të mund të folur me Ṭūsīun?! Ashtu siç dëshmuam, shikuam dhe në këto rreshta, ai qëndron mjaft pranë logjikës, racionalizmit. Ai derën e mufāteḥas (hapjes së ndërsjellë) do ta hapë me racionalizmin e Ṭūsīut. Ai nga kjo derë do të hyjë në botën e mendjes dhe fjalëve logjike, mendore, racionale.

Lārīxhānī: Sqarimet tuaja ishin mjaft të bukura, mjeshtër i nderuar. Këtu vjen dhe një pyetje e tillë në rend të ditës: Vallë a ishte synimi i Ṭūsīut në përgjigjen e dhënë ndaj letrës së Ḳonevīut ashtu siç urdhërohet dhe në ḥadīthin: “Allāhu foli me ta në mendjen e tyre (me të zotët e mendjes, përkushtimit)”.

Mjeshtër Dīnānī: Patjetër se ashtu është. Naṣīruddīn Ṭūsīu është dikush racionalist i shkallës së parë. Ne duhet të shtrojmë fillimisht këtë pyetje këtu: Kush është biseduesi i Allāhut?!

Lārīxhānī: Mendja.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra kaq ishte. Edhe Allāhu ka folur me mendjen e të dërguarve. E folura e Allāhut me të dërguarit është shfaqja e mendjes. Edhe bashkëbiseduesit e të dërguarve janë të zotët e mendjes. Vallë a mund të merren njerëzit e mangët dhe të paditur si bashkëbisedues?! Madje dhe adhurimet dhe përgjegjësitë formësohen, sendërtohen mbi bazën e mendjes. Mbarë adhurimet si namazi, agjërimi, zekāti, ḥaxhxhi kanë marrë mendjen për bazë. Për shembull çështje si namazi i fexhrit (agimit) është dy rekatë dhe namazi i ḍḥuhrit (drekës) ka katër rekatë janë te‘abbudi (adhurimi). Ju këto çështje i pranoni thjesht ashtu siç janë. Disa pandehin se te‘abbudi (adhurimi) nuk është diçka racionale. Sa shumë që gabohen këta të fundit... Tani pa shikoni se çfarë qëmton diku tjetër Ṭūsīu: “Njëra nga çështjet që nuk të çon në dyshim se është logjike, racionale është falenderimi i dhënësit, dhuruesit të mirësisë”.

Mendoni si të mirëqenë se dikush ju ka dhënë një mirësi, ju ka bërë mirë dhe ju ka shfaqur dashuri me mbarë qenien e tij. Çfarë ju këshillon mendja juaj që të bëni kundrejt këtij njeriu?! Ta falenderoni... Ja pra ky emërtohet si “shukru’l-mun‘imi” (falenderimi i bamirësit, mirëbërësit). Ky është një gjykim, vendim i domosdoshëm i mendjes, apo nuk është ashtu?! Pra mendja e di, ka për detyrë bërjen e kësaj. Që të tërë apologjetët dhe të urtët e kanë ditur për detyrë falenderimin ndaj bamirësit. Sigurisht se parakushti i kësaj kalon nga dituria dhe njohja. Dikush i cili e di dhe njeh Allāhun - nëse nuk e ka njohur atëherë adhurimi i tij nuk shërben për asgjë - në të njëjtën kohë është dikush që di se Ai është dhënësi, dhuruesi i mirësisë dhe qenies së tij dhe çon falenderimin e kësaj mirësie në vend. Në këtë gjendje a nuk është Allāhu një dhënës, dhurues absolut i mirësisë?! Vallë a kemi ne diçka që na përket ne?! Jo, atëherë Ai është dhënësi, dhuruesi absolut i mirësisë, Ai është Mun‘imi.

A është apo nuk është detyrë falenderimi i bamirësit?! Sigurisht se po. Nëse unë dua ta falenderoj Allāhun çfarë duhet të bëj?! Duhet ta adhuroj... Shpirti i adhurimit është falja. Ne teksa adhurojmë dhe falemi. Kurse falje do të thotë falenderimi i bamirësit. Vallë a është falenderimi i bamirësit diçka që ka të bëjë me adhurimin, apo është diçka që mendja e di, njeh si detyrë?! Ai është diçka që mendja e di, njeh si detyrë. Shikoni se nga ku deri ku i solla çështjet: Të themi të vërtetën dhe në adhurime ka një domosdoshmëri mendore. Ja pra pikërisht kjo është gjëja që dua të them.

Lārīxhānī: Këtu bëhet për një domosdoshmëri, nevojë mendore fjalë.

Mjeshtër Dīnānī: Edhe domosdoshmëria është gjykimi, vendimi i mendjes.

Lārīxhānī: Sepse dhe sherī‘ati e ka mbikqyrur, vëzhguar këtë domosdoshmëri.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Domethënë është theksuar se dhe këto gjëra që quhen adhurime janë mendore. Unë në fakt dua të theksoj se sa i gjërë është rrethi i mendjes këtu. Nëse dimë të shikojmë bukur madje edhe në adhurime - të jini të sigurtë se njerëzit të cilët nuk dinë në të vërtetë nuk e njohin as Allāhun dhe adhurimi i tyre nuk është asgjë tjetër përveç dërdëllitjes, llomotitjes - do të shohim se adhurimi është një detyrë mendore. Sepse ne e dimë se falenderimi i bamirësit është një gjykim mendor.

Edhe mistiku ynë i shquar Meulānā në një dyvargëshin e tij e ka përmendur saktësisht foljen “tubṣirūne” (shikoni) në ājetin e nderuar ḳurānor që lexuat shparë, madje ka qartësuar se kjo pyetje është në cilësinë, veçorinë e një qortimi. Shikoni se sa bukur që e ka kuptuar ājetin ḳurānor. Pikë së pari ājeti përcakton se diçka është e pranishme në vetet tona dhe pikë së dyti na qorton duke na tundur dhe shkundur: “Vallë a nuk shikoni?!”

Lārīxhānī: I urti ynë i njohur Meulānā rrëfen se ‘aḳlu’l-xhuz’i (mendja e pjesshme) nuk është ‘aḳlu’l-istikhrāxhi (mendja e dëshmisë, marrjes së përfundimit). Në fakt dhe imtësitë e kësaj mendjeje i di rishtas i nderuari i dërguar (p.q.m.t.).

Pra njeriu si fillim duhet të gjejë “fi enfusikum” (në vetet tuaja), duhet të zhytet në brendinë e tij, duhet të shikojë veten e tij... Kështu që ai nuk do të ketë mbetur i ekspozuar ndaj dënimit dhe qortimit në thënien “fi enfusikum” (vallë a nuk shikoni në vetet tuaja)?!

Lārīxhānī: Mjeshtër unë kuptova këto nga fjalët e Ṭūsīut: Për sa kohë që mendja lartësohet, ngrihet, domethënë kur ajo arrin në një pikë ku mund të rrëfejë kufizimin e saj - pra kur ajo të dijë se ka diçka që quhet pafundësi, e thënë ndryshe kur ajo të dijë pamundësinë e arritjes së saj - dhe kur të konceptojë kufizueshmërinë e fushës së lëvizjes, ajo përfshihet në palën e atyre “me mendjen e të cilëve ka folur Allāhu”. Kështu që dhe i nderuari i dërguari ynë thotë se mendja është një resūlu’l-ḥaḳḳi (i dërguar i vërtetë).

Mjeshtër Dīnānī: Po. Nëse mendja nuk do t’i dinte, njihte kufinjtë e saj, atëherë në botë nuk do të gjendej asnjë kufi dhe çdo gjë do të ishte një kaos, trazirë në vete. Por duke qenë se mendja i di kufinjtë e saj ka një masë parandaluese, paraprake në botë. Nëse kjo masë paraprake nuk do të ishte, asgjë nuk do të ishte kushti i një gjëje tjetër dhe kështu do të mbretëronte, sundonte një kaos, katrahurë dhe trazirë e vërtetë.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, në këtë letër janë pyetur dhe përgjigjur dymbëdhjetë pyetje. Ah sikur të kishim rastin dhe të mund t’i shqyrtonim të tëra këto pyetje... Sqarimi i secilës nga këto pyetje është në cilësinë e barasvlerës së studimit të filozofisë dhe urtësisë për disa vite. Ato janë aq të bukura dhe tërheqëse sa mundësia e përshkrimit të tyre nuk është e mundur.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ne mund t’i prekim këto kur të doni në të ardhmen.

Lārīxhānī: Ndoshta ne mund të trajtojmë disa nga këto në këtë kohën tonë të kufizuar, të paktën. Në fund të fundit ne duhet ta plotësojmë programin tonë kushtuar Naṣīruddīn Ṭūsīut dhe duhet të bëjmë dhe programe të tjera kushtuar të mëdhenjve tanë të tjerë. Fatkeqësisht ne jemi gjithmonë të detyruar që t'i cekim si përmbledhje këta personalitete të mëdhenj...

Mjeshtër Dīnānī: Po. Nëse do Allāhu ne do të kemi fatin që t'i hetojmë në mënyrë dhe më të hollësishme një ditë.

Lārīxhānī: Kjo letër njëkohësisht na shpalos përpara syve dhe thjeshtësinë e këtyre dy personaliteteve të mëdhenj.

Në këtë pikë lërmëni t’iu zbardh se kalojnë këto thënie për sa i përket “shuhūdit” (dëshmisë, shikimit) diku në letër:

“Gjëja që shfaqet me burhānin lidhur me shuhūdin dhe ṣiḥḥatin (të shëndetshmen, të vërtetën) në botën tuaj të begatë, bekuar të brendshme është bërë e dukshme sipas gjykimit, vendimit të keremit (madhërimit, madhështisë)”. Këto i thotë Ṭūsīu. “Themelet e mendjes janë të çiltra, dëlira nga mangësitë dhe vegimet. Zbulimi i saj dëshmon në të shëndetshmen ose në shkatërrimin”. Këto janë thënie mjaft interesante... Sigurisht se paqja, shëndeti, shpëtimi i mendjes është i prerë dhe i qartë me tenuīru’l-uaḥji (ndriçimin, shkëlqimin e shpalljes)”.

Mjeshtër Dinani: Madje  vetëm në këtë fjalinë e fundit që lexuat ka aq shumë gjëra për t’u sqaruar sa... Shtojmë se zbulimi mund të jetë i gabuar. Sepse kjo është një gjendje që u ndodh shpeshherë të urtëve. Kushedi sa njerëz që pretendojnë keshfin (zbulimin) në të vërtetë kanë arritur në keshfe (zbulime) të gabuara. Vallë çfarë duhet të marrim për kriter, normë, masë në pikën e diturisë se cili keshf (zbulim) është i saktë dhe cili është i gabuar - madje në përgjithësi jo vetëm në zbulim por dhe në dëshminë e qartë dhe intuitë?! Mendjen. Asgjë tjetër përveç mendjes nuk mund ta dallojë një zbulim të saktë nga zbulimi i gabuar. Madje mund të shkojmë deri në atë pikë sa të themi se madje dhe vetë ky zbulim i përket mendjes. Le t’i përkasë, si përfundim sërish është mendja ajo e cila kur ngjitet në shkallët e larta dhe sheh veten nga atje, mund të dallojë, identifikojë nëse zbulimi në fjalë është një zbulim i saktë, ose një zbulimi i gabuar.

Sigurisht se dhe në shkallën ku gjendet qartësojmë se mundësia e gabimit është e pranishme dhe se përsëri ajo e kupton këtë kur ngjitet në shkallët e larta. Por deri ku mund të ngjitet mendja?! Deri në pafundësi. Zbulimi në mënyrë të saktë i gabimit është gjithmonë puna e mendjes. Si rrjedhojë ne duhet ta dimë, njohim si të çmuar mendjen. Për më tepër krahas të tëra këtyre dukurive, mendja mund të jetë e bashkuar, ngjitur njëkohësisht dhe me frymëzimin hyjnor, shpalljen. Ashtu siç e dini në shpallje nuk ka vend për gabim.

Lārīxhānī: Po, gjjthashtu dhe Ttūsīu pohon se shëndeti, shpëtimi i mendjes qëndron i fshehur në lidhjen që ajo ka me shpalljen.

Mjeshtër Dīnānī: Po, tanimë siç dihet ashtu është.

Lārīxhānī: Shikoni se si prek arterien e çështjeve...

Mjeshtër Dīnānī: Nëse mendja e njerëzve nuk arrin në një nivel, shkallë të caktuar, atëherë ata nuk mund ta kuptojnë as shpalljen. Vallë a mund ta kuptojë shpalljen dikush që nuk ka mend?!

Lārīxhānī: Sa interesant është fakti se dhe mrekullia e të dërguarit tonë (p.q.m.t.) është nga lloji i dialogut dhe fjalës.

Mjeshtër Dīnānī: Qenia mrekulli e Ḳur’ānit Fisnik është e fshehur në fjalët e tij, dukuri që e kemi prekur dhe më parë: Mrekullia e të nderuarit të dërguar (p.q.m.t.) është më e rëndësishmja mrekulli dhe e cila ka ndodhur me fjalë. Vetë fjalët hyjnore janë një mrekulli. Sërish në atë ājetin e nderuar ḳurānor që përpunuam pakëz më parë gjenden shumë pika elegante. Allāhu i Lartësuar si fillim na tregon se ku është membeini (prejardhja, vendburimi), më pas do që ne të tregohemi të kujdesshëm dhe të shohim vetveten.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ai vetë është ‘aḳlu’l-kul’lī (mendja e plotë). Shfaqja e tij...

Lārīxhānī: Mistiku Meulānā qëmton se uaḥji (shpallja) është dhe më e fshehtë se gajbu’l-‘aḳli (e fshehta e mendjes).

Mjeshtër Dīnānī: Po, më saktësisht gajbi (e fshehta) është bāṭinu’l-‘aḳli (e brendshmja, fshehta e mendjes).

Lārīxhānī: Sa çështje të bukura që janë këto. Ne përfituam me tepricë përsëri nga dituritë dhe njohuritë tuaja, mjeshtër i nderuar. Si përfundim këto të vërteta do të rrjedhin dhe arrijnë nga gjuha juaj për brezat e ardhshëm përgjatë shekujve. Të tëra këto janë shkak për një lloj dashurie për vetveten dhe lumturie në brendinë e njeriut. Madje dhe në këtë atmosferën kaotike, të shqetësuar dhe të trazuar të modernitetit gjithmonë nga diku do të dalë një kërkues i të vërtetës... Nëse do Allāhu zemrat tona do të marrin gjithmonë pjesën që u takon nga këto frymëzime të ndriçuara.

Në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.



Burimi : Medya Şafak