Ligësitë që shikojmë në këtë botë (çdo gjë që është shkak për pakënaqësitë e njerëzve), burojnë nga qenia e botës së mangësive të këtij vendi. Si rrjedhojë kur citojmë se Allāhu është i pastër, ne kemi nënkuptuar se Ai është i pastër nga çdo lloj mangësie e mundshme dhe nga mbarë ligësitë që janë të pranishme në ‘ālemu’l-mumkināti (botën e të mundshmeve).

Ontologjia (Filozofia E Qenies) Sipas Fārābīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥakīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç e dini ne po flisnim për du‘ānë (lutjen) filozofike të ḥakīmit të madh Fārābīut dhe po përfitonim nga interpretimet, komentimet, sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar hirësisë së tij që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin të fshehtat, kodet e filozofit tonë.

Ai jo vetëm që ka zbuluar aftësinë e duā‘së (lutjes), por me të vërtetë ka shtuar një pasuri dhe risi të larmishme në letërsinë e duā‘së (lutjes), që kur kemi përmbledhjen e duā‘së (lutjes) parasysh që na ka arritur deri në duart tona sot, mund të shpalosim me bindje të plotë se nuk kam hasur askund në diçka të tillë më parë. Nëse më lejoni unë dua të lexoj dhe një fragment nga kjo duā‘ (lutje); në këtë mënyrë ne do të kemi shikuar se sa pika të thella janë fshehur brenda fragmentit përkatës:

“O Allāhu im, që je, kalon, vjen përpara qenieve që flasin me gjuhët e ḥālit (gjendjes) dhe ḳālit (fjalës), unë të çiltërsoj, dëlirësoj, pastroj Ty nga gjithçka!” Sa thënie e mahnitshme!

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke pohuar se me të vërtetë ju zgjodhët një fragment të mrekullueshëm të kësaj lutjeje. Para së gjithash dua të bëj të ditur se sa punë me kuptim që po bëni. Ne kemi disa programe të fundit, që ndjej një kënaqësi të madhe nga cekja juaj e lutjes së ḥakīm Ebū Naṣr Fārābīut më shumë se lutjet dhe veprat e tjera. Me të vërtetë filozofia e tij është fshehur në këtë lutje. Ai ka shpalosur një mori mendimesh. Krahas kësaj thëniet që janë përmendur në fragmentet e kësaj lutjeje - që ai është lutur dhe me gjuhën e filozofisë - me të vërtetë fshehin thelbin e mendimeve të dashurisë brenda tij.

Në këtë çast le t’i japim thënies: “subḥāneke” (të çiltërsoj, dëlirësoj, pastroj Ty) që kalon në fjalitë që sapo lexuat. Këtu hedhim dritë se fjalëzat: “subḥān, tesbīḥ, subbūḥ” (çiltërsim, dëlirësim, pastrim) vijnë nga rrënja e njëjtë. Kurse kuptimi i këtyre fjalëzave është “dëlirësim” dhe “pastrim”: domethënë Allāhu i Lartësuar është i dëlirë, lartësuar dhe i pastruar. Këtu menjëherë mund të bëhet pyetja se nga cilat gjëra Ai është i dëlirë, pastruar. Fjala vjen kur ju thoni se veshja juaj është e pastër, ju keni thënë se ajo është e pastër nga një larmi ndotjesh, ndyrësish. Kur ju thoni se trupi juaj është i pastër, ju keni thënë se keni marrë ābdest ose gusl (jeni larë). Shumë mirë, nga cilat gjëra Allāhu është i dëlirë, pastruar?! Nga nuḳṣānātu’l-imkānījje (mangësitë e mundshme).... Këtu përfshihet çdo gjë që quhet “nuḳṣān” (mangësi) në ‘ālemu’l-imkāni (botën e mundësisë) dhe çdo gjë që kërkon imkānin (mundësinë).

Këtu kumtojmë se nuk ka mundësi që diçka të jetë një mumkinu’l-ūxhūdi (qenie e mundshme) dhe të mos barttë mangësi. Përse?! Sepse mumkinu’l-ūxhūdi (qenia e mundshme) ka gjasa që të jetë hem ūxhūd (qenie) dhe hem ‘adem (asgjë, mosqenie), gjë që është vetë dobësia. Kjo është shkalla më e ulët e dobësisë dhe mumkinu’l-ūxhūdi (qenia e mundshme) ka dhe mangësi të tjera si (koha, përmasa, vendi, qenia larg, e ndarë, shpërndarë, etj.) Ligësitë që shikojmë në këtë botë (çdo gjë që është shkak për pakënaqësitë e njerëzve), burojnë nga qenia e botës së mangësive të këtij vendi. Si rrjedhojë kur citojmë se Allāhu është i pastër, ne kemi nënkuptuar se Ai është i pastër nga çdo lloj mangësie e mundshme dhe nga mbarë ligësitë që janë të pranishme në ‘ālemu’l-mumkināti (botën e të mundshmeve). Kurse ‘ālemu’l-imkāni (bota e të mundshmes) nuk është e përbërë nga ky rruzulli tokësor ku gjendemi, por janë dhe galaksitë dhe universet.

Allāhu i Madhëruar është larg çdo lloj mangësie që mund të përfytyrohet nga galaksitë, universet deri në këtë botë (që është ‘ālemu’l-imkāni ue’n-nuḳṣāni (bota e të mundshmes dhe mangësive)). Ai zotëron gjithçka tjetër përveç mangësive të mundshme. Ai është qenia e dëlirë, pastër, përkryerja absolute dhe fuqia e vetme.

Gjithashtu dhe filozofia e Fārābīut mbështetet qëmoti në këto parime. Unë dua të lexoj përsëri vazhdimin e lutjes:

Lārīxhānī:

“Subḥāneke’llāhumme sābiḳu’l-meuxhūdāt...” (I pastruar je o Allāhu im që je, kalon, vjen përpara të pranishmeve).

Mjeshtër Dīnānī: Atëherë le të sqarojmë dhe kuptimin e fjalës “sābiḳ”. Saktësojmë se kuptimi i fjalëzës “sābiḳ” është shumë i qartë: “sābiḳ” do të thotë “ḳabl” pra “përpara”... Domethënë Ai që është përpara çdo lloj qenieje... Ai është, kalon, vjen përpara çdo lloj qenieje. Shumë mirë, por teḳaddumi (përparësia) i kujt është kjo teḳaddum (përparësi)?! Shtojmë se në filozofi ka një mori teḳaddumesh (përparësish): Teḳaddumi (përparësia) zamānī (kohore), mekānī (vendore), ‘il’lī (shkakore), ruṭbī (e shkallës), sherefī (e nderit), përparësia e të atit ndaj fëmijës... Kjo e fundit është një përparësi ruṭbī (e shkallës) dhe ūxhūdī (qenësore). Uāxhibu’l-Ūxhūdi (Qenia e Detyrueshme, Domosdoshme) ka përparësi ndaj mumkinu’l-ūxhūdit (qenies së mundshme). Nëse Uāxhibu’l-Ūxhūdi (Qenia e Detyrueshme, Domosdoshme) nuk do të ishte, atëherë mumkinu’l-ūxhūdi (qenia e mundshme) nuk do të mund të stolisej, zbukurohej me asnjë qenie. Nëse Uāxhibu’l-Ūxhūdi (Qenia e Detyrueshme, Domosdoshme) nuk do të ishte, atëherë mumkinu’l-ūxhūdi (qenia e mundshme) që është në afrimitet, përpjesëtim të barabartë ndaj qenies dhe mosqenies, nuk do të mund të stolisej me stolinë e qenies. Në këtë botë nuk ka rastësi, që gjendjet për të cilat fola të mund të jenë rastësore! Kjo gjendje kërkon praninë e një murexhxhiḥu (një qenie që do të mundësojë epërsinë ndaj mosqenies së qenies së qenies së mundshme) i Cili është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Pra gjithçka është nga dëshira, dituria dhe prania e të Vërtetit të Bekuar.

Lārīxhānī: Pra, kjo nuk është një përparësi kohore.

Mjeshtër Dīnānī: Jo, kjo nuk është. Në fakt përparësia kohore është një lloj përparësie e përbërë nga përfytyrimi dhe është bi lā kejf (pa cilësi, me cilësi të paditur). Ajo nuk është një përparësi vendore, e shkallës dhe e nderit. Ajo është një përparësi e vërtetë.

Lārīxhānī: Po. Një përparësi me në cilësi të paditur dhe që nuk mund të krahasohet me asgjë tjetër...

Mjeshtër Dīnānī: Po. Hem lidhja e saj është pa cilësi, hem nuk pranon krahasimin dhe hem përparësinë... Fārābīu thelbin e meditimit filozofik, e ka sqaruar në formën e lutjes në dorëshkrimin e vockël të tij.

Lārīxhānī: Vallë a nuk tregon kjo gjendje para së gjithash se Fārābīu beson plotësisht se qenia është thelbi.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është tërësisht. Sigurisht se mendimi, parimi i qenies thelb të qenies është ditur dhe i njohur me emrin e Ṣadrulmuteel’lihīnit. Shprehemi kështu sepse ky i fundit e ka dëshmuar, vërtetuar me dëshmi të shëndosha këto. Në të vërtetë, rrënjët e këtij mendimi ishin të pranishme hem tek Fārābīu dhe hem tek Ibn Sīnāja. Edhe në këtë çështjen për të cilën po bëjmë fjalë ju jeni në dijeni se Allāhu i Lartësuar ka përparësi ndaj qenies. Filozofi ynë kombëtar Fārābīu në vijim të këtyre lutjeve flet për dhënien qenie (dhurimin qenie) të māhijjāteve (natyrave, përbërjeve) dhe ḳābilijjāteve (aftësive, mjeshtërive). Pra ajo që është mexh‘ūl (e bërë, krijuar, qenë) është ūxhūdi (qenia). Si dhe duke qenë se është mexh‘ūl (e qenë) është aṣl (origjinale, thelb). Për çdo gjë që është thelbësore në xhe‘l (qenie) bëhet dhe për aṣāletin (origjinalitetin, thelbësoren) në taḥaḳḳuḳ (zbatim) dhe përsëri çdo gjë që thelbësore në taḥaḳḳuḳ (zbatim) është ‘aṣl (thelb) dhe në xhe‘l (qenie).

Hyrja jonë në këto çështje që kërkojnë sqarime të hollësishme secila do të jetë më e duhur. Sepse këto janë çështje të thella filozofike. Ne kemi dëshirë që të flasim për gjëra që janë pakëz më të përgjithshme dhe që mund t’i kuptojnë të tërë. Sidoqoftë i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar ka përparësi ndaj ‘ālemu’l-ūxhūdit (botës së qenies) e cila është ‘ālemu’l-mumkināti (bota e të mundshmeve) dhe kjo është një përparësi me cilësi të paditur. Hipoteza e ‘ademit (asgjësë) të të Vërtetit të Bekuar do të thotë dhe asgjëja e ‘ālemu’l-ūxhūdit (botës së qenies). Nëse i Vërteti i Bekuar nuk është, nuk është as bota. Kjo e fundit është e pranishme në dritën e dëshirës, diturisë dhe qenies së Tij. Megjithatë këtu është një çështje që nuk duhet ta anashkalojmë: “‘Ālemu’l-ūxhūdi” (bota e qenies) në të njëjtën kohë është “makhlūḳ” (e krijuar) dhe një vepër e të Vërtetit të Bekuar dhe është e veçantë vetëm për njeriun që është i mishëruar, trupëzuar pas Tij (muteakhkhir) dhe që bart mbarë qeniet brenda tij.

Unë nuk kam për qëllim vetëm qeniet në rruzullin tokësor, por mbarë qeniet e botërave këtu. Në gjirin e të tëra qenieve në ‘ālemu’l-imkāni (botën e mundësisë) - madje dhe në gjirin e engjëjve, galaksive, universeve, etj. - vetëm njeriu ka të pranishme një veçori që i përket atij. Cila është kjo veçori?! Ai është i kufizuar pikërisht si çdo lloj mumkinu’l-ūxhūdi (qenie e mundshme). Çdo qenie që gjendet në këtë botë është e kufizuar kundrejt pakufizimit të të Vërtetit të Bekuar. Vetë njeriu, aftësia, fuqia, jetëgjatësia e tij, përmasat trupore, rinia, etj. shkurtimisht gjithçka është e kufizuar. Në shtesë secili ka një jetëgjatësi mu‘ajjen (të përcaktuar). Kjo jetë, qoftë e gjatë, apo e shkurtër merr një ditë fund. Çdo gjë që është e lidhur (ka të bëjë me njeriun) është e kufizuar. Pavarësisht kësaj tek njeriu, është e pranishme një veçori që nuk gjendet tek asnjë qenie tjetër. Njeriu pavarësisht dukurisë se është i kufizuar, ka një veçori e cila do të mund ta çojë tek absolutja. Këtu me fjalën absolute kemi për synim të kundërtën e të kufizuarës.

E thënë ndryshe megjithëse njeriu është i kufizuar, sërish tek ai gjendet një derë që hapet drejt asaj që nuk është e kufizuar. Për qeniet e tjera nuk bëhet për një gjë të tillë fjalë. Xhemādātet (sendet, trupat e pajetë), nebātātet (bimët) dhe ḥajjuānātet (gjallesat, kafshët) janë maḥdūdë (të kufizuar) dhe janë të qëndrueshëm në këtë kufizimin e tyre. Ata nuk kanë dyer që ju hapen drejt pafundësisë. Por çfarë do të thotë mungesa e kësaj dere?! Kjo do të thotë se ato nuk kanë ndërgjegjje. Nëse kafshët do të flisnin dhe nëse ne do t’u bënim për absoluten fjalë atyre, atëherë ato do të na jepnin përgjigje se nuk e kishin kuptuar se çfarë është ajo. Ato i identifikojnë shumë mirë gjërat që kanë nevojë, mirëpo nuk mund ta kuptojnë absoluten. Ato nuk kanë një gjuhë ‘iṭlāḳu (absoluteje) dhe pafundësie. Kështu që njeriu është qenia e vetme që kupton absoluten dhe pafundësinë. Madje dhe vetë ky botëkuptim është vetvetiu një shkak që udha e pafundësisë është e hapur ndaj njeriut. Kjo është ajo që kam për qëllim kur them se kjo udhë është e hapur.

Ç’është e vërteta kjo udhë është vetë ndërgjegjja. Kur them “udhë” këtu, unë nuk kam për synim një autostradë, udhë, xhade, etj. por kam për synim se ndërgjegjja është një udhë. Njeriu ka dituri dhe ndërgjegjje rreth asaj që është absolute dhe e pafund. Pra ai e di për gjënë që është absolute dhe e pafund. Ja pra vetë kjo dituri dhe ndërgjegjje është një udhë. Në këtë aspekt për shkak të kësaj veçorie - të diturisë së absolutes dhe të pafundmes - ai është një shakhṣ (njeri, person). Duke u nisur nga rruzulli tokësor deri tek galaksitë janë të pranishme një sërë qeniesh; por a janë këto të tëra shakhṣ (person)?! Për shembull, ky mur, kjo tryeza përballë nesh, rruzulli tokësor dhe Marsi a janë një shakhṣ (person)?! Jo. Por çfarë do të thotë shakhs (person)?! Çdo njeri është një shakhs (person), sepse ai ka një teshakhkhuṣ (personifikim, përcaktim). Për më tepër janë të pranishme një numër i lartë gjërash. Shumë mirë, cili është dallimi mes qenies meuxhūd (i pranishëm) dhe qenies shakhṣ (person)?!

Edhe njeriu ashtu si mbarë qeniet e tjera është meuxhūd (i pranishëm), por njëkohësisht është dhe shakhṣ (person). Çdo gjë tjetër përveç tij (sipërfaqja qiellore, sipërfaqja tokësore, etj.) kanë vetëm meuxhūdijjet (prani, qenie). Secili individ njerëzor është një shakhṣ (person). Ne e përdorim shpeshherë fjalën “shakhṣ”, shumë mirë por a e dimë kuptimin e kësaj fjalëze?! Fjala vjen kjo tryezë është një ferd (individ, send, trup i pajetë), por nuk është një shakhṣ (person frymor, njerëzor). Teshakhkhuṣi (personifikimi) është qenia jote, e cila di absoluten dhe mund të arrijë në të pafundmen. Edhe teshakhkhuṣi është një veçori e qenies. Këto që qëmtova janë jashtëzakonisht të rëndësishme. Teshakhkhuṣi është një gjë që ka të bëjë me qenien. Mbase mund të thuhet se shumë gjëra rreth e rrotull nesh janë të pranishme. Këto nuk janë ūxhūd (qenie); ato vetëm kanë ūxhūd (qenie). Për më tepër lajmërojmë se bëhet për një dallim, ndryshim fjalë në mesin e (vetë) ūxhūdit (qenies) me zotërimin e ūxhūdit (pranisë, qenies).

Fjala vjen kjo tryezë a është meuxhūd (e pranishme) apo është vetë ūxhūd (qenie)?! Ajo nuk është vetë ūxhūdi (qenia); ajo thjesht ka një ūxhūd (qenie, prani). Kurse vetë ūxhūdi (qenia) është shakhṣ (person). Shumë mirë, si është gjendja tek njeriu?! Edhe njeriu ka një ūxhūd (qenie). Në njëfarë kuptimi ai është meuxhūd (i pranishëm). Në këndvështrimin e qenies, pikërisht si të tërë qeniet e tjera ai është një keun (krijim) dhe meuxhūd (i pranishëm). Megjithatë ai në një pikëpamje është dhe ūxhūd (qenie). Ai e çon diturinë dhe ndërgjegjjen në një shkallë të tillë, sa madje ai kalon dhe përtej natyrës së tij. Veçori të tilla si kalimi, kapërcimi përtej gjithçkaje dhe mosdituria, mosnjohja e kufirit, ndalesës dhe qëndrimit, ju dhurojnë një gjendje qenësore njeriut dhe përderisa është kjo gjendje ai bëhet shakhṣ (person). Edhe Allāhu. Nuk ka asnjë lloj dyshimi se Allāhu është. Mirëpo a përbëhet vetëm nga “qenia” Ai, apo njëkohësisht është dhe shakhṣ (person)?! Japim përgjigje se Ai njëkohësisht është dhe shakhṣ (person).

Shtojmë se në mes të qenieve të botës së mundësisë dhe njeriu është shakhṣ (person). Përveç Allāhut dhe njeriut asnjë qenie tjetër nuk është shakhṣ (person); ato vetëm janë të pranishme. Edhe njeriu është shakhṣ (person), meqenëse është shfaqja e të Vërtetit të Bekuar, i Cili nuk do të asgjësohet, zhduket kurrë.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, në këtë mëyrë ju sqaruat dëshminë e teshakhkhuṣit (personifikimit) dhe i dhatë një këndvështrim dhe perspektivë të re çështjes. Ashtu siç ka përcaktuar dhe Ḥakīm Fārābīu në këtë lutje, Allāhu i Lartësuar është, kalon, vjen sābiḳ (përpara) mbarë qenieve dhe në të njëjtën kohë Ai është, kalon, vjen dhe lāḥiḳ (pas) tyre. Pra hem e përhershmja dhe hem e përjetshmja... Sipas mendimit tim këto që ju rrëfyet, janë dhe në cilësinë e mundësisë së dhënies përgjigje të pyetjes: “Përse jam unë?!” që sorrollatet në kokën, mendjen e një numri të madh të ndjekësve tanë të nderuar. Në këtë pikëpamje kjo është një dëshmi madhështore. Kjo na tregon si pasojë e qenies së njeriut të pranishëm - pra zotërimi i ūxhūdit (qenies) - dhe madje sikur të mos kishte një udhë e cila do të mund ta çonte në botën e pafundme - që ka - se ai është një sābiḳ (i përparmë) dhe një lāḥiḳ (i pasëm), apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Për sa i përket gjendjes së qenies sābiḳ (të përparmë) dhe lāḥiḳ (të pasmë) të njeriut... Përgjigjemi se po, ai ka një gjendje lāḥiḳu (të pasmi). Mirëpo në vendin ku Allāhu i Madhëruar është sābiḳ (përpara), as që mund të bëhet për sibḳatin (përparësinë) e asnjë qenieje fjalë. Sibḳati (përparësia) e Tij nuk mund të krahasohet me asnjë qenie.

Lārīxhānī: Pra a nuk mund të përdoren thënie si “ḥadīth” (i krijuar) dhe “ezelī” (i përjetshëm) që ka bërë Fārābīu të ditur?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, nuk ka asgjë të keqe në thënien e këtyre. Pra e‘jjānu’th-thābite (më i qarti i fiksuar) i njeriut është në diturinë e të Vërtetit të Bekuar - që e‘jjānu’th-thābite (më i qarti i fiksuar) i mbarë qenieve ishte ḥāḍir (i pranishëm) dhe nādhir (i gatshëm) në diturinë e përjetshme e të Vërtetit të Bekuar - ai nuk ishte i pranishëm si ‘ajnī (konkret, vetë) dhe si lëndë, trup, por si dituri (ūxhūdu’l-‘ilmi - qenie e diturisë). Të tëra të pranishmet që ishin ḥāḍir (të pranishme) dhe nādhir (shikuese) në këtë diturinë e të Vërtetit të Bekuar, teksa njeriu rrethonte plotësisht qeniet e tjera dhe dituria e të Vërtetit të Bekuar kishte rrethuar njeriun.

Lārīxhānī: Kjo është një imtësi shumë e bukur...

Mjeshtër Dīnānī: Në të vërtetë i Vërteti i Bekuar shakhṣ - që në thelb ūxhūdi (qenia) është shakhṣ (person); teshakhkhuṣi (personifikimi) nuk është me kul’lijjātin (përfshirëset) dhe māhijjātet (natyrat), por me ūxhūdin (qenien); nëse ju bashkoni pafundësisht māhijjāte (natyra), kjo nuk do t’iu japë kurrë përfundimin e “teshakhkhuṣit” (personfikimit); përderisa ūxhūdi (qenia) nuk del, zbret në fushë, as që mund të bëhet fjalë për diçka të quajtur teshakhkhuṣ (personifikim) - dhe si pasojë e qenies e pastër dhe qenie dhe si pasojë e mosbartjes së asnjë mangësie të mundshme në vetvete - ashtu siç thotë Fārābīu si pasojë e qenies e çiltër, dëlirë dhe e pastër - gjithashtu është dhe teshakhkhuṣ (personifikim) i pastër. Duke qenë se njeriu është shfaqja e këtij trupi shakhṣī (të personfikuar) edhe ai është shakhṣ (person). Teshakhkhuṣi (personifikimi) është vetëm veçoria e njeriut në botën e mundësisë. Ka shumë pak njerëz që qëndrojnë mbi faktin se çfarë kuptimi bart qenia shakhṣ (person) e njeriut. Të themi të vërtetën vlera e njeriut qëndron, shtrihet në qenien shakhṣ (person) të tij.

Lārīxhānī: Po. Ju e bëtë të qartë në një mënyrë mjaft të rrjedhshme këtë. Māhijjātet (natyrat) nuk kanë një veçori të tillë.

Mjeshtër Dīnānī: Māhijjātet (natyrat) pikë së pari janë kul’lī (përfshirëse, të plota); pikë së dyti ato janë asnjanëse, të pakushtëzuara në mesin e qenies dhe mosqenies (ato janë në raport të barabartë ndaj të dyjave). Mirëpo njeriu mund të arrijë në etapa, faza që mund të kalojnë, kapërcejnë madje dhe natyrën e tij dhe mund të lartësohet. Çfarë do të thotë kapërcimi i natyrës?! Çdo māhijjet (natyrë, thelb) ka një te‘ajjun (dukje, shfaqje). Për shembull tryeza është vetëm tryezë, ndenjësja është vetëm ndenjëse. Përsëri për shembull kur ju thoni “gur”, ju keni thënë se ajo gjë, send nuk është pemë. Pra asgjë nuk është “diçka tjetër jashtë, përveç vetes”. Krahas kësaj këtu nuk mund të drejtohet një pyetje se çfarë është njeriu. Nënvizojmë se po, është e vërtetë se ai është njeri, megjithatë ai bëhet diçka tjetër në secilën shkallë. Cili është përfundimi i tij?! Këtë nuk mund ta dijë askush tjetër përveç Allāhut. Madje as njeriu nuk e di se çfarë do të bëhet në fund.

Me fjalë të tjera udha është aq e gjatë sa, shikimi i fundit nuk është i mundur. Ja pra kur qëparë lajmërova se udha e njeriut është një derë që hapet deri në pafundësi, kjo ishte ajo që synova. Çdo njeri në këtë botë është i kufizuar. Mirëpo ai mund të arrijë në pafundësinë dhe ky është vetë teshakhkhuṣi (personifikimi). Shikoni, ky i fundit është dhe në dituri, ndërgjegjje dhe moral. Asnjë nga qeniet nuk ka ndonjë koncept si “morali”. Vallë për cilën qenie në këtë botë bëhet për moralin fjalë, i nderuar Lārīxhānī?! Vallë a duhet që deti, druri, guri, mali, pema, shkretëtira të jenë me moral?! Vallë a mund t’u mësohet morali kafshëve?! Jo. Nga ana tjetër, miratojmë se kushtëzimi dhe stërvitja e tyre është e mundur. Shumë kafshë mund të kushtëzohen dhe stërviten deri në një masë të caktuar. Por si do që të jetë, dhënia e mësimit të moralit atyre është e pamundur. Kjo dukuri u përket vetëm njeriut. Morali dhe ndërgjegjja janë të lidhur me njëri-tjetrin.

Morali ka një kuptim në vendin ku është ndërgjegjja. Morali në mangësi të ndërgjegjjes është një asgjë. Por dhe ndërgjegjja në mungesë të moralit shpreh një lloj verbërie. Ne nuk duam as asgjënë dhe as verbërinë. Ne kërkojmë një moral të shoqëruar nga ndërgjegjja. Ky është një moral fryt i ndërgjegjjes. Ja pra teshakhkuṣi (personifikimi) i njeriut është në lidhje me këta dy elementë dhe që të dy janë vetëm veçoria e njeriut. Mos e kërkoni moralin në qeniet e tjera. Ashtu siç citova dhe shparë, kafshët mund të kushtëzohen dhe stërviten deri në një shkallë të caktuar dhe mund të futen, vihen në shërbimin e diçkaje të caktuar. Mirëpo morali i njeriut nuk qëndron në nënshtrimin e tij ndaj diçkaje por qëndron në qenien me moral me moralin hyjnor. Kjo është shkalla më e lartë e moralit dhe ja pra ky është morali, i cili kërkon ndërgjegjjen. Morali dhe ndërgjegjja janë dy krahët me të cilët njeriu fluturon me veten.

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja të bukura, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, shikoni se sa në mënyrë të mrekullueshme që mistiku ynë Fārābīu i ka bashkuar të tëra këto!

Ḥakīm Fārābīu ka prekur dhe një çështje tjetër në këtë lutjen e tij, që njëkohësisht është një çështje mbi të cilën filozofët, të diturit dhe të urtët kanë shpalosur mendim dhe po vazhdojnë ende ta shqyrtojnë me tërë gjallërinë e saj: “Kjo është çështja e nuṭḳut (të folurës) së qenieve: “O Allāhu im, që je, kalon, vjen përpara qenieve që flasin me gjuhët e ḥālit (gjendjes) dhe ḳālit (fjalës), unë të çiltërsoj, dëlirësoj, pastroj Ty nga gjithçka!”

Disa filozofë si Mullah Ṣadrā besojnë se tesbīḥu (pastrimi) është tekuīnī (i krijuar), kurse disa të tjerë janë të mendimit se ai nuk është tekuīnī (i krijuar), por është ḳaulī (i sqaruar me fjalë, gjuhë). Mistiku ynë i madh kombëtar Fārābīu njofton se ky tesbīḥ (pastrim) është hem me gjuhën e ḥālit (gjendjes) dhe hem me atë të ḳālit (fjalës). Ai e mbështet në ājetin e nderuar ḳurānor këtë: “وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ” “Ue in min shej’in il’lā jusebbiḥu biḥamdihi ue lākin lā tefḳahūne tesbīḥahum” (Dhe nuk ka asgjë që nuk e lartëson, pastron me falenderim atë, por ju nuk i kuptoni lartësimet, pastrimet e tyre). (Sūre Isrā, 44)

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është mëse e saktë. Fārābīu në këtë fragment të lutjes së tij pohon se mbarë qeniet pranojnë në dy gjuhë se janë musebbiḥët (lartësuesit, pastruesit) e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar: “Gjuha e ḥālit (gjendjes) dhe ḳālit (fjalës)”... Lisānu’l-ḥāli (gjuha e gjendjes) është gjuha e të tëra qenieve duke zënë nga një kokrrizë e vockël rëre fill deri në galaksitë. Gjithashtu ajo është dhe gjuha e imkānit (mundësisë) dhe faḳrit (varfërisë) dhe mbarë qeniet çiltërsojnë, dëlirësojnë, pastrojnë me gjuhën e gjendjes. Shumë mirë, por çfarë është kjo gjuha e gjendjes?! Kjo është lidhja e përmasës ūxhūdi (qenësorë) të të pranishmes me Allāhun i Cili është Ūxhūdu’l-Muṭlaḳi (Qenia Absolute). Çdo qenie shpreson, uron frymëzimin e përmasës qenësore. Edhe ky frymëzim është i përhershëm dhe gjithmonë vazhdon të arrijë në të pranishmen.

Ai është gjuha e gjendjes së çdo qenieje dhe në të vërtetë është një lloj tesbīhhu (pastrimi). Krahas kësaj jo çdo qenie zotëron lisānu’l-ḳālin (gjuhën e fjalës). Zbardhim se mbarë qeniet zotërojnë gjuhën e gjendjes dhe i bëjnë tesbiihët e tyre në këtë gjuhë. Madje ato nuk hutohen qoftë për një çast të vetëm nga kjo. Pra përsërisim se nuk bëhet kurrë për hutimin fjalë në gjuhën e gjendjes. Kjo dukuri nënkupton se nuk është e mundur që një qenie nuk bën tesbīḥ për të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar qoftë për një çast të vetëm. Pavarësisht kësaj lisānu’l-ḳāli (gjuha e fjalës) u përket vetëm njeriut dhe në të kundërt të lisānu’l-ḥālit (gjuhës së gjendjes), në shumicën e rasteve mund të shkaktojë hutim. Vallë a bëjnë gjithmonë tesbīḥ (lartësim, pastrim) me lisānu’l-ḳālin (gjuhën e fjalës) apo disa herë?!

Lārīxhānī: Disa herë.

Mjeshtër Dīnānī: Edhe gjuha jonë e gjendjes është gjithmonë në gjendje tesbīḥu, pikërisht si qeniet e tjera (gur, dru, pemë, shkëmb, etj.) në këndvështrimin qenësor dhe të krijuar. Çdo qenie e bën këtë në vetvete. Fjala tesbīḥ do të thotë vetë lidhja me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Domethënë qeniet e vënë në këtë mënyrë në dukje lidhjen dhe varfërinë e tyre. Mbarë bota është e lidhur me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Kjo ishte gjuha e gjendjes. Kurse gjuha e fjalës është një gjuhë e veçantë. Ne mund të hutohemi ndonjëherë nga bërja tesbīḥ e të Vërtetit të Bekuar. Njeriu kur fal namaz, kur lexon Ḳur’ānin Famëlartë dhe kur çon adhurimet e tjera në vend e përmend të Vërtetin. Kjo përmendje dhe tesbīḥ mund të jetë nëpërmjet çdo lloj adhurimi. Atëherë cila gjuhë është më e lartë, gjuha e gjendjes, apo gjuha e fjalës?! Njeriu nuk është pas qenieve të tjera dhe nuk ka asnjë mangësi nga ata, në gjuhën e gjendjes.

Ashtu si guri, druri, pema, shkëmbi bëjnë tesbīḥ edhe njeriu bën tesbīḥ me të tëra qelizat e trupit të tij. Theksojmë se kjo gjuha e fjalës ndaj së cilës njeriu herë-herë është i hutuar nga ajo është më e lartë se gjuha e gjendjes. Në fjalë thuhet diçka që nuk është në gjendje. Sepse gjuha e fjalës është e lidhur me një botëkuptim hyjnor. Ja pra kjo është ajo që është interesante. Këtu botëkuptimi dhe gjuha janë të lidhura me njëra-tjetrën. Teksa gjuha e gjendjes është e njëtrajtshme, gjuha e fjalës nuk është kështu. Kur ju luteni me gjuhën e fjalës, vallë a thoni vazhdimisht të njëjtat gjëra, apo thoni një fjali të re në çdo çast?! Ju thoni vazhdimisht fjali të reja. Ju mund të krijoni, ndërtoni fjali të panumërta këtu. Si rrjedhojë gjuha e gjendjes është e shumëllojshme. Gjatë kësaj kohe çdo fjali që ndërtoni, çdo fjalë që thoni, shkurt çdo shumëllojshmëri që vini në pah ka një lidhje me shfaqjet e pafund të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Kjo përkthehet se ju krijoni, ndërtoni fjali në masën e nevojshme të shfaqjeve të pafund të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar dhe ju frymëzohen një mori kuptimesh. Ja pra kjo është gjuha e fjalës. Në të vërtetë ne interpretojmë, komentojmë disa gjëra me gjuhën e fjalës. Kurse gjuha e gjendjes nuk është komentuese; sepse kjo është një krijim dhe një vërtetësi (keunī - e krijuar). Gjuha e gjendjes është gjuha e qenies. Gjuha e fjalës komenton gjuhën e gjendjes. Kurse e kundërta e kësaj, domethënë komentimi i gjuhës së gjendjes së gjuhës së fjalës është i pamundur. Ne nuk komentojmë vetëm Ḳur’ānin Fisnik. Ju lexoni cilin libër të doni, në të vërtetë e keni interpretuar, komentuar atë. Për shembull leximi juaj i poezive të Se‘adī Shīrāzīut shekuj pas shkrimit të tyre, në të vërtetë është komentimi juaj i tyre. Kështu që dhe secili lexues nuk i kupton të njëjtat gjëra në të njëjtën shkallë.

Vallë a e kupton secili në mënyrë të njëjtë veprën me titull: “Bustāni dhe Gulistāni” (Kopështi dhe Trëndafilishtja)?! Jo. Secili ka një botëkuptim (shkallë kuptimi) sipas vetes së tij. Ja pra një shkallë më e lartë e kësaj (e teksteve njerëzore) është kuptimi i Ḳur’ānit Kerīm. Në të vërtetë dhe kur lexoni Ḳur’ānin Mexhīd ju jeni duke e komentuar atë. Lisānu’l-ḳāli (gjuha e fjalës) krahas qenies koment i një libri, (gjithashtu) është dhe një koment i qenies. Jo vetëm kur të kuptoni Ḳur’ānin që është një mbledhje, por kur të kuptoni mbarë botën, gjëja që ju bëni në të vërtetë është komentimi i këtyre. Përsëri kur një filozof shqyrton të tërë botën e qenies, ose një pjesë të qenieve në këtë botë, në të vërtetë ai i ka komentuar këto. Shumë mirë, por çfarë do të thotë fjala “tefsīr” (koment)?! Kjo fjalë ka kuptimin e heqjes së perdeve. Nëse më lejoni, unë dua të cek një çështje lidhur me rastin e fjalëzës “tefsīr” (koment):

“Ḳur’āni Famëlartë pikërisht si të tërë librat e tjerë të shenjtë mund të komentohet dhe është komentuar. Ashtu siç është komentuar në të kaluarën, po komentohet në të tashmen dhe do të vazhdojë të komentohet dhe në të ardhmen. Por ne duhet të kemi disa çështje kujdes teksa e komentojmë atë. Pra përderisa nuk i marrim këto nene, pika parasysh, ai koment nuk do të ketë i bazuar. Ju ndonjëherë kur lexoni librat që janë prodhim i njeriut - fjala vjen veprën me titull: “Bustāni dhe Gulistāni” (Kopështi dhe Trëndafilishtja) e Se‘adī Shīrāzīut ose çdo lloj vepre - në të vërtetë ju e keni komentuar atë. Mirëpo kur doni të komentoni librat hyjnorë, duke përfshirë dhe Ḳur’ānin Fisnik këtu, duhet të kini këto katër çështje parasysh:

Çështja e parë, janë të vërtetat e përjetshme.

Çështja e dytë, janë ngjarjet që janë përcjellur. Sepse Ḳur’āni Kerīm ka përcjellur shumë gjëra me në krye rrëfimet dhe gjëra të tjera. Për shembull siç janë rrëfimet e të nderuarit Nūḥ (p.m.t.), të nderuarit Jūsuf (p.m.t.) dhe të nderuarit Ejjūb (p.m.t.)...

Çështja e tretë, janë ngjarjet që do të ndodhin në të ardhmen. Sepse Ḳur’āni Mexhīd krahas bërjes për kohën e tashme dhe kohën e shkuar fjalë, ka bërë dhe për kohën e ardhme fjalë.

Çështja e katërt, janë mësimet, shtyllat morale dhe të sjelljes.

Nëse ju nuk i keni këto katër çështje parasysh, komenti juaj do të mbetet i mangët.

Nuk ka rëndësi se cilin libër të shenjtë lexoni, rishtas do të hasni në disa parime të sjelljes, që do t’i mësoni dhe sjelljen tuaj do ta përshtasni sipas këtyre parimeve. Kurse për sa i përket ngjarjeve të cilat do të ndodhin në të ardhmen, shtojmë ka mundësi që libri i shenjtë t’iu rrëfejë disa parashikime brenda tij. Kurse përmes ngjarjeve të lajmëruara nga e shkuara, ju mësoni ngjarjet që kanë ndodhur në të shkuarën. Deri këtu miratojmë se përmbajtja e mbarë librave të shenjtë është e përbashkët. Mirëpo tek Ḳur’āni Famëlartë ka diçka që nuk është tek librat e tjerë: “Kur e lexoni Ḳur’ānin (në dallim nga libra e tjerë të shenjtë) vini re se ai lajmëron për të vërteta e përjetshme. Shumë mirë, por me çfarë erdhi Kur’ani?! Me uaḥjin (shpalljen). Nga ku erdhi uaḥji (shpallja)?! Nga maḳāmetu’l-gajbi’l-meknūni (vendi i të fshehtës së fshehur mirë, sekrete)... Pra ai ka ardhur nga të vërtetat e përjetshme. Madje ai vetë është një e vërtetë e përjetshme.

“إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ” “Innehu’leḲur’ānun Kerīmun. Fī Kitābin meknūnin. Lā jemessehu il’le’l-muṭahharūne” (Me të vërtetë ai është Ḳur’āni Kerīm. Në një libër të ruajtur mirë. Atë nuk e prek askush tjetër përveç të pastërve). (Sūre Uāḳi‘a, 77-79)

Shumë mirë, por nga cilat gjëra duhet të jeni të pastër?! Për shembull kur e shtjellojmë prekjen në pikëpamjen e dukshme, jashtme dhe juridike ju nuk mund ta prekni Ḳur’ānin Fisnik pa abdest. Kjo është përmasa e jashtme e prekjes. Nëse jeni pa abdest ju nuk mund t’i prekni vijat përkufizuese të Ḳur’ānit me dorën tuaj (nga jashtë). Mirëpo ky ājet i nderuar ka dhe një kuptim të fshehtë, i cili është të fshehtat e përjetshme. Pra nëse mendimet tuaja nuk janë të pastra, ju nuk mund të arrini në të vërtetat e Ḳur’ānit. Vallë a mund ta kuptoni Ḳur’ānin me mendime të ndotura, të ndyra?! Kur dikush qoftë ateist, materialist, ose pozitivist e lexon Ḳur’ānin Kerīm, vallë a mund ta kuptojë atë?! Jo. Sepse mendimet e këtyre njerëzve nuk janë ṭāhir (të pastra). Ashtu siç trupi juaj duhet të jetë i pastër me qëllim që të mund të prekë tekstin e Ḳur’ānit, ashtu dhe mendimi juaj duhet të jetë i pastër, me qëllim që ju të mund të arrini në të vërtetat e përjetshme të tij.

Ḳur’āni Mexhīd dhe librat e tjerë të shenjtë, krahas të vërtetave që numëruam pakëz më parë, kanë lajmëruar dhe për të vërtetat e përjetshme. Nëse dikush nuk zotëron mendimin hyjnor dhe nuk arrin në të vërtetat e përjetshme, atëherë ai nuk mund ta komentojë Ḳur’ānin. Për sa kohë që nuk mund të komentojë Ḳur’ānin, ai nuk mund të komentojë as këtë botë. Sepse dhe kjo botë është libri i Allāhut të Lartësuar.

Lārīxhānī: Ndoshta dhe nuṭḳtu (e folura) e qenieve është njëra nga këto të vërtetat e përjetshme.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu është. Shtojmë se vetëm dikush që ka arritur në të vërtetat e përjetshme do të mund të kuptojë të folurën, gjuhën e qenieve. Ashtu siç citova dhe qëparë, lisānu’l-ḥālin (gjuhën e gjendjes) mund ta komentojmë vetëm me lisānu’l-ḳālin (gjuhën e fjalës). Kjo fatkeqësisht është një gjuhë që e harrojmë herë pas here.

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe mistiku ynë i madh kombëtar Meulānā, në veprën e tij me titull: “Methneuī Me‘neuī” (Dyvargëshit Shpirtërorë) bën për një vend fjalë ku mund të shihet se madje dhe pemët janë në një gjendje namazi, sexhdeje dhe përkuljeje.

Teksa një pemë qëndron përpara pikërisht si një imām,

Të tjerat janë në gjendje ḳijjāmi (në këmbë) pas.

Ai kishte mbetur i shtangur nga përkulja, qëndrimi në këmbë dhe sexhdeja e pemëve.

Pra ai ishte çuditur, duke u shtangur nga përkulja dhe bërja e sexhdes së një peme që qëndron tërësisht drejt në këmbë.

Në atë çast i vjen fjala e Raḥmānit në mendje,

Se Ai kishte thënë se ylli dhe pema bëjnë sexhde.

Sërish dhe njëri nga imāmët tanë të pafajshëm (p.m.t.) në një rrëfim ka njoftuar si më poshtë: “Nëse dëgjoni një melodi nga një gur, mur, ose pemë, mos u çudisni, sepse dhe ata kanë gjuhë”.

Mjeshtër Dīnānī: Sigurisht që kanë lisānu’l-ḥālin (gjuhën e gjendjes).

Lārīxhānī: Me thënien e Fārābīut, “lisānu’l-ḥāli (gjuha e gjendjes) dhe lisānu’l-ḳāli (gjuha e fjalës)”...

Mjeshtër Dīnānī: Gjuha e fjalës u përket njeriut, kurse mbarë qeniet e tjera kanë vetëm gjuhën e gjendjes. Unë këtu kam për qëllim të tërë botën. Në gjirin e këtyre gjuha e fjalës i përket vetëm njeriut. Nëse ju ndonjëherë mund të dëgjoni gjuhën e fjalës nga një pemë me veshë, kjo në të vërtetë nënkupton pasqyrimin e gjuhës suaj të fjalës përsëri tek ju. Gjuha e gjendjes u përket mbarë qenieve të tjera dhe ato nuk hutohen qoftë për një çast të vetëm nga ajo.

Lārīxhānī: Vallë a quhet si lisānu’l-ḳāli (gjuha e fjalës), kur i nderuari i dërguar i Allāhut Sulejmāni (p.m.t.) dëgjoi zërin e milingonës teksa u fliste milingonave të tjera?!

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht se po. Por kjo është më e përshtatshme të quhet mrekulli. Sepse kjo e folur me gojë e milingonës nuk mund të jetë kurrë e njëjtë me lisānu’l-ḳālin (gjuhën e fjalës) të njeriut. Në vend të kësaj mund të shprehemi se i nderuari i dërguar Sulejmān (p.m.t.) e kishte kuptuar atë lisānu’l-ḥāli (gjuhën e gjendjes) me lisānu’l-ḳālin (gjuhën e fjalës)". Kjo e fundit u përket të nderuarit të dërguar Sulejmān (p.m.t.). Një qenie që pandehet se zotëron lisānu’l-ḳālin (gjuhën e fjalës), në të vërtetë mund të jetë një pasqyrim i lisānu’l-ḳālit (gjuhës së fjalës) të njeriut. Në rast të kundërt përsërisim se gjuha e të pranishmeve është gjithmonë lisānu’l-ḥāli (gjuhën e gjendjes).

Lārīxhānī: “تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ ۚ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ ۗ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا” “Tusebbiḥu lehu’s-semāuātu’s-seb‘u ue’l-arḍu ue men fihinne ue in min shej’in il’lā jusebbiḥu biḥamdihi ue lakin lā tefḳahūne tesbīḥahum innehu kāne ḥalīmān gafūrān” (Atë e lartësojnë shtatë qiejt dhe toka dhe çfarë ka brenda në to dhe nuk ka asgjë që nuk e lartëson Atë me falenderim, por ju nuk e kuptoni atë lartësimin e tyre, me të vërtetë Ai është i butë dhe fal shumë). (Sūre Isrā, 44)

Mjeshtër Dīnānī: Qeniet, të pranishmet janë gjithmonë në një gjendje tesbīḥu (lartësimi), mirëpo ne nuk e dimë gjuhën e tyre. Nëse më lejoni, unë dëshiroj ta komentoj me një aspekt të ri këtë ājet të nderuar ḳurānor. Mbarë komentuesit thonë se “ne” nuk e dimë këtë tesbīḥ (lā tefḳahūne). Kurse në disa stile ḳirāetesh (leximesh Ḳur’āni) këtë e kanë komentuar si “lā jefḳahūne” (nuk kuptojnë), që kjo kalon kështu në njërin nga shtatë stilet e leximit të Ḳur’ānit Famëlartë. Nëse ne e marrim foljen e këtushme si vetën e dytë shumës, kjo ka kuptimin se ju pra “ne” nuk e kuptojmë tesbīḥun e atyre qenieve. Por kur e marrim foljen e këtushme si vetën e tretë shumës, kjo ka nënkuptohet si më poshtë: “ato qenie nuk janë në dijeni të tesbīḥut të vetvetes”. Pra ato janë të privuara nga një ndërgjegjje rreth vetvetes. Po të tëra qeniet janë në gjendje  tesbīḥu dhe ato kanë një ndërgjegjje rreth të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Por ato nuk janë të lajmëruara për këtë ndërgjegjjen e tyre. Bëni kujdes këtu. Qeniet kanë një ndërgjegjje. Çdo gjallesë, kafshë ka një ndërgjegjshmëri brenda saj në një mënyrë instinktive, madje ajo as nuk gabon në këtë çështje. Asnjë gjallesë, kafshë nuk gabohet. Krahas kësaj vallë a është apo nuk është ajo në dijeni të kësaj çështjeje?! Një milingonë ka një dijeni rreth se çfarë duhet të bëjë. Për shembull, ajo del jashtë, grumbullon, mbledh, depoziton ushqime, gërrmon galeri dhe tunele, etj. Megjithatë vallë a ka ajo një ndërgjegjje rreth kësaj dijenie, ndërgjegjeje?! Jo, ajo nuk ka. Qenia e vetme që ka ndërgjegjje dhe është në dijeni, e ndërgjegjshme për ndërgjegjjen e saj është njeriu (‘ilmu’l-murekkebi), e cila është njëra nga veçoritë e tij. Ai di diçka dhe krahas kësaj e di dhe se di diçka. Kurse qeniet e tjera ndonëse e lartësojnë të Vërtetin e Bekuar, rishtas ato nuk janë në dijeni të këtij lartësimi.

Edhe çështja e teshakhkhuṣit (personofikimit) për të cilën bëra në fillim të programit fjalë është e lidhur me këtë. Njeriu është shakhṣ (person). Sepse hem di dhe hem e di se di. Kurse qeniet e tjera që nuk janë shakhṣ (person) e dinë se lartësojnë Allāhun, mirëpo nuk e dinë se dinë. Në këtë pikë ju mund të më ngrini një pyetje si ku i di unë këto, apo mos kam një dituri të fshehtë?! Jo, unë kam dituri rreth të fshehtës. Por qeniet e tjera nuk është nga mosndërgjegjësimi i tyre rreth çfarë bëjnë, por është nga mospërdorimi i kësaj diturie të tyre. Teksa njeriu përparon çdo ditë e më shumë në dituritë e tij (në filozofi dhe shkencë), vallë a kanë dhe qeniet e tjera shpikje dhe zbulime shkencore të tilla në çështjen e diturisë së tyre?! Për shembull, vallë a ka mundur Mali Demāvend (në qarkun Elburz, në Īrān; Media e Lirë) të tregojë ndonjë zbulim shkencor deri më tani?! Jo, ai as nuk ka treguar dhe as që do të mund të tregojë. Vetëm biri i njeriut, “i cili di se di”, mund t’i përshkojë këto zhvillime shkencore.

“Nëse vetëm do të dinte” si qeniet e tjera, ai nuk do të mund të përshkonte një udhë. Duke qenë që di se di, ai ka dalluar se nuk i di gjërat e tjera. Kështu që ai ka rendur pas gjësë që nuk dinte dhe ka plotësuar paditurinë në atë çështje. Vallë përse njeriu shkon pas gjësë që nuk di?! Sepse kur e shikon se di diçka dhe sepse dallon që nuk i di gjërat e tjera jashtë, përveç kësaj... Ja pra pas kësaj ai do të dijë ato gjëra që nuk i di. Kjo është veçoria e njeriut.

Lārīxhānī: Nëse një njeri bëhet njeri i zemrës, atëherë ai do të dijë dhe nuṭḳun (të folurën) e këtyre qenieve që nuk dinë vetveten.

Mjeshtër Dīnānī: Patjetër. Kjo që sapo thatë në të njëjtën kohë është dhe një burhān (dëshmi e qartë) dhe Ḳur’āni Fisnik lajmëron se dhe ylli dhe pema bëjnë sexhde “وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ يَسْجُدَانِ” “Ue’n-nexhmu ue shexheru jesxhudāni” (Dhe ylli dhe pema bëjnë sexhde). (Sūre Raḥmān, 6) Ne e dimë në mënyrë të prerë se ata bëjnë tesbīḥ. Kur të dimë se qeniet, të pranishmet janë të lidhura deri në palcë me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar, do të kemi ditur dhe se ato bëjnë sexhde. Këto tesbiihhe që ato i bëjnë me gjuhën e gjendjes, janë një shfaqje e lidhjes, varësisë së tyre me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar.

Lārīxhānī:

Guri përshëndet Aḥmedin,

Mali lajmëron Jaḥājin.

Ne dëgjojmë me veshë, shikojmë dhe jemi të kënaqur, mirë.

Por ne jemi të heshtur, memecë ndaj të privuarve.

Mjeshtër Dīnānī: Por kush janë të privuarit, mohuesit?! Ata njerëz që nuk kanë ndërgjegjje dhe nuk janë në dijeni të të vërtetave të përhershme... Ata të cilët nuk kanë dituri hyjnore, ateistët, kapitalistët, materialistët, pozitivistët dhe të cilët nuk merren me botërat hyjnore...

Lārīxhānī: Me të vërtetë nga sa shumë gjëra janë të privuar ata njerëz që nuk janë të pastër në vetvete!

Mjeshtër Dīnānī: Po, nga shumë gjëra... Para së gjithash ata janë të privuar nga të vërtetat. Domethënë ata janë të zënë me gjëra sipërfaqësore dhe të ulëta gjatë tërë jetës së tyre dhe kështu i plotësojnë kohëzgjatjet e tyre në këtë botë dhe shkojnë. Këta të fundit nuk mund të arrijnë kurrë në të vërtetat e përjetshme se...

Lārīxhānī: Detyra, misioni më madh i filozofëve muteel’lihë (teologë) dhe shī‘ītë dhe të urtëve është të krijojnë këtë bashkim.

Mjeshtër Dīnānī: Gjithashtu qenia i dërguar, ose shpallja më e madhe e të dërgurave të Allāhut (p.m.t.) është çelja e udhëve të gajbit (të fshehtës) njerëzve dhe bërja e e njohur e të vërtetave të përjetshme me ta.

Lārīxhānī: Ata të cilët ngelin të hutuar nga këto të vërteta, ah sikur ta dinin se nga cilat dhunti hyjnore, mirësi janë të privuar! Ky ishte një sqarim shumë i bukur, mjeshtër i nderuar. Ne përfituam sërish nga dituritë tuaja të çmuara. Por për fat të keq ne nuk mundëm që ta plotësonim përsëri fragmentin që trajtuam. Mundësia e ndarjes nga ḥakīm Fārābīu nuk është aspak e lehtë prerazi... Koha jonë mbaron këtu.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe lamtumirë dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak