‘Ālemu’l-Elesti (Bota e a nuk jam Unë) është bota e të përjetshmes. Çfarë do të thotë e përjetshme?! Çfarë ka përpara të përjetshmes. E përjetshmja nuk është një histori. Nuk ka asgjë përpara të përjetshmes. Kush e dëgjoi për herë të parë fjalën e Allāhut me veshë?! Insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer), domethënë i nderuari Vulë e Shkallës së Fundit (p.q.m.t.)... Madje dhe përtej kësaj edhe imāmët tanë të pafajshëm (p.m.t.) janë ashtu. Në një ḥadīth të ardhur nga ata është rrëfyer si më poshtë: “Ne jemi fjalët e plota të Allāhut”.

Përbërësit E Dialogut Filozofik Në Mendimin E Ṭūsīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī ka shkruar një libër me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” lidhur me këtë personalitet të madh dhe libri i lartcituar është zgjedhur “libri i vitit” në vitin e largët 2009. Gjithashtu dhe ne me këtë rast, duam që përfundimet që mjeshtri ynë i nderuar ka përfituar nga zhytja në oqeanin e mendimit të Ṭūsīut, të na i paraqisë në praninë tuaj ndjekësit tanë të nderuar.

Ky personalitet i madh ka të pranishme një numër të lartë veprash në fusha të larmishme nga njëra-tjetra. Ai ishte dikush që kishte dituri, njohuri dhe largpamësi në fusha shkencore si fejlesufijje (filozofi), kelām (apologjetikë, fjalim), manṭiḳ (logjikë), akhlāḳ (moral), ‘irfān (urtësi), taṣaūuf (misticizëm), matematikë dhe astronomi. Vepra e tij me titull: “Texhrīdu’l- I‘tiḳādi (Pastrimi i Besimit, Kredos) e ruan rëndësinë e saj në shkencën e apologjetikës si një burim i rëndësishëm drejtimi kryesor, themelor për të tërë për një kohë mjaft të gjatë më shumë se 800 vitesh dhe ashtu siç ka ndodhur në të kaluarën dhe sot vijojnë të shkruhen një numër i madh sqarimesh si nga dijetarët sunnitë dhe shī‘ītë.

Pikërisht ashtu siç kemi dhënë fjalën dhe më parë me dhuntinë, lejen dhe mirësinë e Allāhut, duke filluar që nga ky programi ynë dhe në vazhdim, ne do të hetojmë mendimet autentike dhe të kulluara të Khāxhe (ose Hoxhë) Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ai krahas qenies një personalitet mjaft interesant dhe i mrekullueshëm, nga njëra anë bëjmë të ditur se sa keq dhe mëkat që nuk ka mundur të marrë interesin e merituar gjatë historisë.

Ashtu siç do të kujtoheni dhe nga programi ynë i kaluar, ne bashkë me mjeshtrin tonë të nderuar po flisnim për mendimet e Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ne jemi duke vazhduar programin tonë që kemi filluar duke vënë në qendër librin e hartuar nga mjeshtri ynë i nderuar me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut”.

Në programin tonë të mëparshëm, ne ilustruam disa të dhëna në cilësinë e hyrjes së çështjes, kurse sot duam të cekim rregullat në dialogun e Ṭūsīut.

Në përgjithësi citojmë se në një dialog, njëra nga palët është folëse, ndërsa tjetra është dëgjuese, si dhe kemi një element të tretë që është “çështja e (për)folur”. Fjala vjen Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka përcaktuar Fakhruddīn Rāḍīun, i cili ka përpiluar një sqarim lidhur me veprën me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) të Ibn Sīnās, si një palë të dialogut dhe e ka parë në pozitën e dhënies përgjigje atë. Domethënë këtu, një palë e dialogut është Ṭūsīu, pala tjetër është Rāḍīu, kurse çështja e dialogut janë qortimet që “Rāḍīu ka drejtuar drejt veprës së sipërpërmendur”. Ata që lexojnë këtë dialog të Ṭūsīut, pandehin Fakhruddīn Rāḍīu pothuajse është ulur me mish e me shpirt përballë Ṭūsīut.

Atëherë pyetja ime është kjo, mjeshtër i nderuar: "Vallë a duhet të jenë dy gjuhë, dy mendime të ndryshme, dy fusha, përmasa qenësore përballë njëra-tjetrës, apo dy pjesë, prerje historike në gjënë që quajmë “dialog”?! Nëse ky përkufizim është i saktë, në këtë rast ne duhet ta zgjerojmë mjaft përfshirjen, shtrirjen e dialogut.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke miratuar se ato që keni ndjerë në mënyrë intuitive janë shumë të sakta. Me të vërtetë unë në këtë libër doja të dëshmoja se Khāxhe (Hoxhë) Naṣīruddīn Ṭūsīu është njëri nga filozofët më të mëdhenj të botës muslimane. Ju bëtë një pyetje mjaft të mençur, urtë. Natyra, veçoria e dialogut krijohet, përbëhet nga tre përbërës. Njëri është folësi, i dyti është dëgjuesi dhe i treti është çështja e folur, hetuar në gjirin e folësit dhe dëgjuesit. Pra vërtetësia... Nuk ka rëndësi se çfarë është çështja, ajo është vërtetësia mes folësit dhe dëgjuesit. Saktësisht në këtë pikë mund të thuhet me lehtësi se dituria është drejtimi dhe përqendrimi në diçka. Fjala gjithmonë është mbi diçka (ka të bëjë me diçka).

Folësi flet “mbi diçka”, dëgjuesi e zbaton veprën e dëgjimit “mbi diçka”. Gjëja që quajmë “çështje” është pikërisht mbi këtë “diçka”. Kjo nuk është gjë tjetër përveç vërtetësisë. Përderisa nuk ka një folës dhe një dëgjues, kjo vërtetësi nuk ndodh, shfaqet. Pra dy dukuritë e të vërtetës, folshmëria dhe dëgjueshmëria janë dy horizonte dhe pragje që duken, shfaqen tek folësi dhe dëgjuesi. Në mangësi të dialogut, vërtetësia nuk shfaqet. Zbulimi i vërtetësisë jetësohet në dialog. Në mësimin tonë paraardhës bëra të ditur se dialogu disa herë mund të ndodhë me palën përballë dhe herë-herë me veten tonë. Nëse ne e pranojmë këtë përkufizim dhe marrim këto tre përbërës për të cilët bëra fjalë parasysh në dialog, atëherë do të qartësohen një mori gjërash që ju keni bërë me shenjë. Në dialog bashkëbiseduesi ynë nuk duhet të jetë domosdoshmërisht përballë nesh. Dialogu është një prodhim dhe veçori e mendimit. Fjala (në aspektin e qenies fjalë) është sqarimi i mendimit. Nëse në një fjalë nuk ka një mendim dhe një përmbajtje mendimore, ajo fjalë nuk është fjalë. Një fjalë e zbrazur, zhveshur nga mendimi është thjesht një tingull, zë; madje thashethem. Fjala është fjalë kur ka një përmbajtje dhe kur shpreh, sqaron një mendim. Në rast të kundërt ajo nuk ka asnjë dallim nga tingulli, zëri i nxjerrë nga një kafshë. Madje dhe tingulli i një kafshe, fundja është për të lajmëruar dhe njoftuar diçka. Kurse fjalëve të njeriut që ju mungon mendimi janë dhe më të pavlera se tingulli, zëri i kafshës.

Nëse fjala, gjëja që shfaq, sqaron kuptimin - që dhe marrëdhënia mes fjalës dhe kuptimit është një çështje mjaft e gjërë dhe fjala gjithmonë dëshmon në një kuptim; mirëpo ne këtu nuk do të hyjmë në këtë çështje - dhe nëse dëgjuesi është dikush i cili synon shndërrimin e fjalës në një kuptim nga udha që i ka arritur dhe arritjen në një kuptim, në këtë rast koha dhe vendi asgjësohen. Sepse mendimi është i pavarur nga kushtet e kohës dhe vendit. Shtojmë se është e vërtetë se mendimi formësohet dhe shfaqet përreth historisë. Unë këtu përdora thënien “u shfaq” në vend të thënies “ishte”. Shprehem kështu sepse ka dallim mes këtyre dy thënieve. Mendimi në këndvështrimin e qenies mendim nuk është në kufinjtë, kushtet as të kohës dhe as të vendit. Përkundrazi ai kapërcen hem kohën dhe hem vendin.

Dialogu është marrëdhënia që dy mendimet e folësit me dëgjuesin ndërtojnë me njëri-tjetrin. Disa nga mendimtarët tanë të lashtë e kanë shprehur këtë me fjalën më të bukur që mund të jetë. Fatkeqësisht kjo thënie është harruar pakëz në ditët e sotme: “Unë po bëj fjalë për fjalëzën “ikhtilāt” që ka rrjedhur nga trajta “ifti‘āl” e gjuhës ‘arabe. Pra gërshetimi, ndërthurja dhe përzierja... Sepse njëra palë flet dhe pala tjetër dëgjon. Kjo fjalëz e ka humbur përdorimin në ditët tona. Parapëlqimi i kësaj fjalëze i tyre, tregon se ata e kanë kuptuar shumë mirë se çfarë ndodh në një dialog. Sepse mendimet e palëtve të dialogut gërshetohen, kopsiten, nyjëzohen me njëri-tjetrin. E folura do të thotë kopsitja e mendimeve me njëri-tjetrin. Kjo ndonjëherë ashtu siç mund të jetë kopsitja e mendimeve të dy palëve me njëri-tjetrin, ndonjëherë mund të jetë dhe kopsitja e mendimeve të njeriut me veten.

Duke qenë se mendimi është një ndodhi që kapërcen kohën dhe vendin, nuk ka nevojë që bashkëbiseduesit të bashkohen përballë njëri-tjetrit. Këtu ne madje kalojmë dhe historinë. Për shembull unë në këtë çast mund të krijoj një dialog me Firdeusin. Gjithashtu dhe me Sokratin... Në fund të fundit ai ishte dhe një dialogues. Tanimë këto mundësi janë mjaft të gjëra sot. Ju mund të krijoni dialog duke patur komunikim me njerëz që janë në pikat më të largëta të botës. Si rrjedhojë përkufizojmë se largësia kohore dhe vendore nuk mund të ndikojë në asnjë mënyrë në natyrën e dialogut. Sepse dialogu është një ndodhi përtej kohës dhe vendit. Në këtë rast ne mund të krijojmë dialog me lehtësi me dijetarët dhe të urtët në të kaluarën. Ndonëse ata nuk janë në mesin tonë në ditët e sotme, veprat e tyre janë në gjirin tonë dhe ne krijojmë dialog nëpërmjet veprave të tyre me ta.

Krijimi i dialogut me librit nënkupton se ai gjendet, merret se është në pozitën e folësit. Kurse për sa i përket pyetjes: “Vallë a duhet që ne të krijojmë një dialog duke u vënë ballë përballë me bashkëbiseduesin, apo e njëjta veprimtari mund të zhvillohet dhe me një libër?!”, përgjigjemi se janë ngritur një sërë mendimesh, të cilat nuk kemi nevojë t’i prekim. Sepse në ditët tona kur hulumtohet çështja e dialogut, shpeshherë kihet parasysh dhe ndërrimi jetë i autorit. Në një rast të tillë janë paraqitur një numër i lartë metodash se në cilën formë duhet të zhvillohet dialogu. Kur unë lexoj veprën me titull: “Bustān ue Gulistān” (Kopështi i Frutave dhe Kopështi i Trëndafilave) e Se‘adī Shīrāzīut dhe nëse krijoj dialog me librin e tij, unë në të vërtetë kam folur me Se‘adīun. Ashtu siç bëra të qartë dhe qëparë disa kanë sjellë çështjen e “ndërrimit jetë të autorit” në rend të ditës dhe kanë shtruar pretendimin se i krijuari i dialogut nuk është autori, por teksti i autorit. Sipas mendimit të tyre teksti, tekefundit është një prodhim i autorit dhe është thënë nga ky i fundit.

Si do që të jetë unë këtu desha të cekja në natyrën, veçorinë e fjalës në emër të dhënies përgjigje të pyetjes që ju pyetët. Kushti i dialogut nuk është ulja dhe e folura ballë përballë. Rishtas dialogu nuk është as kohor dhe as vendor. Që të tëra këto janë natyra e dialogut dhe marrëdhënia që dy mendimet kanë me njëri-tjetrin. Ashtu siç përcaktova pakëz shparë, në dialog dalin në dukje, ose zbulohen gjëra që dihen, njihen si “diçka”, pra gjëja që flitet, përflitet dhe “vërtetësia”.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, unë dua t’iu bëj një pyetje këtu: “Me sqarimet tuaja, ju përcaktuat se fusha e fjalës është tejet e gjërë në të vërtetë. Në këtë rast ne mund të kumtojmë dhe se dialogu i parë në ‘Ālemu’l-Elesti (Botën e a nuk jam Unë) pra në “ḳālū belā” (thanë sigurisht që je) ka marrë jetë mes Allāhut të Madhëruar dhe njeriut. E thënë ndryshe nëse ne duam të paraqisim një historik të dialogut, ka gjasa që të mund mos shkojmë më përtej kësaj, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Përsëri drejtuat një pyetje madhështore. Natyrisht se ashtu është... Ju e prekët në një vend tepër të butë çështjen.

Lārīxhānī: Madje-madje në njëfarë kuptimi mund të thuhet dhe se dialogu zuri me ūxhūdin (qenien) fill.

Mjeshtër Dīnānī: Ju ngritët një pyetje të mahnitshme, me të vërtetë... Allāhu i Madhëruar ka krijuar dialogun e parë dhe rishtas Ai është dhe folësi i parë i këtij dialogu. Nëse ne duam të dimë se kush është folësi i parë në qenie, çfarë përgjigje u japim kësaj?! Allāhu i Lartësuar. Vallë kush mund të fliste përpara Tij?! Askush. Shumë mirë, por kush është dëgjuesi i parë?!

Lārīxhānī: Dëgjuesi i parë është njeriu.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju mund të jepni këtë përgjigje, pa ngurruar aspak. Përgjigjja është njeriu. Shumë mirë, por a ishin engjëjt apo njeriu, ata që ishin pararojë në qenien dëgjues?! Meqë ju shtruat një pyetje të tillë dhe unë e shoh të duhur të bëj hyrje në çështje me një pyetje të tillë.

Lārīxhānī: Dëgjuesi i parë ishte njeriu.

Mjeshtër Dīnānī: Po, saktësojmë se dëgjuesi i parë ishte njeriu. Natyrisht se ishte ai... Vallë kush e dëgjoi fjalën e parë i nderuari Xhibrīl (p.m.t.), ose i nderuari Vulë e Shkallës së Fundit (p.q.m.t.)?!

Lārīxhānī: Dëgjuesi i parë ishte i nderuari Vulë e Shkallës së Fundit (p.q.m.t.).

Mjeshtër Dīnānī: Po, fjala e parë e Allāhut arriti në veshin e njeriut (dhe jo në atë të engjëllit). ‘Ālemu’l-Elesti (Bota e a nuk jam Unë) është bota e të përjetshmes. Çfarë do të thotë e përjetshme?! Çfarë ka përpara të përjetshmes. E përjetshmja nuk është një histori. Nuk ka asgjë përpara të përjetshmes. Kush e dëgjoi për herë të parë fjalën e Allāhut me veshë?! Insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer), domethënë i nderuari Vulë e Shkallës së Fundit (p.q.m.t.)... Përsëri dhe i nderuari Mūsā (p.m.t.) është fjala e Allahut dhe ai ka dëgjuar fjalën e Allāhut. Rishtas dhe i nderuari ‘Īsā (p.m.t.)... Ç’është e vërteta ai është Kelīmu’ll-llāhu (Fjala e Allāhut). Pra i nderuari Mesīḥ (p.m.t.) është fjala e Allāhut. Mbarë të dërguarit (p.m.t.) ishin fjalët e Allāhut. “Fjala ishte përpara gjithçkaje”... Madje dhe përtej kësaj edhe imāmët tanë të pafajshëm (p.m.t.) janë ashtu. Në një ḥadīth të ardhur nga ata është rrëfyer si më poshtë: “Naḥnu kelīmātu’ll-llāhi’t-tāmmāti” (Ne jemi fjalët e plota të Allāhut”.

Po, mëse e saktë. Por me çfarë fillon agimi i qenies dhe lindja e qenies?! Me fjalën. Fjala dhe fjala e Allāhut ishte përpara gjithçkaje. Pozita e fjalës është shumë e lartë.

Unë dua t’iu kujtoj një çështje këtu: “Çdo i dërguar kishte një mrekulli: Shkopi, skeptri i të nderuarit Mūsā (p.m.t.) u shndërrua në një gjarpër, kuçedër, lubi, i nderuari Īsā (p.m.t.) ringjallte të vdekurit dhe shëronte të sëmurët. Shumë mirë, por cila ishte mrekullia e të nderuarit Vulë e Shkallës së Fundit (p.q.m.t.)?! Ḳur’āni Kerīm... Fjala... Vallë a mund të ketë mrekulli më të madhe se Ḳur’āni Kerīm?! Në një pjesë, prerje të kohës dhe vendit shkopi u shndërrua në kuçedër dhe kaq ishte, mbaroi. Ringjallja e të vdekurve, i përkiste një epokë, e cila erdhi dhe shkoi. Po fjala, mrekullia e të nderuarit Vulë e Shkallës së Fundit (p.q.m.t.)?! Fjala e përhershme... Vallë a ka kjo një kohë dhe vend të caktuar?! Jo, ajo është përtej kohës dhe vendit.

Shkurt, fusha e fjalës është jashtëzakonisht e gjërë. Unë kam shkruar dhe një libër me këtë titull: “Filozofia dhe Fusha e Fjalës”... Si pasojë e qenies një fjalë të filozofisë, ajo ka dhe një fushë. Çdo gjë vjen nga fjala.

Nëse do t’i rikthehemi pyetjes suaj; pohojmë se kur zgjerojmë fushën e fjalës, folësi i parë është Allāhu dhe dëgjuesi i parë është njeriu. Fjala e parë që ka dëgjuar njeriu është fjala hyjnore. Sepse këtë e ka dëgjuar nga Allāhu me veshë.

Lārīxhānī: Sërish Allāhu e ka bërë dhe mendjen bashkëbiseduese të Tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, shumë e saktë. Mendja shfaqet tek njeriu. Çfarë janë ‘aḳlu’l-eūeli (mendja e parë), ‘aḳlu’l-kul’li (mendja e plotë) dhe ṣādiru’l-eūeli (mbajtësi në kraharor i parë)?! Disa rrëfime lajmërojnë se këto janë i nderuari Vulë e Shkallës së Fundit (p.q.m.t.). Por ku është vendi i dukjes, shfaqjes së ‘aḳlu’l-kul’lit (mendjes së plotë)?! Në fjalën e insānu’l-kāmilit (njeriu i përkryer)...

Ja pra kjo është pozita e fjalës në gjirin e folësit me dëgjuesin. Në folshmëri dhe dëgjueshmëri, pra në gjendjen e tekhāṭubit (qenies bashkëbisedues, bisedues) shfaqet e vërteta e qenies në ikhtilāt, duke përdorur thënien e të lashtëve këtu. Nëse fjala nuk do të ishte, as qenia nuk do të shfaqej. Allāhu ka thënë fjalën e parë, njeriu ka dëgjuar fjalën e parë me veshë dhe kjo fjalë që insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer), apo uelijju’ll-llāhi (kujdestari i Allāhut) e ka dëgjuar me veshë, ka shkuar në veshin e të tërë njerëzve në botë. “وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَٰؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ” “Ue ‘al’leme Ādeme’l-esmāe kul’lehā thumme ‘araḍahum ‘ale’l-melāiketi feḳāle enbi-ūnī biesmāi hāulāi in kuntum ṣādiḳīne” (Dhe ia mësoi Ādemit emrat e gjithçkaje dhe më pas ua paraqiti ato engjëjve dhe tha: “Lajmëromëni për emrat e këtyre nëse jeni besnikë (të drejtë, të vërtetë) në atë që thoni). (Sūre Beḳare, 31)

Edhe këto emra janë fjalë dhe Allāhu i Lartësuar u ka mësuar disa emra, fjalë atij. Nëse fjala është gjithçka, atëherë dhe dialogu është gjithçka (ose përfshin, rrethon gjithçka). Si rrjedhojë ne duhet ta marrim seriozisht dialogun. Natyrisht se dialogu do të ketë një mori kushtesh. Pikë së pari në dialog, ju duhet të jeni jashtë mase i lirë në çështjen e kapërcimit të kohës dhe vendit. Ashtu siç mund të flisni me të shkuarën, ashtu dhe mund të flisni me njerëzit që gjenden në pikën më të largët, skajshme të botës. Qoftë ballë përballë me një bashkëbisedues, qoftë fillikat i vetëm me vetveten... Çfarë ka për të mos folur?! Në thelb çdo gjë e botës është një dialog (apo një çështje dialogu). Edhe ndërveprimet e qenieve me njëra-tjetrën janë një dialog. Çdo qenie nga lloji i saj ka një gjuhë dialogu me një qenie tjetër. Xhemādātet (sendet, trupat e pajetë) krijojnë dialog me një gjuhë xhemādī (të sendeve, trupave të pajetë), nebātātet (bimët) krijojnë dialog me një gjuhë nebātī (bimore) dhe ḥajuānātet (gjallesat, kafshët) krijojnë dialog me një gjuhë ḥajuānī (kafshërore).

Tingulli që çdo kafshë zotëron ka një kuptim për një kafshë tjetër. Cicërima e një pëllumbi bart kuptim për një pëllumb tjetër. Pra ata e vënë këtë gjuhë në pah në masën, normën e nevojave të tyre. Ulërima e një qeni është kuptimplotë për një qen tjetër, i cili e dëgjon atë. Në shtesë edhe ne mund të kuptojmë, ose mund të parashikojmë deri në njëfarë vendi se çfarë kuptimi bart blegërima, cicërima, çirrja, lehja, mjaullima, ngërdheshja, pëllitja, ulërima (çiftim, dhimbje, etje, frikë, gëzim, uri, vuajtje, etj); megjithatë ato e kuptojnë gjuhën e njëra-tjetrës më mirë se ne mund t’i kuptojmë ato. Pra fusha e dialogut, nuk është e kufizuar vetëm me çështje dhe tema të cilat mund t’i shtjellojnë vetëm njerëzit; ne duhet të përfshijmë dhe dialogjet e sendeve, trupave të pajetë, bimëve dhe gjallesave, kafshëve këtu. Mirëpo shkalla më e lartë e dialogut, është dialogu i sendërtuar nga njeriu.

Lārīxhānī: Vallë a mund të flasë njeriu me dikë tjetër, përderisa ai nuk mund t’ia dalë mbanë të flasë me vetveten?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo, ai nuk mund t’ia dalë mbanë në asnjë mënyrë. E kundërta, fjala fillon me dialogun. Pyetja është formësuesja e dialogut. Unë kisha përcjellë një thënie të një dijetari të madh më parë këtu: “Pyetja është përkushtimi i fjalës”. Çdo gjë është me përkushtim dhe çdo gjë ka përkushtim. Nëse mendimi do të jetë muttaḳi (i përkushtuar), me çfarë duhet të jetë ky përkushtim?! Me pyetjen e pyetjes. Sigurisht se këtu nuk kam për synim pyetjet e qëllimshme, me qëllim dashakeqas, të lindura nga kushtëzimi dhe që bartin njëmijëenjë koklavitje dhe probleme brenda, por pyetjet e sakta dhe të vërteta. Kjo pyetje duhet të lindë nga kureshtja dhe duhet të jetë e përqendruar tek kuptimi. Shkurtimisht, duhet të ketë për qëllim kërkesën për kuptim. Kjo pyetje duhet të jetë një istifhām me kuptimin e plotë të fjalës, pra duhet ta përfshijë kërkesën për kuptim brenda.

Lārīxhānī: Si pyetja dhe përgjigjja duhet të lindë nga mendimi...

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratojmë se burimi, rrënja e që të dyve është e njëjtë. Përgjigjja vjen nga vendlindja e pyetjes. Po, pyetja nga vjen?! Nga mendja. Shumë mirë, po përgjigjja?! Edhe ajo vjen nga mendja. Merxhi‘u (vendkthimi) i këtyre të dyve është i njëjti vend. Në fund të fundit dhe universi ka kuptim me këto shkuarje-ardhje (me pyetje-përgjigje).

Lārīxhānī: Kjo duhet të jetë dhe një nga dëshmitë e asgjësimit të kohës dhe vendit.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Si rrjedhojë pohojmë se ne mund të krijojmë dialog në çdo çështje. Për më tepër unë dua të përcaktoj dhe këtë: Dialogu në ditët tona është mjaft fizik. Në të kaluarën, në epokat ku nuk kishte mjetet e komunikimit masiv (masmedias), këto mundësi nuk ishin. Kurse tani, bëhet fjalë për një shumëllojshmëri lidhjesh të ndryshme si pamore, dëgjmore, ose qenia ballë përballë. Në fakt e tërë kjo botë, tanimë është një botë komunikimi dhe marrëdhëniesh. Të themi të drejtën kjo botë kështu ka qenë githmonë, vetëm se ne në sajë të mundësive të përparuara të kohës sonë, kemi nisur ta përjetojmë në një mënyrë më fizike dhe më të ndjeshme, shqisore kohët e fundit. Ndërkohë nga e shkuara deri më sot, në të vërtetë mbarë qeniet ishin në gjendje lidhjeje me njëra-tjetrën. Në epokën tonë mjetet e komunikimit masiv dhe medias e kanë çuar gjendjen më një pikë dhe më të dallueshme, ndjeshme.

Në të tëra llojet e dialogut që numërova pakëz shparë, unë kisha lajmëruar se ka një dialog në mesin e mbarë qenieve në botë (sendeve, trupave të pajetë, bimore, kafshërore dhe njerëzore), madje dhe bota është e përbërë nga një dialog dhe fjalë. Ja pra në një rrjet të tillë të ndërlikuar, dialogjet e njeriut me njeriun dhe ato të njeriut me Allāhun kanë një shtresëzim dhe thellësi të veçantë. Të themi të drejtën, gjithçka është brenda këtij dialogu. Nëse njeriu nuk do të fliste me njeriun dhe nëse nuk do të kishte një dialog në gjirin e njeriut me Allāhun, atëherë çfarë mund të dilte në pah se?! Ne duhet të mësojmë edukatën, etikën e të folurës dhe krijimit të dialogut dhe të flasim me njëri-tjetrin. Ne duhet të flasim me njëri-tjetrin dhe me botën. Ne duhet t’u bindemi etikës së të folurës. Personalitete të mëdha si Sokrati dhe Ṭūsīu na e mësojnë këtë edukatë. E tëra puna e Sokratit ishte thënia e fjalës dhe krijimi i dialogut.

Ky i fundit nuk ka shkruar asgjë, vetëm kishte krijuar dialog dhe kishte përcjellur fjalët. Ai nuk ka lënë asgjë të shkruar pas tij. Kurse pyetja se përse nuk ka shkruar është një çështje e veçantë... Kjo ka një numër të lartë shkaqesh. Ndoshta në programet tona vijuese mund të gjej rastin e cekjes së saj. Bota bëhet e dukshme me të folurën e të vërtetave dhe shfaqet në një mënyrë të saktë.

E folura ka një edukatë të dukshme, jashtme dhe një edukatë të brendshme, padukshme. Kushti i parë është gjykimi i shëndoshë dhe drejtësia. Kushti i dytë është mosqenia fanatik. Kushti i tretë është mospritja e asnjë lloj interesi, përfitimi. Kushti i katërt është mosgënjimi, mospërgenjështrimi dhe mosmashtrimi i bashkëbiseduesit. Këto janë gjëmat e fjalës. Nëse unë flas me qëllim që të gënjej dhe mashtroj një njeri, atëherë kjo fjalë është një gjëmë. Kjo nuk është më një fjalë, por një djallëzi, shejṭānllëk. Ajo mund të perceptohet si një fjalë nga jashtë; mirëpo frymëzimi i saj është në të vërtetë vetë e folura e gjuhës së shejṭānit të mallkuar. Edukata e fjalës; është ṣadaḳati (besnikëria, çiltërsia, fjala e vërtetë, veshja e përkrenares së të vërtetës, etj), pastërtia, moskëmbëngulja në ngulmime të kota, panevojshme dhe të pavend, lënia e përkatësive fetare, gjinore, gjuhësore, kombëtare dhe racore mënjanë, si dhe zotërimi i argëtimit, kënaqësisë së zemrës dhe heshtjes, prehjes, qetësisë së mendjes. Ja pra e vërteta bëhet e dukshme në këto kushte.

Lārīxhānī: Atëherë arrijmë në përfundimin se kelāmi (fjala) është themeli i botës. Gjithashtu dhe ju keni një thënie të mrekullueshme për sa i përket kësaj çështjeje: “Agimi i krijimit është me fjalën”. Kurse agimi i fesë është uaḥjji (shpallja). ‘Ibādātet (adhurimet), ed‘uijjetun (lutjet), uaḥjji (shpallja) dhe marrëdhëniet që kemi me njëri-tjetrin janë fjalë dhe janë të mbështetura në fjalë.

Me thënien tuaj, madje dhe në botën e brendshme të njeriut, ka një mendim “që vazhdimisht flet” dhe i cili duhet të zbulohet.

Kush është ky që fshihet në shpirtin tim dhe trupin tim?

Gjithçka thuhet nga gjuha ime.

Dëgjo! Kush është i zoti i kësaj fjale?

Kush është Ai i Cili thotë të fshehtat nga gjuha ime?

Kam një pyetje të rëndësishme që dua të bëj në këtë drejtim: Në këtë epokë të komunikimit masiv në të cilën gjendemi ashtu siç saktësuat dhe ju, ne duhet të flasim më shumë me njëri-tjetrin. Brenda këtyre mjeteve të komunikimit dhe masmedias janë ofruar, paraqitur të tëra mundësitë. Mirëpo pavarësisht kësaj njerëzit ende nuk flasin me njëri-tjetrin... Vallë a nuk është shkaku i kësaj se për sa kohë që njeriu nuk krijon dialog dhe komunikim me vetveten, ai nuk ka gjasa që të mund të krijojë dhe me tjetrin, apo nuk është kështu?! Në shtesë, a nuk është njeriu i ditëve të sotme së tepërmi në një gjendje të mbytur, zhytur në botën e tij?! Sepse ne, krahas ndodhjes së një hapësire të caktuar kohore në mesin e tyre mund të ndjejmë lehtësisht se Ṭūsīu është ulur ballë përballë me Rāḍīun. Në krahasim me këtë, ne që qëndrojmë të ulur ballë përballë dhe pranë me njërit-tjetrin në të vërtetë jemi aq larg njëri-tjetrit sa...

Mjeshtër Dīnānī: Po. Me të vërtetë ashtu është... Ju ngritët një nga pyetjet më të bukura që mund të ngrihen në këtë çështje. Kjo është një pasojë e hidhërimit të njeriut me veteveten. Shumë mirë, po përse njeriu hidhërohet me veteveten?! Me të vërtetë këta lloj njerëzish janë hidhëruar me mendjen e tyre. Pra faktorë si mbytja në interes, përfitim vetjak, përditshmëri, kënaqësi, joshje dhe komoditet bëhen shkak për hidhërimit e njeriut ndaj mendjes së tij dhe aftësisë së të menduarit. Ashtu siç numërova dhe pakëz më parë një nga kushtet e dialogut është ṣadaḳati (besnikëria).

Unë kam vënë shpeshherë theksin mbi këtë çështje si në këtë program ashtu dhe në mësimet e mia në universitet lidhur me ṣadaḳatin (besnikërinë, drejtësinë): Njeriu para së gjithash duhet të jetë është ṣādiḳ (besnik) ndaj vetes. Dikush që nuk është  është ṣādiḳ (besnik) ndaj vetvetes betohem dhe zotohem në Allāhun e Lartësuar se nuk është është ṣādiḳ (besnik) as ndaj dikujt tjetër. Përsëris se nuk ka mundësi që dikush që nuk është ṣādiḳ (besnik) ndaj vetes të mund të jetë ṣādiḳ (besnik) ndaj dikujt tjetër. Ai që pretendon të kundërtën e kësaj gënjen keq. Kushti i parë i qenies ṣādiḳ (besnik) ndaj tjetrit është fillimisht qenia ṣādiḳ (besnik) ndaj vetes. Ky është kushti i parë dhe më i rëndësishëm i dialogut. Shumë mirë, por çfarë do të thotë të jesh ṣādiḳ (besnik) ndaj vetvetes?! Kjo do të thotë mundësia e kuptimit me mendjen tuaj. Dituria se gjërat që thoni rrjedhin apo nuk rrjedhin nga gënjeshtra, interesi, joshja, mashtrimi, përfitimi vetjak, etj.

Kur njeriu e kupton se gjëja që thotë nuk është për të gënjyer, mashtruar, tradhtuar, etj. por për të zbuluar të vërtetën, atëherë ai bëhet ṣādiḳ (besnik, i drejtë) ndaj vetvetes. Domethënë njeriu duhet ta dijë se fjala që thotë, e ka thënë për të zbuluar të  vërtetën. Gjithashtu dhe kur pala tjetër e dialogut përderisa e ka bërë këtë rregull parim, atëherë në shesh do të jetë zhvilluar një dialog dhe një fjalim i vërtetë. Nëse dialogu zhvillohet me synim që të thuhet dhe dëgjohet e vërteta, atëherë një numër i madh të vërtetave do të shfaqen nga këtu. Por nëse palët synojnë të gënjejnë dhe të mashtrojnë njëra-tjetrën, ose të rendin pas disa përfitimeve të caktuara, ky në të vërtetë nuk do të jetë një dialog, fjalë, por një djallëzi, shejṭānllëk.

Lārīxhānī: Meqë erdhi vendi, le të lexojmë dhe një ājet ḳurānor në lidhje me çështjen: “أَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَيْنَا إِلَىٰ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ ۗ قَالَ الْكَافِرُونَ إِنَّ هَٰذَا لَسَاحِرٌ مُبِينٌ” “Ekāne li’n-nāsi ‘axhebān en euḥajnā ilā rexhulin minhum en endhiri’n-nāse ue beshshiri’l-ledhīne āmenū enne lehum ḳademe ṣidḳin ‘inde Rabbihim ḳāle’l-kāfirūne inne hādhā lesāḥirun mubīnun” (A ishte për njerëzit çudi, që Ne i frymëzuam, shpallëm një njeriu nga mesi i tyre e i thamë: “Paralajmëroji njerëzit dhe përgëzoji ata që besuan se me të vërtetë kanë një këmbë (kuvend) të drejtë, vërtetë tek Zoti i tyre”. Thanë mohuesit: “Me të vërtetë ky është një magjistar i qartë!) (Sūre Jūnus, 2)

Mjeshtër Dīnānī: Vallë çfarë kuptimi ka thënia: “ḳademe ṣidḳin” që kalon në ājetin e lartcituar ḳurānor?! Fjala ḳadem do të thotë “këmbë”. Atëherë a duhet të jetë besnikëria, drejtësia në mendim, apo në këmbë?! Në mendim... Në fakt këshillimet e drejta (të vërteta), shprehin drejtësinë dhe vërtetësinë e mendimeve në botën e jashtme. Nëse mendimi është në përputhje me vërtetësinë në botën e jashtme, ju thoni se këshillimi që shpreh këtë është “i drejtë”. Thënia “ḳademe ṣidḳin” e urdhëruar nga ājeti i sipërpërmendur ḳurānor ka kuptimin e “këmbës së mendimit”. Si rrjedhojë përmbledhim se njeriu, duhet të jetë ṣādiḳ (besnik, i drejtë) në mendimin e tij.

Lārīxhānī: “فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ” “Fī meḳ‘adi ṣidḳin ‘inde Melīkin Muḳtedirin” (Në një kuvend të besnikërisë, drejtësisë në praninë e Një Mbreti Fuqiplotë). (Sūre Ḳamer, 55)

Mjeshtër Dīnānī: Ku është vendi i “Melikut”?! Vallë a është ky një send, trup, apo një mendim?! Nuk ka dyshim se është mendimi. Në thelb gjëja që ne quajmë “drejtësi” është në mendim dhe “drejtësia” është veçoria e mendimit. Këtë e vërtetojnë që të dy ājetet e nderuara ḳurānore që ju lexuat pakëz më parë. Si rrjedhojë, njeriu duhet të jetë ṣādiḳ (besnik, i drejtë) si në mendimin e tij, ashtu dhe ndaj vetes. Nëse jeni të drejtë ndaj vetes, domosdoshmërisht dhe sigurisht jeni ṣādiḳ (i drejtë) dhe ndaj palës përballë. Ai që është i drejtë ndaj vetes është i drejtë ndaj mbarë botës. Ai që nuk është i drejtë ndaj vetes është hidhëruar ndaj mbarë botës. Ky njeri njëkohësisht është dhe një gënjeshtar. Ai që nuk është i drejtë ndaj vetes është njeriu më gënjeshtar i botës. Në këtë drejtim nënvizojmë se ai që është i drejtë ndaj vetes dhe fjalët dhe fjalimet e tij janë të drejta.

Kur mbikqyren kushtet e dialogut dhe fjalimit, të vërtetat do të dalin një për një në shesh. Nëse të vërtetat nuk dalin në një dialog në shesh, kuptohet se palët e këtij dialogu nuk janë të drejta. Edhe përfundimi që del nga një dialog ku sorrollaten e vërtiten një mori gënjeshtrash në mënyrë të ndërsjellë do të jetë i gabuar, gënjeshtër. Gënjeshtra nuk mund të zbulojë asgjë. Kjo është arsyeja se kushtet e dialogut janë tejet të rënda. Kushti i parë i kësaj është drejtësia. Qëllimi është gjetja maturi, pjekuri e mendimit. Sado i drejtë të jetë njeriu ndaj vetes dhe mendimi i tij do të përparojë dhe do të zhvillohet në të njëjtin raport. Sado të përparojnë dhe të zhvillohen këto mendime dhe të vërtetat e tyre do të shpalosen në të njëjtin raport.

Si përfundim unë dua të përcaktoj se e vërteta nuk mund të shfaqet në mungesë të dialogut. Zbulimi i të vërtetave është i lidhur, varur nga dialogu. Nuk ka dallim, ndryshim nëse këto vërtetësi janë fizike, kimike, shoqërore, ose kozmologjike. Madje këtu janë të përfshira dhe vërtetësitë e besimit dhe politike. Fizika, krijimi e botës... Sepse dhe në metafizikë arrini nga fizika. Që të tëra këto shfaqen me ṣidḳ (drejtësi).

Ne duhet të mësojmë mbikqyrjen e drejtësisë nga Naṣīruddīn Ṭūsīu. Ai kishte biseduar me të tërë. Fundja dhe libri im e kishte studiuar këtë çështje. Ai kishte folur si me muslimanët ashtu dhe me armiqtë e Islāmit... Ai u takua si me sunnitët dhe me shī‘ītët... Ai u takua me apologjetë, astronomë, matematikanë, të urtë... Shkurtimisht me të tërë... Dhe këto takime i ka zhvilluar aq bukur sa... Ju nuk mund të hasni kurrë në fanatizëm në fjalët e tij. Ju më kishit ngritur pyetjen se përse ndjej admirim ndaj Ṭūsīut. Duke marrë parasysh një njeri me një drejtësi të tillë dhe atë epokën më të keqe të historisë ku jetoi... Këto epoka që rastisin pas sulmeve barbare mongole ishin padyshim epokat më të këqia të historisë sonë. Madje dhe në një mjedis, rrethanë të tillë ai kishte krijuar dialog me mendimtarët më të shquar të botës dhe kishte ndikuar një sërë nga këta. Mos shikoni në ditët tona, kur ne jemi të hutuar, shkujdesur ndaj kësaj vërtetësie dhe ndaj atyre epokave tragjike të historisë! Ky është anashkalimi, mënjanimi ynë. Ne duhet të qëndrojmë me kujdes dhe përpikmëri mbi këtë personalitet të madh si Ṭūsīu. Sidoqoftë...

Ne kishim thënë se dialogu nuk është në kushtin e kohës dhe vendit. Si rrjedhojë ne mund të krijojmë gjithmonë dialog kudo dhe kurdo me një bashkëbisedues që ka një lidhje zemre me ne. E çfarë nuk del nga bashkimi, dialogu i këtyre dy zemrave! Kushedi sa të fshehta dhe vërtetësi dalin në dritë në këto dialogje të çiltra, dëlira dhe miqësore. Pa kijeni, silleni parasysh një skenë ku zhvillohet kjo... Nuk ka dyshim se një nga skenat më të bukura ku mund të jetë dëshmitare bota, është një pamje e përftuar nga ai dialogu i çiltër ku një njeri ka krijuar një dialog të çiltër me një mik që ka të njëjtën mendje me të.  Unë nuk pandeh se mund të ketë një pamje, panoramë më të bukur në botë se skena ku dy miq që kanë një lidhje zemre ndërmjet tyre bisedojnë në një mënyrë të çiltër dhe të drejtë me njëri-tjetrin. Vallë thuamëni cilën skenë më të bukur se kjo mund të përfytyroni në jetën tuaj!

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, nga sqarimet tuaja del një përfundim i tillë i bukur: “Këto dialogje janë një hallkë e komunikimit dhe lidhjes që brezat dhe veprat kanë ndërtuar me njëri-tjetrin. Pra kur shihet kështu me këtë risi që ka shpikur Ṭūsīu, shikojmë se ai i ka bashkuar, lidhur historinë e mendimit dhe ecurinë filozofike dhe mendimore pikërisht si hallkat e një zinxhiri me njëri-tjetrin. Nëse kjo lidhje dhe ky zinxhir i trupëzuar nëpërmjet dialogut, atëherë mbarë lidhjet në mesin e tyre do të ishin shkëputur”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, në mesin e tyre nuk do të mbetej asnjë lloj marrëveshje. Shikoni, fjala vjen dikush që flet drejtë si Sokrati, kishte derdhur diçka nga gjuha e tij 2500 vite përpara - ashtu siç përshkrova dhe pakëz qëparë ai nuk kishte shkruar kurrë. Gjithçka që ai kishte thënë, e kishte thënë me ṣadaḳat (besnikëri, drejtësi) dhe urtësi. Sot, madje pas dymijë e ca vitesh ne jemi duke jetuar ende një fjalinë e tij që i jep jetë jetës: “O njeri! Njih veten”. Sa fjali e thellë dhe ledhatuese për zemrën që është kjo! Ai e kishte thënë këtë 2500 vite përpara. Unë e di dhe e përshkruaj Ṭūsīun si Sokratin e botës muslimane. Mos thoni se e teproj, sepse unë nuk po e teproj aspak. Shprehem kështu sepse dhe Sokrati ishte një njeri i dialogut. Këto fjalë arrijnë në veshin tonë me një udhë nga një kënd i historisë dhe ne krijojmë një lidhje zemre me to. Ato fjalë na prekin zemrën tonë dhe ne përfitojmë nga to kur i lexojmë.

Nëse dikush i lexon veprat e Ṭūsīut duke krijuar lidhje zemre me to, do të shikojë se si ka folur me bashkëbiseduesit e tij dhe si iu është drejtuar zemrës së tyre. Ne duhet të mësojmë patjetër edukatën e dialogut në ditën e sotme. Këtë nuk duhet ta mësojmë vetëm ne, por duhet ta mësojë mbarë bota. Ah sikur njerëzit të mund të ishin familjarë, të njohur me këto rregulla... Atëherë ata do të mund të flisnin në një mënyrë shumë të drejtë... Nuk do të kishte një gjë si gjakderdhja ose lufta; nuk do hasnim në asnjë gjurmë si despotizmi, dhuna, diktatura, kolonializmi dhe tirania... Megjithatë fatkeqësisht që kjo edukatë dhe këto rregulla nuk zbatohen ashtu siç duhen.

Lārīxhānī: Po, mjeshtër. Sokrati fliste me njerëzit. Sipas tij çdo njeri ishte me barrë, shtatzënë me kuptim - dhe ai pikërisht si shembulli i një mamie - e dinte, shihte veten të detyruar ta bënte atë njeri të lindte, pra t'i shpaloste tërësinë e kuptimeve dhe të vërtetave brenda tij. Kurse Ṭūsīu nuk krijon vetëm dialog me njerëzit. Ai ka mundur të krijojë dialog në dritën e ecurive dhe zhvillimeve politiko-shoqërore madje dhe me qeverinë. Në të vërtetë ne duhet të themi se ai është personaliteti flamurmbajtës i dialogut në botën muslimane.

Në librat që kam lexuar rreth dialogut, bëhej fjalë dhe për praninë e kushteve psikologjike, shpirtërore dhe shoqërore të tij. Madje jam bërë dëshmitar dhe se në mesin e këtyre kushteve zinin dhe siguria e mjedisit ku zhvillohet dialogu dhe veçoritë vetjake të bashkëbiseduesve të dialogut vend. Mirëpo kur shohim këtë, vëmë re se asnjë nga kushtet e sipërpërmendura nuk ishte siguruar për Ṭūsīun. Ajo cilësia që theksuat pakëz shparë, pra besnikëria, drejtësia nuk është?! Ja pra ajo sikur ka zëvendësuar të tëra këto mangësitë dhe mungesat. Gjithashtu vëmë re se sa veçori e rëndësishme është kjo cilësi më vete në një dialog.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ashtu siç e dini dhe ju Sokrati shëtiste nëpër rrugicat e Athinës. Ai më shumë bisedonte me të rinjtë dhe krijonte dialog pothuajse me këdo që takonte. Kushedi se sa aforizma dhe thënie të pavdekshme kanë mbetur pas nga ai... Diagnostikimi juaj në drejtimin se Ṭūsīu kishte trajtuar më shumë çështje shoqërore është tejet i saktë. Nëse ne do të kishim marrë një personalitet të madh si Ṭūsīu shembull në jetën tonë, atëherë nëpërmjet mbarë këtyre mjeteve të medias që zotërojmë, ne do t’i kishim çuar në pika dhe më të larta cilësinë, funksionin, natyrën dhe përmasat e dialogut. Tekefundit ju e dini se këto mjete po zhvillohen me një shpejtësi të frikshme... Këto të fundit nuk ishin të pranishme as në epokën e Sokratit dhe as në atë të Ṭūsīut... Kurse sot ka një një numër të lartë mjetesh të paraqitura në shërbim të njerëzimit. Ju nëse dëshironi mund t’i përdorni këto mjete për të folur fjalë të drejta dhe të urta.

Pas kësaj nuk ka rëndësi se sa i shthurur bëhet njeriu, sepse gjendja e hyjnore brenda tij do të vazhdojë ta ruajë praninë e saj dhe vijon të marrë pjesën që i takon nga natyrshmëria hyjnore. Natyrshmëria e njeriut edhe nëse është e shthurur do të vazhdojë të ruajë identitetin hyjnor. Nëse njeriu flet atë që është e drejtë dhe e urtë me tërë çiltërsinë, dëlirësinë e tij, atëherë ai do të zgjojë dhe natyrshmëritë e të tjerëve. Në një kohë kur kemi kaq shumë mundësi në duart tona... Ndërkohë miratojmë se ka mundësi që disa të shmangur dhe të paditur t’i sabotojnë këto mjedise, mirëpo pavarësisht të tëra këtyre ne mund të zgjojmë natyrshmërinë e një numri të madh njerëzish falë fuqisë së fjalëve tona. Gjithashtu gjendja mund të jetë dhe tërësisht e kundërta e kësaj dhe fjalët e drejta të palës përballë mund të kenë ndikim mbi natyrshmërinë tonë.

Lārīxhānī: Edhe Ḥāfiḍḥi e ka shprehur shumë bukur:

Unë nuk kam dëgjuar një tingull më të këndshëm me veshë se fjala e dashurisë.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Me të vërtetë nuk ka një tingull më të këndshëm se tingulli i dashurisë.

Lārīxhānī: Fjala e drejtë dhe urtësia fundja janë vetë dashuria.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Theksojmë se fjala e drejtë dhe urtësia janë dashuri.  Një fjalë dashurore nënkupton një fjalë të drejtë. Sepse nuk është dëshiruar, synuar një mashtrim, tradhti në të.

Lārīxhānī: Sepse ky njeri ushqen dashuri ndaj popullit.

Mjeshtër Dīnānī: Ju duhet të dashuroheni dhe ndaj të vërtetës. Kur ju dashuroheni me të vërtetën ju dashuroheni dhe me popullin. Nëse jeni të dashuruar me të vërtetën, atëherë fjala juaj është hem dashurore dhe hem e vërtetë. Nuk ka ndonjë fjalë më të bukur se kjo nën kupën qiellore. Kështu që dhe Ṭūsīu i ka thënë fjalët e tij në këtë drejtim. Pa shikoni se ndaj cilave hollësi kanë treguar kujdes këta të mëdhenjtë tanë! Edhe poezia e Ḥāfiḍḥit që lexuat pakëz më parë e vërteton Ṭūsīun.

Lārīxhānī: Po, patjetër. Fjala dashurore i përqafon të tërë dhe arrin në veshin e të tërëve. Ajo i dhuron nxitjen e dashurisë zemrave.

Mjeshtër Dīnānī: Fjala duhet të jetë e drejtë dhe e urtë, në shtesë këto dy veçori duhet të jenë që të dyja bashkë. Sepse ndonëse fjala është e drejtë, ndonjëherë mund të mos jetë e urtë. Kur ju flisni në një mënyrë të drejtë dhe të urtë era e mirë e kësaj përhapet në mbarë botën. Madje ajo u shton një erë të mirë dhe njerëzve.

Lārīxhānī: Një çështje tjetër është dhe guximi, mundimi dhe ndjenja e përgjegjësisë së bartur të Ṭūsīut. Ai ndjente një ndjenjë përgjegjësie ndaj njeriut të kohës së tij dhe Zotit të tij brenda tij dhe nuk bënte lëshime në mënyrë të prerë nga këto. Ai kishte marrë mbarë akuzat, fajësitë, kundërshtimet dhe qortimet parasysh. Atë e etiketuan si i pafe dhe e akuzuan se kishte bashkëpunuar me sundimtarin mongol Khulāgu Khānin... Mirëpo pas kalimit të qindra viteve kur mendohet se çështja ka marrë një gjendje më të pastër, të qartë dhe të tejdukshme, vëmë re se Ṭusiu në të vërtetë ka marrë vendimin më të mirë.

Mjeshtër Dīnānī: Sepse ai ishte i dashuruar me të vërtetën.

Lārīxhānī: Kjo dukuri njëkohësisht tregon dhe guximin e tij.

Mjeshtër Dīnānī: Dikush i dashuruar me të vërtetën, në të njëjtën kohë është dhe i guximshëm. Dikush që nuk është i dashuruar me të vërtetën, nuk mund të jetë i guximshëm. Vallë përse i hyn në punë guximi, atij që nuk është i dashuruar me të vërtetën?! Këtu nuk mund të nxirret as dhe një përfundim. Ṭūsīu ishte i dashuruar me të vërtetën dhe kishte treguar drejtësinë e tij në udhën e të vërtetës. Gjithashtu dhe Sokrati ishte kështu. Edhe ai nuk ishte frikësuar dhe ishte guximshëm. Ai kishte mundur ta pinte lehtësisht helmin e bërë nga majdanozi dhe nuk kishte ngurruar për asnjë çast të vetëm. Sepse ai ishte i drejtë dhe i dashuruar me të vërtetën.

Pra ashtu siç qartësova dhe pakëz më parë, Ṭūsīu është Sokrati i botës sonë dhe kulturës sonë. Në çdo oaz mendimi patjetër që gjendet një Sokrat. Kurse Sokrati ynë është Ṭūsīu.

Lārīxhānī: Sokrati kishte një shtëpizë. Atij i kishin thënë: “Ti je filozof i madh, ti je Sokrati. Bano në një shtëpi që i ka hije sërës tënde”. Ju e dini, këto lloj fjalësh fliten shumë në ditët e sotme. Sokrati kishte qeshur ndaj këtyre këshillave miqësore të tyre dhe iu ishte përgjigjur: “O miqtë e mi, këto qortime janë shumë të gabuara! Ah, sikur numri i miqve të vërtetë të mi të ishte aq sa mund t'i zinte kjo shtëpi”. Në ditët tona teksa ata të cilët mund të quhen si miqtë e Ttusiut duhet ta bëjnë emrin e tij të dëgjuar, fatkeqësisht rreth tij nuk kam rastisur në asnjë vepër tjetër përveç librit tuaj që e kam në duart e mia në këtë çast rreth tij. Veprat e tij me të vërtetë janë anashkaluar jashtë mase. Kur e keni përpiluar këtë librin tuaj, besoj se dhe ju e keni dalluar këtë të vërtetë për të cilën fola, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht që e kam dalluar. Për fat të keq, është e vërtetë se veprat e tij nuk janë lexuar me meritë.

Pakëz kohë më parë një zonjë e nderuar, emrin e të.cilës.nuk dua ta përmend kishte thënë.disa gjëra në një stacion televiziv. As unë nuk e di se përse këto thëniet e saj më shtynë të mendoj shumë përgjatë dy tri muajve. Atje bëhej fjalë se fuqia dhe pushteti lindin ngatërresa dhe shkatërrime. Kurse unë mbroj tërësisht të kundërtën se fuqia nuk lind shkatërrim. Sipas meje gjëja që lind shkatërrimin është frika.

Të plotfuqishmit që lindin shkatërrimin, duke qenë se frikësohen nga humbja e fuqisë së tyre bëhen shkak për shkatërrimin. Prejardhja e shkatërrimit nuk është pushteti, por frika. Ata që mendojnë kështu mendojnë gabim... Allāhu i Lartësuar është ḳudretu’l-muṭlaḳi (fuqia absolute); shumë mirë por a ka ndonjë shkatërrim në Të?! Cila fuqi mund të jetë më e lartë se fuqia e Allāhut të Lavdëruar?! Njeriu kur frikësohet mund të bëjë gjëra shumë të këqia, tmerrshme. Njerëzit që punojnë vepra shumë të këqia dhe të shëmtuara, i bëjnë këto sepse frikësohen. Shumë mirë, pot përse frikësohet njeriu?! Sepse nuk është i dashuruar me të vërtetën... Dikush i dashuruar me të vërtetën, e largon çdo lloj frike nga vetja. Thëniet e zonjës që përmenda janë tërësisht e kundërta e asaj që thashë. Fuqia në pikëpamjen e fuqisë, nuk lind shkatërrim; frika e humbjes së fuqisë lind shkatërrim.

Lārīxhānī: Ju shpalosët një masë shumë të bukur. Njerëzit që nuk kërkojnë të vërtetën a mund të quhen një “fuqi?!” Për shembull a duhet ta quajmë Khulāgu Khānin ose Xhengiz Khānin të fuqishëm?!

Mjeshtër Dīnānī: Fuqia e tyre erdhi dhe kaloi dhe u hodh në kutinë e mbeturinave të historisë.

Lārīxhānī: Megjithatë fuqia e Ṭūsīut edhe pas disa shekujve vazhdon të shkelqejë me një shkëlqim marramendës.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Edhe vetë Sokrati është kështu...

Lārīxhānī: Sa shumë janë ata të cilët shtrojnë pretendimin e fuqisë!

Mjeshtër Dīnānī: Po, ku janë këta njerëz tani?! Çfarë mbeti nga ata pas?!!

Lārīxhānī: Ose zotërimi i një pasurie, thesari të madh a mund të jetë një shenjë e fuqisë?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo, sigurisht që jo.

Lārīxhānī: Ne me të vërtetë i kemi humbur masat tona, mjeshtër i nderuar.

Mjeshtër Dīnānī: Po, për fat të keq ashtu është.

Lārīxhānī: Ju përpunuat sërish një çështje shumë të bukur. Ne e filluam çështjen tonë duke shënjuar masat dhe veçoritë e dialogut të zhvilluar të Naṣīruddīn Ṭūsīut me Fakhruddīn Rāḍīun dhe në fund arritëm këtu. Unë shpresoj se mund të cek deri në 15-16 fragmente që kam shënuar nga ky libër në programet tona vijuese. Me të vërtetë këto janë shumë funksionale për ditët tona. Unë mendoj se jemi shumë nevojtarë për ringjalljen e personaliteteve të mëdha si Naṣīruddīn Ṭūsīu. Jo vetëm për vetë filozofët, por kjo është e domosdoshme dhe për ringjalljen e botës sonë të mendimit të përzgjedhur. Këto janë dhe gjërat që shkëlqejnë përgjatë shekujve të kandilit dhe pishtarit të botës sonë të mendimit. Allāhu i Lavdëruar na dhuroftë suksesin e mundësisë së çuarjes në vend të të drejtës, meritës së këtyre mendimtarëve të mëdhenj. Ṭūsīu është si një unazë e çmuar që nuk bie në dorën e asnjë Ehrimeni (hyjniu të ligësisë së fesë zoroastriane). (Një cilësim i poezisë së Ḥāfiḍḥit: Media e Lirë)

Këtu programi ynë merr fund. Urojmë që Zoti ynë të na dhurojë tërheqjen mënjanë të perdes së padrejtësisë mbi këtë personalitet të madh dhe të na japë suksesin e bartjes së tij në ditët e sotme. Ju falenderojmë jashtë mase mjeshtër i nderuar.

Ne do të jemi duke pritur shoqërimin e ndjekësve tanë të nderuar në programet tona në vazhdim në të cilat do të vijojmë që të bëjmë këtë personalitet madhështor të njohur. Me dëshirën se do të takohemi përsëri në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak