Vallë a iu mungonte kësaj bote mendja dhe e lindi më pas atë?! Jo. Mendja ka krijuar botën. Ja pra kjo është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse). ‘Aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) është ‘aḳli (mendja) dhe Ḥikmeti (urtësia), e cila krijon mbarë ligjet shkencore të universit dhe drejton në mënyrën më të mirë të mundshme këtë univers. Ajo është Ḥikmeti (urtësia) e Allāhut. Kjo është arsyeja se ajo është fe‘āl (bërëse, vepruese) dhe nuk është munfe‘il (e bërë, pësuar, vepruar).

Mendimet Ishrāḳite (Ndriçuese) Të Fārābīut

 

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

 

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥekīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç e dini ne po bëjmë për sistemin epistemologjik fjalë të Fārābīut dhe po përfitojmë nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e mjeshtrit tonë të nderuar.

 

Kurse sot ne do të përfitojmë nga mendimet e mjeshtrit tonë të nderuar, hirësisë së tij në çështjen e shikimit të epistemologjisë së tij. Çështja jonë e ditës së sotme ka mundësi që të përmbajë një sasi termash filozofikë. Kjo çështje ishte cilat janë udhët e përftimit të diturisë në aspektin e këtij filozofi të madh.

Mjeshtër i nderuar, në programin tonë të kaluar ne bëmë fjalë se çfarë është dituria shqisore sipas Fārābīut. Kurse në mësimin e kësaj mbrëmjeje, nëse do Allāhu i Lartësuar, ne do të cekim se çfarë është dituria mendore.

 

Mjeshtër i nderuar, ne pas diturisë mendore dhe diturisë shqisore bëmë të qartë llojet dhe shkallët e mendjes. Kurse tani i erdhi radha hetimit të veprës së tij me titull: “Ḥikmetu’l-Ishrāḳijje” (Urtësia e Ndriçuar). Ai ka përpiluar një vepër shumë përmbledhëse me titullin: “Fuṣūṣu’l-Ḥikemi” (Gurët e Unazave të Urtësisë) dhe për arsye të kësaj vepre, një mori filozofësh, dijetarësh, historianësh dhe mendimtarësh të mëdhenj e kanë pranuar si pararojën e të urtëve ishrāḳitë (të ndriçuar) atë. Libri i lartcituar me të vërtetë ia vlen të lexohet, sepse në të iu është dhënë çështjeve mjaft me kuptim dhe të urta vend. Unë dua të cek një pjesë që ka të bëjë me çështjen tonë nga ky libër.

 

Nëse keni dëshirë le të japim pak dituri, njohuri lidhur me librin e sipërpërmendur më parë.

 

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, se me të vërtetë ky klasifikim i filozofit Ebū Naṣr Fārābīu në lidhje me mendjen është pakëz më ndryshe se klasifikimi që kanë bërë të urtët e tjerë muslimanë. Ashtu siç kam bërë të ditur dhe me dhjetra herë më parë, veprat e Fārābīut krahas qenies së larmishme dhe të shumta gjjthashtu janë dhe mjaft kuptimplota, lakonike dhe përmbledhëse. Pikërisht siç janë veprat e tij të mëposhtme me titull: “Fuṣūṣu’l-Ḥikemi” (Gurët e Unazave të Urtësisë), “el-Xhem’u bejne Rej’eji’l-Ḥakīmejni” (Bashkimi, Pajtimi mes Dy Mendimeve të Dy Filozofëve (të Urtëve), “Iḥṣāu’l-‘Ulūmi” (Numërimi i Diturive, Shkencave), “Kitābu’l-Ibāreti” (Libri i Shprehjes), “Kitābu’l-Ḥurūfi” (Libri i Shkronjave), etj. Ai nuk ka shkruar vepra të hollësishme, pra të ndara në krerë. Vepra më e përmbledhur në mbarë gjirin e veprave të Fārābīut, për të cilën do të flasim dhe më pas është vepra e tij me titull: “Kitābu’l-Ḥurūfi” (Libri i Shkronjave)... Mirëpo duke qenë se ju bëtë pikërisht për veprën me titull: “Fuṣūṣu’l-Ḥikemi” (Gurët e Unazave të Urtësisë) fjalë dhe bëtë tek përmasa ishrāḳite (e ndriçuar) shenjë për këtë, atëherë dhe ne do ta hetojmë këtë.

 

Para së gjithash kërkimi juaj që të hetojmë këtë çështje është shumë me vend. Kumtoj kështu sepse tërësia e urtësive gënjeshtare lindore dhe perëndimore të cilat janë bërë modë dhe dalin, shfaqen në çdo cep e kënd bëjnë për ishrāḳin (ndriçimin) fjalë; gjithashtu dhe njerëzit anëtarë të këtyre urtësive drejtojnë pretendimin se kanë dëgjuar ose kanë parë disa gjëra në ëndrrat e tyre. Ne kemi nisur të hasim shpeshherë në këto lloj gjërash. Lejomëni të shtoj se do të duhet një mësim i veçantë, i cili do të hedhë dritë mbi dukurinë se si krijohen, shfaqen këto gjëra dhe se cilat mendime jo të duhura, volitshme përbëjnë rrënjët e tyre, çështje në të cilat nuk dua të futem, hyj tani. Gjëja që ne duhet të kuptojmë këtu është se çfarë është ishrāḳu (ndriçimi). Ne nuk duhet të druhemi të themi se çdo idrāk (koncept) është një ishrāḳ (ndriçim). Në fakt idrāk (koncept) do të thotë ishrāḳ (ndriçim). Shumë mirë, por përse unë e them këtë?! Sepse ky është dhe mendimi i Fārābīut. Idrāku (koncepti) nuk përftohet nga lënda. Ja pra këtu është dhe e rëndësishmja. Ashtu siç është përcaktuar dhe në shkencën e psikologjisë, nuk ka asnjë dyshim se veprimtaritë qelizore të trurit janë aktive, bërëse dhe ndikuese gjatë idrākut (konceptit). Çdo pjesë e ndryshme e trurit në këtë etapë, fazë ka një veprimtari që iu përket asaj. Disa njerëz pandehin se vetë kjo veprimtari është idrāku (koncepti). Vallë përse një veprimtari qelizore të jetë idrāk (koncept?!) Fillimisht po iu bëj një pyetje dhe më pas le të hyjmë në çështje:

 

“Ajo që është më afër jush dhe më afër se gjithçka tjetër afër jush janë ato që janë brenda mendjes suaj. Vallë a janë gjërat që ju i dini, konceptoni (dhihnijjāt) më afër jush, apo qelizat e trurit tuaj?!”

 

Lārīxhānī: Gjërat që di.

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Kështu që ju kur i dini qelizat e trurit tuaj, kur i dini në një mënyrë të përkryer lëvizjet dhe stilet e veprimtarisë së tyre, vallë a e dini tërësinë e këtyre perceptimeve tuaja mendore, apo në mangësi të tyre?! Nëse ju nuk do të kishit një perceptim të përgjithshëm kundrejt tyre, vallë a do ta mund ta dinit se ku janë këto qelizat e trurit tuaj?! Si rrjedhojë si fillim vjen idrāku (perceptimi) dhe më pas vjen mudreku (i perceptuari). Disa njerëz ngrejnë pretendimin se si fillim krijohet, përbëhet mudreku (i perceptuari) dhe më tej krijohet, përbëhet idrāku (perceptimi). Ky i fundit nuk krijohet brenda qelizave; por qelizat janë patjetër në mënyrë aktive, bërëse, vepruese në çastin kur krijohet idrāku (perceptimi). Nëse ndodh ndonjë anomali, çrregullim në veprimtarinë e tyre atëherë idrāku (perceptimi) cënohet, prishet. Nuk mund të ketë asnjë dyshim për këtë.

 

Anomalia më e vockël në qelizat e trurit shkakton dhe ndërprerjen e perceptimit. Gjithashtu dhe ne e pranojmë këtë. Krahas kësaj vallë a na çon kjo gjendje në përfundimin se idrāku (perceptimi krijohet nga qeliza?! Gjëja më e afërt e juaja është përmbajtja e mendjes suaj. Ju me perceptimet mendore tuaja u shkoni diturive pas. Atëherë pyetja që shtrohet tani është se nga vijnë këto perceptime mendore. Pikërisht në këtë pikë ju nuk duhet të ngurroni të thoni se natyra, përbërja e idrākut (perceptimit) është ishrāḳī (e ndriçuar). Kjo e thënë ndryshe është se këto perceptime mendore vijnë nga një botë engjëllore, shpirtërore që nuk është lëndore. Ne nuk e ndajmë këtë si koha e tashme ose koha e përjetshme. Kjo në këtë botë që nuk është lëndore, ndodh si e varur ndaj disa kushteve dhe jo vetvetiu. Kush thotë se ka arritur vetvetiu në këtë ishrāḳ (ndriçim), kjo nënkupton se ai bërë një pretendim të pavend. Ishrāḳu (ndriçimi) ka kushte dhe ndodh në kushte të caktuara. Ishrāḳu (ndriçimi) nuk është diçka nga lloji i lëndës. Fārābīu arrin njëra pas tjetrës me radhë në shqisë, ëndërr, vegim dhe mendje. Kurse mendja ashtu siç do të lexoni dhe ju pakëz më vonë është kthjelltësia, pastrimi, shkëlqimi i shpirtit. Kjo kthelltësi e saj ndodh me idrākun (perceptimin) dhe nadhārin (teorinë).

 

Nefsun’n-nāṭiḳi (shpirti, veta folëse) e njeriut përderisa nuk ndotet me epshe, joshje dhe kënaqësi instinktive mishtore, natyrale dhe trupore, ose ndotet por përderisa pastrohet nga këto është pikërisht si një pasqyrë, në të cilën pasqyrohen të vërtetat. Nëse një shpirt që ka një trup bëhet si një pasqyrë, atëherë ai pasqyron çdo gjë siç është. Cilido trup qoftë, nëse vini një pasqyrë të çiltër, dëlirë dhe shpirtërore përballë tij, atëherë a pasqyron apo nuk pasqyron kjo pasqyrë gjithçka që qëndron përballë saj?! Kthejmë përgjigjen se po, ajo pasqyron. Ja pra pikërisht kështu dhe shpirti i njeriut, nëse nuk ndotet me epshe, joshje dhe kënaqësi instinktive mishtore, natyrale dhe trupore, do ta pasqyrojë saktësisht ashtu siç është të vërtetën që qëndron përballë tij. Ky është një pasqyrim që vjen nga një botë që e quajmë si “ishrāḳ” (ndriçim). Ja pra ky është kuptimi i “ishrāḳut” (ndriçimit) tek Fārābīu.

 

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, këtu na vjen një pyetje interesante në rendin e ditës: “Vallë a nuk është kjo gjëja që Platoni donte të thoshte përafërsisht, pra se idrāku (perceptimi) ynë është përpara mudrekut (të perceptuarës?!)”

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Miratojmë se Platoni këtë e emërton si “kujtim” dhe thënia e kësaj është mjaft e bukur.

 

Lārīxhānī: Në fakt njeriu falë atij kujtimi, përkujton atë që është e përjetshme.

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ky është një koment i Platonit dhe është një komentim shumë i bukur. Megjithatë në gjënë që kumtuam nuk ka nevojë që të cekim as idealet e Platonit. Po, nënvizojmë se është e vërtetë se Platoni shpreh se njeriu i dinte të tëra dukuritë, emërtimet, gjërat në përjetësi, mirëpo ai kishte harruar këto të fundit meqenëse kishte ardhur në ‘ālemu’ṭ-ṭabī‘ati (botën e natyrës) dhe se ai kujtohet një për një për këto kur has me objektet. Kjo është thënia e Platonit. Në të vërtetë njeriu ka rënë rob në shpellën e botës së natyrës së Platonit dhe i ka harruar ato dukuritë, emërtimet, gjërat e përjetshme. Kështu që ai nis të kujtohet një për një për këto kur ai ndeshet në botën e natyrës. Ky është komenti i Platonit dhe nuk është një koment i keq. Por në komentin e bërë nga unë nuk ka nevojë për thëniet e Platonit. Ç’është e vërteta ne nuk kemi punë as me të përhershmen dhe as me të përjetshmen.

 

Madje ne nuk po bëjmë për një çështje kohore fjalë në këtë çast. Njeriu në themel është mexhme‘u’l-baḥrejni (pikëtakimi, vendtakimi i dy detrave). Shumë mirë, por çfarë do të thotë kjo?! Njeriu është pikëtakimi, vendtakimi i dy detrave, klimave, oqeaneve. Në shtesë ai ka përmasa abstrakte dhe konkrete (lëndore), të kësaj bote dhe asaj bote, mulkī (tokësore) dhe melekūtī (engjëllore). Njeriu nuk është as dhe një qenie vetëm lëndore as dhe një qenie vetëm engjëllore... Sepse në rast të kundërt ai duhet të ishte engjëll. Në qoftë se ju do të ishit një qenie e plotë engjëllore, atëherë ju duhet të ishit një engjëll. Ose në rast se ju do të ishit një qenie e plotë lëndore, atëherë ju nuk do të mund të ishit njeri. Njeriu ka dy përmasa: “mulkī (tokësore) dhe melekūtī (engjëllore), dunjeuī (të kësaj bote) dhe ukhreuī (të asaj bote), si dhe ḍḥāhirī (të dukshme, jashtme) dhe bāṭinī (të brendshme, të fshehtë)”...

 

Thoni cilën të doni. Kur krijohen kushtet e lartcituara, kjo gjendje pasqyron si përmasën engjëllore dhe shpirtërore të tij dhe ky është një ishrāḳ (ndriçim). Ndonëse çdo idrāk (perceptim) është një ishrāḳ (ndriçim) në njëfarë kuptimi. Edhe ajo që do të thotë Fārābīu është se përmasa ishrāḳīte (ndriçuese) e mendjes është më tepër se llojet e tjera të idrākut (perceptimit). Ajo është më shpirtërore dhe më e çiltër, dëlirë; ajo nuk është përzier me asgjë. Për shembull shqisa mund të përzihet me ëndrrën, përfytyrimin dhe vegimin. Por mendja nuk përzihet me asgjë. Mendja nuk mund të ndahet në pjesë. Vallë a mund të ndahet, pjestohet perceptimi?! Çdo gjë në këtë botën lëndore ka një përmasë, apo nuk është kështu?! Gjithashtu ajo është e dendur dhe e ngurtë. Madje dhe atomi është kështu. Shumë mirë, por a mund të ndahet atomi në pjesë?! Shkencëtarët në ditët e sotme e çajnë dhe e ndajnë në grimcat e tij atë.

 

Madje-madje ata kanë arritur të ndajnë dhe grimcat që gjenden nën atomin. Si rrjedhojë përkufizojmë se gjithçka që ka një përmasë lëndore mund të ndahet në grimca, pjesë. Gjithashtu dhe energjia është në këtë formë. Shumë mirë, por a mund ta ndani idrāku’l-‘aḳlīn (perceptimin mendor) në pjesë?! Për shembull a ka diçka të quajtur gjysmë perceptim, çerek perceptim, ose një përqind perceptim?! Japim përgjigjen se jo, nuk ka. Diçka ose është idrāk (perceptim) ose nuk është idrāk (perceptim). Në themel ky i fundit, si pasojë e natyrës së tij nuk mund të ndahet në pjesë. Kurse lënda dhe gjërat lëndore dhe natyrore mund të ndahen si vetë. Ndërsa ai tjetri nuk mund të ndahej si pasojë e natyrës së tij. Shumë mirë, por ç’kuptim ka kjo?! Kjo ka kuptimin se idrāku (perceptimi) nuk është nga lloji i lëndës... Vallë a mund të shprehet në një mënyrë më të hapur, lehtë dhe të qartë?! Ky është një sqarim mjaft i thjeshtë.

 

Lārīxhānī: Njeriut në çdo çështje që kërkon diturinë, njohurinë, urtësinë njëkohësisht iu krijohet dhe një perceptim praktik.

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ajo iu krijohet qoftë dhe ixhmāli (përfshirëse). Për shembull ju nuk mund të ngrini asnjë lloj pyetjeje mbi xhehlu’l-muṭlaḳit (paditurisë absolute). Nëse ky i fundit do të ishte, cilës gjëje do t’iu qepeni pas?!

Lārīxhānī: Pas asgjëje.

 

Mjeshtër Dīnānī: Ju iu qepeni një gjëje më të qartë pas. Si fillim ju e dini diçka në një mënyrë ixhmāli (përfshirëse) dhe më tej arrini në tafṣilātin (hollësitë, imtësitë) e saj. Krahas kësaj nëse jeni brenda një dhulmetun ue xhehlu’l-muṭlaḳi (errësire dhe paditurie absolute), vallë cilës gjëje mund t’iu qepeni pas?! Në themel një kërkesë e tillë as që bëhet fjalë në xhehlu’l-muṭlaḳin (paditurinë absolute), si dhe as hulumtumi i saj nuk ka kuptim. Shikoni këto janë gjëra të thjeshta, por në të njëjtën kohë janë çështje që kërkojnë kujdes. Kur Fārābīu bën për ishrāḳu’l-‘aḳli (ndriçimin e mendjes) fjalë, në të vërtetë ai do të rrëfejë se ai e di se mendja është një ndodhi ishrāḳīte (ndriçuese).

 

Nëse më lejoni, kam një pikë që dua ta sqaroj me një rast, meqë erdhi vendi i duhur për këtë: “Secili libër i Fārābīut ka një kuptim të veçantë në vetvete. Pikërisht ashtu siç ndodh në librat e tij, emrat e të cilëve ju i numëruat në fillim të programit tonë... Lërmëni t’iu bëj të ditur se në gjirin e këtyre librave, që mua mu duk jashtëzakonisht i rëndësishëm dhe që fatkeqësisht mendoj se ka hasur, marrë në shumë pak interes, vëmendje në këtë hark kohor njëmijëvjeçar dhe që njëkohësisht është njëra nga veprat më me vëllim dhe më me përmbajtje të hollësishme të Fārābīut është libri i tij me titull: “Kitābu’l-Ḥurūfi” (Libri i Shkronjave). Shumë mirë, por vallë përse Fārābīu ua ka vënë këtij libri titullin: “Ḥurūf” (Shkronjat)?! Dikush i cili nuk e ka lexuar këtë libër, duke marrë shkas nga titulli i këtij libri pandeh se libri i sipërpërmendur është shkruar rreth shkronjave. Megjithatë libri i mësipërm është njëri nga librat më filozofikë të shkruar ndonjëherë deri tani në botën muslimane.

 

Libri në fjalë është një libër filozofik në mënyrën absolute. Shumë mirë, por përse është emërtuar si “Kitābu’l-Ḥurūfi” (Libri i Shkronjave)?! Nëse më lejoni, para së gjithash unë kam dëshirë të përkufizoj ḥarfin (shkronjën): “Çfarë është ḥarfi (shkronja?!) Nëse ju do t’i bëni një pyetje një nxënësi që shkon në shkollën fillore se çfarë do të ḥarf (shkronjë), atëherë ai do t’iu përgjigjet se këto janë shkronjat e alfabetit, se secila është një shkronjë nga A-ja në Zh-ë dhe do të përfundojë duke thënë se fjalët dhe fjalitë përbëhen nga këto. Edhe kjo është një përgjigje e saktë. Një klasifikim tjetër rreth kuptimit të ḥarfit (shkronjës) është dhe grupimi që kanë bërë dijetarët, mësuesit e naḥuit (sintaksës së gjuhës ‘arabe). Këta të fundit e kanë ndarë fjalëzën në tri pjesë: ism (emër), fi‘l (folje) dhe ḥarf (shkronjë). Çdo fjalëz që derdhet nga buzët dhe gjuhët tona ose është ism (emër), ose fi‘l (folje), ose ḥarf (shkronjë). Kjo e fundit nuk është as emër dhe as folje.

 

Fjala vjen (prapashtesat si) “nga, prej”, “në, tek”... janë një shembull i shkronjave. Prapashtesat “nga, prej” kanë një sërë kuptimesh dhe për ta diagnostikuar këtë ne duhet të hulumtojmë kriterin, normën e saj. Teksa themi “Unë shkova në shtëpinë time nga këtu”, vallë a nuk është “nga” vendi ku zura fill?! Nga çdo vend që hedh hapin ka një “nga”. Edhe sikur të shkoni deri në planetin Mars, përsëri ka një “nga” (një kuptim i cili shpreh pikën e fillimit). Shumë mirë, por cila nga këto është kuptimi i “nga”së. Asnjëra nga këto nuk është kuptimi i “nga”së, sepse “nga”ja është thjesht dhe vetëm një shkronjë. Këto të fundit në të vërtetë nuk kanë një kriter, normë që të mund t’i shënjojmë. Ndërsa për sa i përket çështjes se çfarë janë shkronjat në diturinë, shkencën e naḥuit (sintaksës së gjuhës ‘arabe), hedh dritë se kjo është një çështje mjaft e imtësishme në të cilën nuk dua të hyj. Për më tepër këtu nuk është as vendi i bërjes për to fjalë.

 

Si përfundim nëse nuk do të ishin këto shkronja që nuk kanë një kuptim të pavarur, atëherë fjalët që thuhen nuk do të bartnin një kuptim gjykimi (fjali). Për shembull dhe sikur të thoni “ajër, mot” me qindra herë dhe “i nxehtë” me qindra herë, përderisa nuk vjen folja “është” shtesë dhe nuk e shndërron në një gjykim (fjali), këto thënie nuk do të bartin ndonjë kuptim (për shembull “ajri, moti” ka një qenie konkrete në botën e jashtme, kurse nxehtësia e shpalos praninë e saj duke u ndjerë. Shumë mirë, por a mund të tregoni foljen “është” shtesë në botën e jashtme?! Jo, ajo nuk ka një qenie konkrete në botën e jashtme). Si rrjedhojë ajo është një shkronjë lidhëse. Filozofi ynë i madh Fārābīu ka vënë jashtë mase theksin në këtë çështjen e “lidhjes” në librin e tij në fjalë, ai ka krijuar lidhjen e shkronjave hem me fjalitë dhe hem me shkronjat e alfabetit. Vallë a ka ndonjë kuptim numërimi juaj i shkronjave nga A-ja në Zh-ë (në bazë gjykimore, fjalimore?!) Jo.

 

Këto duhet të shndërrohen në një fjalëz si fillim. Shumë mirë, por a do të ndodhë ky proçes në një mënyrë të lidhur, apo në një mënyrë të ndërprerë nga njëri-tjetri?! Sigurisht se në një mënyrë të lidhur. Le ta marrim si të mirëqenë se u shndërruan në një fjalëz dhe kjo - për shembull - le të jetë fjala “ajër, mot”. Ne e kemi shpikur këtë fjalë nga shkronjat “m, o, t”. Sikur të themi “mot” deri në ditën e Ḳijjāmetit, vallë a ka ndonjë kuptim kjo?! Rishtas këtu duhet të ketë dhe një thënie tjetër (i ftohtë, i nxehtë, i shtypur, etj...), e cila do të hyjë në punë në sqarimin se çfarë kemi për synim me fjalën “mot”. Nëse nuk do të ishte (shkronja) lidhëse, vallë çfarë do të mund të bënim?! Si rrjedhojë nënvizojmë se kemi nevojë për lidhje (shkronja lidhëse) që krijojnë kontekstin, lidhjen e një libri të fjalëve mes shkronjave, fjalive mes fjalëve dhe fjalive mes fjalive. Si dhe i tërë problemi i njeriut është mosbërja kujdes e tij ndaj lidhjeve të fjalës.

 

Madje lërmëni të them dhe përtej kësaj: “Ne jemi dëshmitarë të njerëzve të cilët flasin në njëfarë mënyre me njëri-tjetrin në park, rrugicë, udhë, xhade, etj. Ḥakīmi (filozofi) është ai njeri që di lidhjet në fjalët e tij dhe është i ndërgjegjshëm, vetëdijshëm për këto. Pra ai është i ndërgjegjshëm, vetëdijshëm se çfarë lloj pasojash, përfundimesh do të lindin dhe çfarë do të kenë të domosdoshme fjalët që ai thotë. Unë dua të lajmëroj për dallimin në mesin e një njeriu që është hakīm (i urtë) dhe një njeriu që nuk është hakīm (i urtë), domethënë në mesin e një Fārābīu dhe një njeriu që nuk është Fārābīu. Ḥakīm (i urtë) është njeriu i cili di nevojat e fjalëve dhe fjalive që ai thotë. Edhe njeriu që nuk është hakīm (i urtë) flet disa gjëra; mirëpo ai nuk di nevojat e bartura, ngarkuara të fjalëve që ai thotë. Nëse më lejoni unë dua të ilustroj një shembull më të thjeshtë: “Ju thatë se unë theva dhe hëngra katër kokrra arra në mëngjes”.

 

Nga kjo fjali secili do të kuptojë se ju keni thyer dhe ngrënë katër kokrra arra në mëngjes. Shumë mirë, por cila është gjëja që këto katër arra bëjnë të domosdoshme?! Kjo ka gjasa të ketë me mijëra nevoja; por unë do të them vetëm një. Për shembull njëra nga këto gjëra mund të jetë se numri katër është çift. Pra ju keni thyer dhe ngrënë katër kokrra arra duke patur parasysh se numri katër është çift. Vallë a e keni patur parasysh se numri katër është çift, teksa i hanit këto katër kokrra arra?! Dhe të themi të vërtetën a kishte nevojë për këtë?! Jo. Kurse në të vërtetë ju keni ngrënë arra në një numër që nuk ka mundësi të mos jetë çift. Nëse ju do të kishit ngrënë tri kokrra arra gjendja do të ishte ndryshe. Ky njeri qëllimisht kishte ngrënë katër kokrra arra; megjithatë nuk e kishte parasysh se numri katër është një numër çift. Mirëpo kjo qenie çift, doni apo nuk doni ju është një nevojë e numrit katër.

 

Për një fjalë që ju thoni bëhet fjalë për disa nevoja pikërisht si tek ky shembulli. Teksa e thoni këtë unë nuk e kam parasysh qëllimin tuaj të këtushëm. Në daç doni në daç nuk doni kini parasysh se çfarë nevojash ka fjala që ju thoni. Kjo çështje hyn në shumë vende në punë, sidomos në politikë... Ka mundësi që fjala që thotë një personalitet politik të mos jetë në përputhje me qëllimin e tij. Pa mendoni njëherë se çfarë lloj fatkeqësish, tragjedish mund të lindin nëse ai thotë një fjalë dhe ndoshta nuk i ka parasysh njëqind nevojat e saj. Kjo do të ketë një mori pasojash, përfundimesh. Kjo do të sjellë bashkë me veten ose një mori përmirësimesh, ose një mori shkatërrimesh, trazirash... E thënë ndryshe ka mundësi që të ndodhin si një mori përmirësimesh dhe një mori shkatërrimesh, trazirash...

 

Nëse ai e ka parasysh vetëm kuptimin që është në përputhje me të vërtetën, domethënë qëllimi i tij është në përputhje me kuptimin e fjalëzave, por nëse nuk ka parasysh nevojën e fjalëve të thëna, pasojave, përfundimeve të lindura, atëherë ky nuk është një krahasim, metaforë. Nëse nuk është metaforë, nuk është as poezi. Në këtë gjendje fjala do të bëhet tej mase e rëndomtë, zakonshme. Pa shikoni se si marrja parasysh e poezisë, metaforës dhe nevojave të fjalëvetë thëna e kanë zgjeruar rrethin e fjalës. Fārābīu do të sqarojë këtë në veprën e tij me titull: “Kitābu’l-Ḥurūfi” (Libri i Shkronjave). Shikoni kjo është shumë popullorçe, e rëndomtë, e thjeshtë, por pavarësisht kësaj ka një shembull mjaft të urtë. Shembujt tanë të thjeshtë në persisht janë mjaft të urtë! Për shembull ne mendojmë se disa njerëz flasin broçkulla, gjepura. Mbase nuk kanë folur dhe aq broçkulla, gjepura në të vërtetë.

 

Pra ata vetëm mund të kenë folur në një mënyrë normale, madje mund të kenë dhënë dhe konferencë. Por pavarësisht kësaj ne gjykojmë se ata kanë folur broçkulla, gjepura. Shumë mirë, por përse ai ka folur broçkulla?! Cila është gjëja e synuar me të folurën broçkulla?! Pra në mesin e fjalëve të tij nuk ishte e pranishme një interes, lidhje mendore, si dhe ai nuk ka bërë kujdes ndaj lidhjes që është në mesin e tyre. Sa bukur që e kanë përcaktuar! Çfarë do të thotë broçkull?! Broçkull do të thotë një fjalë e kotë dhe e pakuptimtë. Nëse nuk ka një lidhje në fjalët e dikujt dhe nëse nuk merren parasysh nevojat e bartura, ngarkuara ndaj këtyre fjalëve, atëherë ajo fjalë do të jetë një broçkull dhe një broçkull është një gjepur, e kotë. Shkurt thelbësorja këtu është lidhja. Theksimi i Farabiut të çështjes së lidhjes në këtë libër është sepse ai do ta sjellë çështjen në ūxhūdu’r-rabṭī (qenies së lidhur). Vallë nga çfarë është i përbërë universi dhe trupi ynë i cili zë brenda tij vend në këtë çast?!

 

Lārīxhānī: Nga shumë gjëra.

 

Mjeshtër Dīnānī: Jo, unë kam lëndën kryesore, thelbësore, themelore për qëllim të tij. Cila është lënda e parë.

 

Lārīxhānī: Hejūlā.

 

Mjeshtër Dīnānī: Po, hejūlā është përgjigjja filozofike e kësaj pyetjeje. Unë po pyes për përgjigjen shkencore.

 

Lārīxhānī: Atëherë nga atomet.

 

Mjeshtër Dīnānī: Po, përgjigje e saktë, nga atomet, si dhe krahas kësaj edhe nga molekulat, qelizat, madje dhe nga grimcat që janë më të vogla se atomi... Sa është numri i këtyre atomeve, molekulave dhe qelizave të cilat përbëjnë universin?!

 

Lārīxhānī: I pafund.

 

Mjeshtër Dīnānī: Jo, nuk është i pafund, sepse është i numërueshëm. Këtu nuk mund të jepet përgjigjja “i pafund”. Ndoshta mund të pandehim se numërimi ynë i tyre nuk mund të jetë i mundur, megjithatë nuk mund të themi se është i “pafund”. Duke përdorur këtu thënien tuaj duke marrë parasysh shumën e mbarë këtyre të pafundmeve, ose numrin e lartë të atomeve, vallë a janë këta të fundit secili një botë më vete.

 

Lārīxhānī: Jo.

 

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim i mrekullueshëm, mjeshtër i nderuar.

Mjeshtër Dīnānī: Bukuria e lules, veprat e njeriut, kuptimi i kësaj bote, forma e pemës... Që të tëra këto janë një atom më vete. Kur ju i shihni këto, a shihni atomet e tyre, apo shihni vetë këto?! Kur ju shihni detin, malin, shkëmbin, shkretëtirën, a shihni atomet e tyre, apo vetë këta?! Kur ju shihni njeriun, a shikoni atomet, molekulat dhe qelizat e tij, apo vetë njeriun?! Tani le të mendojmë gjënë shndërruese të qelizave në njeri, ose përbërëse, shpikëse të një palloi - që dhe palloi ka qeliza. Nëse nuk do të kishte një lidhje ndërmjet tyre dhe nëse ne do të shikonim tridhjetë miliardë qeliza në vend të këtyre qenieve, vallë a do të ishte më bukur?! Cilat janë më të bukura tridhjetë miliardë qeliza, apo palloi?!

 

Lārīxhānī: Sigurisht se palloi. Sa bukur që ka pëshpëritur dhe i mistiku ynë i njohur Meulānā:

 

Unë nuk dua pikturë pa piktor,

Dhe një tapet (ose sipërfaqen tokësore) që nuk ka shtrues.

 

Sa e mahnitshme!

 

Mjeshtër Dīnānī: Cili është vendi i rabṭit (lidhjes) në këtë botë?! Dhe çfarë është ai rābiṭ (lidhës)?! Qenia e atij rābiṭi (lidhësi) është një ligj. Ne bëjmë gjithmonë fjalë për ligjet. Ne bëjmë dhe për ligjet shkencore fjalë, apo nuk bëjmë?! Sërish si ju i pranoni ligjet shkencore, ashtu unë dhe secili... Ligjet e fiksuara shkencore, ligjet fizike, ligjet kimike, ligjet matematikore, ligjet mjekësore, ligjet planetare, ligjet shëndetësore, ligjet yjore, etj... Nëse do t’i fshijmë, heqim ligjet, nuk do të ketë, mbetet më një gjë e quajtur shkencë. Shkenca mbështetet në ligje. Shumë mirë, por ku është vetë ligji?!

 

Lārīxhānī: Ligji nuk mund të shikohet.

 

Mjeshtër Dīnānī: Ligji mbështetet në bazën e mendjes. Nëse kjo e fundit nuk do të ishte, vallë a do të kishte ndonjë kuptim ligjshmëria?! Ne këtu kemi dëshirë që të dalëngadalë të shtrihemi, zgjatoheni në mendje dhe të hyjmë në çështjen e mendjes.

 

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, sipas mendimit të Fārābīut çështja e shkronjave është mjaft e rëndësishme, mirëpo miratojmë se do të ishte më i drejtë, saktë qëndrimi ynë mbi këtë çështje në një program të veçantë. Çështja jonë e ditëve të sotme ishte se çfarë është ishrāḳu (ndriçimi) dhe idrāku (perceptimi) sipas Fārābīut. Sipas mendimit tim, do të jetë shumë më mirë nëse do ta ndjekim Fārābīun gjatë këtij proçesi. Shprehem kështu sepse dhe ishrāḳu (ndriçimi) është mjaft i rëndësishëm në sytë e tij. Në shtesë dhe sipas shumë njerëzve kjo çështje përbën temën kryesore të filozofisë islāme. Nëse më lejoni unë dua të lexoj këtë pjesë në lidhje me çështjen:

 

“Ky rūḥ (shpirt) është pikërisht si një pasqyrë dhe kjo 'aḳlu’n-naḍḥārī (mendja teorike) e jotja është si dëlirësia, kthjelltësia e saj”. Kuptimi i fjalës “theḳalet” (çiltërsoj, dëlirësoj, kthjelltësoj, pastroj) është i madh.

 

Më pas vijon kështu: “Dhe këto të arsyetuara, menduara, pikturohen me një frymëzim hyjnor në të”. Ja pra ky vend është i një rëndësie jetike. Ai e di, njeh si frymëzim hyjnor prejardhjen, zanafillën e të arsyetuarave, menduarave.

 

Mjeshtër Dīnānī: Nëse më lejoni unë kam dëshirë që ta sqaroj menjëherë këtë fjali: “Le ta quajmë si të duam, le ta quajmë rūḥ (shpirt), nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti, veta folëse), që të tëra këto kanë kuptimin “gjëja që është jashtë, përveç trupit dhe gjëja që është tjetër nga trupi” dhe gjëja që drejton, kryeson, udhëheq trupin. Ai ka parapëlqyer që ta quajë “rūḥ” (shpirt) këtë. Ju mund ta quani dhe nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti, veta folëse) këtë. Rūḥu (shpirti) nuk është trup; por është i ndryshëm nga ai. Gjithashtu dhe nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti, veta folëse) është i ndryshëm nga lënda dhe trupi. Çfarë thotë Fārābīu: “Ky rūḥ (shpirt) (ose nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti, veta folëse) i njeriut është gjëja që është ndriçimi, shkëlqimi i mendjes. Dëgjoni mirë këtu. E thënë ndryshe ai këtu e ka shëmbëllyer rūḥun (shpirtin) e njeriut, ose nefsu’n-nāṭiḳin (shpirtin, vetën folëse) të tij me një qenie që mendja është dëlirësi, kthjelltësi.

 

Në këtë gjendje nëse mendja e njeriut nuk është, atëherë as çiltërsia, dëlirësia, kthjelltësia, pastërtia dhe tejdukshmëria e shpirtit të tij nuk do të jetë. Nëse ai nuk është i pastër, vallë a mund të pasqyrojë diçka ai?! Nëse një pasqyrë nuk është e pastër çfarë mund të pasqyrojë ajo?! Nëse pasqyra nuk është e kthjellët dhe zë ndryshk çfarë mund të pasqyrojë ajo?! Asgjë. Nëse rūḥu (shpirti) apo nefsi (shpirti, veta) (ose emërtojeni si të doni), nëse nuk ka dëlirësinë e mendjes - sepse ai e pranon mendjen si çiltërsinë, dëlirësinë, kthjelltësinë, ndriçimin, pastërtinë dhe zbavitjen e shpirtit - nuk mund të pasqyrojë asgjë dhe mbetet thjesht dhe vetëm në nivelin e instinktit. Krahas kësaj ky shpirti i njeriut i cili njëkohësisht është dhe nefsu’n-nāṭiḳi (shpirti folës) i njeriut - që tejdukshmëria e tij është me mendjen dhe shikimin (teorinë) - pasqyron gjithçka përveç vetes. Unë me këtë thënie pra duke thënë “ai pasqyron gjithçka përveç vetes” kam për synim të vërtetat e botës.

 

Shumë mirë, por ku pasqyrohen të vërtetat e mendjes?! Në shpirtin tuaj. Përse pasqyrohet?! Sepse ‘aḳlu’n-naḍḥārī (mendja teorike) juaja është shkëlqimi i shpirtit tuaj. Pra nëse mendja jonë nuk do të ishte, atëherë nuk do të ishte as ajo kthjelltësia e shpirtit. Nëse ky i fundit nuk do të ishte i kthjellët, ai nuk do të pasqyronte asgjë dhe mospasqyrimi i asgjëje të tij do të nënkuptonte pamundësinë e kuptimit tonë të asgjëje. Pra shkurtimisht dikush që nuk ka mend, nuk mund të kuptojë asgjë. Kjo është fjalia e Fārābīut. Thënia “shkëlqimi i mendjes” është një thënie mjaft e bukur, të cilën e kanë përdorur shumë pak ḥakīmë (të urtë). Pra ai nuk e shikon mendjen si bi’l-ḳuūe (de jure). Ju keni mundësi, potenciale, shqisa si shikimi, dëgjimi, e folura, nuhatja, prekja, shija. Ne kemi një mori shqisash. Shqisat e këtij trupit tonë epshor, mishtor, vetjak janë mjaft tepër në këndvështrimin e numrit.

Bëni kujdes këtu; Fārābīu nuk e shikon mendjen si bi’l-ḳuūe (de jure) këtu. Që këtej e tutje le të mos themi më “ḳuūetu’l-‘aḳlijje” (fuqia mendore), sepse ky është një term i gabuar. Që të të tëra ato që numërova pakëz më parë janë secila një kuūe (mundësi, potencial). Shumë mirë, por a është mendja një kuūe (mundësi, potencial) si kuūatet (mundësitë, potencialet) e tjera?! Ju lutem bëni kujdes këtu. Sepse kjo është një thënie tejet e rëndësishme. Qartësojmë menjëherë se mendja nuk është si kuūatet (mundësitë, potencialet) e tjera. Ajo nuk është në baraspeshën e kuūateve (mundësive, potencialeve) të tjera?! Mendja është shkëlqimi i rūḥut (shpirtit).

 

Lārīxhānī: Një shtet.

 

Mjeshtër Dīnānī: Shpirti ynë i pasqyron të vërtetat me mendje. Mbarë prejardhja, themeli, zanafilla dhe shkëlqimi mbarë qenies sonë është shpirti ynë. Kurse trupi është vetëm një trup. Nëse kjo kthjelltësia, shkëlqimi i cili përbën thelbin e qenies sonë nuk është, ne nuk mund të kuptojmë asgjë. Vallë a mund ta shihni shkëlqimin e shpirtit në baraspeshën e potencialeve të tjera?! Nëse kjo kthjelltësi mungon asnjë potencial nuk është bërës, veprues. Thëniet si “maḳāmu’l-‘aḳli” (vendi i mendjes) dhe “shkëlqimi i shpirtit”, të cilat ju i lexuat pakëz më parë, unë nuk i kam parë në asnjë libër deri në këtë çast. Ju lutem a na e rilexoni pjesën përkatëse me qëllim që ndjekësit tanë të nderuar ‘arabishtfolës dhe ‘arabishtnjohës të mos mendojnë se këtë tekst e kemi shpikur ne?!

 

Lārīxhānī: “Hādhihi’r-rūḥu ke-mir’āetin ue hādhā’l-‘aḳlu’n-nadharī ke-thiḳāletihā” (Ky shpirt është si pasqyrë dhe kjo mendje teorike është si pesha, rëndësia e saj).

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Në shtesë ai nuk citon ‘aḳlu’l-‘amelī (mendja praktike) këtu, por citon ‘aḳlu’n-nadharī (mendja teorike). Nëse pasqyra e mendjes bëhet e tejdukshme me mendjen teorike, atëherë ajo pasqyron dhe tregon gjithçka. Nëse kjo pasqyrë do të ishte, mirëpo nëse mendja teorike dhe tejdukshmëria e saj nuk do ishin, atëherë ajo nuk do të pasqyronte asgjë. Ja pra kjo është e tëra!

 

Lārīxhānī: Kjo ishte një pikë e rëndësishme. Një pikë tjetër e rëndësishme është dhe kjo: “Ue hādhihi’l-me‘ḳūlātu turtesemu fihā mine’l-fejzi’l-ilāhī” (Dhe këto të arsyetuara, menduara pikturohen, projektohen, vizatohen në të nga frymëzimi hyjnor).

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Pikërisht kështu është. Shumë mirë, por nga rrjedh fjalëza “me‘ḳūl” (i arsyetuar, menduar)?! Ajo është vetë shkëlqimi, ajo është një frymëzim hyjnor. Edhe me‘ḳūlātet (të arsyetuarat, menduarat) janë një frymëzim hyjnor. Nëse ju do të qarkulloni, shëtisni duke filluar që nga thellësitë e detrave në çdo vend të botës, vallë a do të shikoni me‘ḳūlātet (të arsyetuarat, menduarat) apo euxhādet (qeniet)?!

 

Lārīxhānī: Qeniet.

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Pohojmë se është e saktë. Ju shikoni qeniet. Shumë mirë, por ku janë me‘ḳūlātet (të arsyetuarat, menduarat)?! Me‘ḳūli (i menduari) është një frymëzim hyjnor. Qenia me‘ḳūl (i menduar) e tij është një frymëzim hyjnor. Këto qenie që shikoni janë etalonet dhe të dukshmet, shfaqjet e të menduarave. Madje dhe vetë mendja është një frymëzim hyjnor. Në fakt ndriçuesja është mendja dhe natyra e saj. Shikoni ata të cilët lexojnë logjikën klasike - ç’është e vërteta dhe logjika bashkëkohore ndjek logjikën klasike - e dinë këtë. Kur ju shihni Ḳur’ānin Famëlartë, ju shikoni se burhāni (dëshmia e qartë) është njëri nga pesë artet e rëndësishme. Çfarë është burhāni (dëshmia e qartë) në terminologjinë logjike?! Ky është arti që ka një këshillim kubrā (të madh), një këshillim ṣugrā (të vogël) dhe gjithashtu një pasojë, përfundim. Madje lërmëni t’iu jap një shembull në lidhur me këtë:

 

I. Sokrati është një njeri.

II. Çdo njeri është nāṭiḳ (folës, mendues).

(Si përfundim) dhe Sokrati është nāṭiḳ (folës, mendues).

 

Ose:

 

I. Kjo botë është mutegajjire (e ndryshueshme).

II. Çdo e ndryshueshme është e krijuar.

(Si përfundim) dhe bota është e krijuar.

 

Ja pra këtu është pika logjike e cila kërkon kujdes: “Përfundimi që kemi arritur se “bota është e krijuar”, ishte përfundimi i dy pararojave. Nga ku erdhi ky përfundim?! Vallë a ishte ai i fshehur brenda këtyre dy pararojave, apo erdhi nga diku tjetër?! Ja pra pikërisht në këtë çështje bëhet fjalë për një kundërshtim, mosmarrëveshje: “Disa këmbëngulin se përfundimi është i fshehur brenda këtyre dy pararojave, domethënë sipas tyre “ṣugrāja” (më e vogla) dhe “kubrāja” (më e madhja) të cilat shprehen si mu’enneth (gjinia femërore) janë “ḥāmile” (pra bartëse) dhe për këtë arsye iu është vënë emri mu’enneth (gjinia femërore). Këtë e kanë zënë një sërë njerëzish në gojë. Gjëja që dua t’iu them është kjo: “Shkruani “Kjo botë është e ndryshueshme (ṣugrā - këshillimi më i vogël) në një anë të tabelës së shkrimit, kurse në anën tjetër të saj shkruani “Çdo e ndryshueshme është e krijuar (kubrā - këshillimi më i madh) dhe prisni deri në pafundësi ashtu pa bërë asnjë lloj gjëje.

 

Në këtë rast a mund të lindë “fëmija” i tyre (pra përfundimi i burhānit (dëshmisë së qartë)?!” Ai nuk mund të lindë kurrë. Ky përfundim “lind” në mendjen tuaj. Bëni kujdes këtu. Shumë mirë, çfarë do të thotë kjo?! Pra ai përfundim “bëhet ishrāḳ” (ndriçon) dhe mendja juaj, lind përfundimin nga barku i atyre thënieve; në rast të kundërt këto thënie (këshillime) nuk janë në cilësitë, veçoritë e mundësisë së lindjes së diçkaje (përfundimi). Mendja juaj e cila i bashkon këto dy këshillime arrin në përfundimin se kjo botë është e krijuar. Nëse mendja juaj nuk do të ishte bërëse, vepruese, atëherë ju nuk do të mund të merrnit një përfundim në këtë mënyrë. Mirëpo kur mendja juaj i lexon ose i dëgjon këto këshillime në një tabelë shkrimi, ajo nxjerr përfundimin se kjo botë është e krijuar. Pra mendja juaj lind. Çfarë do të thotë lindja e mendjes suaj?! Pra bërja ishrāḳ (ndriçim) e saj. Unë le t’i shkruaj sa të dua këto këshillime në një tabelë shkrimi nuk ka asnjë ndryshim.

 

Për të ndodhur kjo, dikush duhet t’i lexojë të tëra këto dhe duhet “të bëjë lindjen” e atij përfundimi në mendjen e tij, pra ai duhet të jetë “ishrāḳ” (ndriçim) në atë mendje. Në rast të kundërt nuk do të dalë, lindë asnjë lloj pasoje, përfundimi brenda këtyre këshillimeve, thënieve vetvetiu. Vallë a janë fshehur kuptimet në fjalëza?! Jo. Kur përcaktohen këto kuptime?! Kur ju i lexoni këto, kuptimet bëhen “ishrāḳ” (ndriçim) në mendjen tuaj. “Ishrāḳu” (ndriçimi) nuk është i fshehur në asgjë, ai është “idrāku” (perceptimi) tuaj. Atëherë çfarë thoni për ata të cilët ngrejnë pretendimin e ishrāḳut (ndriçimit), por nuk janë të saktë në mendimet e tyre?! Këta njerëz janë zvarritur në budallallëk, çmenduri, marrëzi. Sepse çdo idrāk (perceptim) është ishrāḳ (ndriçim). Krahas kësaj një ishrāk (ndriçim) i saktë, vërtetë ka një rend logjik dhe mendor dhe mund të të jetë i saktë, vërtetë vetëm me këtë kusht.

 

Nëse ju keni një idrāku’l-‘aḳlijje (perceptim mendor) të saktë ky është një ishrāḳ (ndriçim). Nëse ju mendoni në një mënyrë të çrregullt dhe jo rendore, vallë a mund të jetë përfundimi i këtij mendimi ishrāḳ (ndriçim)?! Lajmërojmë se është interesante se këta njerëz e shikojnë vetë mendimin e çrregullt dhe jo sistemak si ishrāḳ (ndriçim). Që tëra këto pretendime janë broçkulla, gjepura.

 

Lārīxhānī: Ashtu siç kemi bërë dhe në një program parārdhës fjalë, filozofi ynë i madh Fārābīu ishte mjaft këmbëngulës në ndarjen e mendjes në gjashtë pjesë. Njëra nga këto pjesë ishte dhe ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse, vepruese), e cila ishte dhe mendja thelbësore. Fārābīu kishte bërë të qartë se kjo mendje ishte jashtë njeriut dhe zinte në Universin Nën Hënën vend: “Në shtesë ai ka dhënë hollësi për këtë çështje në librin e tij me titull: “Taḥṣīlu’s-Se‘ādeti” (Përftimi i Lumturisë) dhe në një numër të madh të veprave të tjera të tij. Përsëri dhe këtu (në librin e tij me titull: “Fuṣūṣu’l-Ḥikemi” (Gurët e Unazave të Urtësive) kumton të njëjtën gjë, pra e shikon mendjen si një të dërguar hyjnor. Ajo është një qenie jashtë njeriut, që pasqyrohet në shpirtin e tij. Si rrjedhojë përkufizojmë se duhen tre përbërës për vënien në zbatim të ishrāḳut (ndriçimit): “Përbërësi i parë është pasqyra, pra ai shpirti i pastër. Përbërësi i dytë është ‘aḳlu’n-nadharī (mendja teorike). Kurse përbërësi i tretë është ifāzetu’l-me‘ḳūlāti (dhënia e frymëzit të arsyetuarave, menduarave)”.

 

Mjeshtër Dīnānī: Po. Pohojmë se ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) të cilën e ka vënë në Universin Nën Hënë madje mbi Universin Mbi Hënë dhe në feleḳu’l-eflāḳi (universin e universeve) është mbi mbarë botën e natyrës. Mendja është urtësia e Bāri’u’t-Te‘ālas (Krijuesit të Lartësuar). Ashtu siç kam përcaktuar dhe me dhjetra herë më parë, vallë a drejtohet kjo botë me themelet e mendjes, apo është mendja ajo që e lind atë?! Cila është përgjigjja juaj ndaj kësaj pyetjeje?! Vallë a iu mungonte kësaj bote mendja dhe e lindi më pas atë?! Jo. Mendja ka krijuar botën. Ja pra kjo është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse). ‘Aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) është ‘aḳli (mendja) dhe ḥikmeti (urtësia), e cila krijon mbarë ligjet shkencore të universit dhe drejton në mënyrën më të mirë të mundshme këtë univers. Ajo është ḥikmeti (urtësia) e Allāhut. Kjo është arsyeja se ajo është fe‘āl (bërëse, vepruese) dhe nuk është munfe‘il (e bërë, pësuar, vepruar).

Vallë a është bota ndikuese mbi ‘aḳlu’l-fe‘ālin (mendjen bërëse), apo ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) është ndikuese mbi mbi botën?! Përgjigjemi se ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse) e drejton botën. Si rrjedhojë ajo nuk është munfe‘il (e bërë). Vallë përse asaj iu thuhet ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse)?! Epo sepse ajo nuk është munfe‘il (e bërë) dhe ajo drejton botën. Tekefundit kjo është një formulë dhe këtu nuk bëhet fjalë për një gjendje që është e vështirë për t'u kuptuar. Nëse dikush e di se kjo botë duke nisur nga grimca më e vockël dhe deri në galaksitë më të mëdha drejtohet mbi mendjen, atëherë emri i kësaj mendjes që di është ‘aḳlu’l-fe‘āli (mendja bërëse). Kjo e fundit nuk është diçka shumë e veçantë, e cila është e vështirë për t'u konceptuar. Ajo është ‘aḳlu’l-kul’lī (mendja e plotë). Nëse ne kemi mendje është sepse kemi një pjesë nga ajo mendje. Pra ishrāḳu (ndriçimi) i mendjes së plotë të nesh - që secili ka të pranishme një pjesë në bazë të vetes në këtë - kemi një ndriçim që e kemi përftuar nga atje.

Ashtu siç iu kemi njoftuar dhe më parë mendja nuk përftohet nga lënda. Ja pra është pikërisht kjo mendje, gjëja që është më afër nesh; pra mendja jonë. Vallë çfarë gjëje tjetër mund të ketë më afër mendjes sonë?! Vallë a i konceptoni qelizat me mendjen tuaj, apo e konceptoni mendjen tuaj me qelizat?! Si rrjedhojë, nënvizojmë se është pikërisht kjo mendje, ajo e cila është më afër nesh. Dhe ne rendim pas diturive të tjera dhe përmbajtjeve të tyre në sajë të mendjes sonë. Edhe ky është një përfundim i ‘aḳlu’l-kul’līt (mendjes së plotë). Sepse ju keni një pjesë nga mendja e plotë.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, nëse më lejoni, unë kam dëshirë të lexoj pjesën e vazhdimit të teksit, sepse dhe vazhdimi është po aq i bukur sa pjesa parārdhëse e saj. “Dhe këto të menduara, pikërisht ashtu siç janë pikturuar, vizatuar shëmbëllimet në të, pikturohen, vizatohen me një frymëzim hyjnor me të tërë shkëlqimin e tyre në pasqyra. Nëse këto pasqyra e humbin shkëlqimin e tyre me gjëra më të ulëta se to si epshi, joshja, hidhërimi, zemërimi, shqisa dhe ëndrra dhe...”

Shikoni se sa e rëndë është detyra dhe puna e mendjes!

Mjeshtër Dīnānī: Ky shkëlqim i shpirtit të njeriut - për të cilin ju kemi vënë në dijeni se ndodh me mendjen, nëse mendja nuk e ndriçon atë do të mbetej në errësirë dhe nuk do të pasqyronte asgjë - nëse nuk ndotet me gjëra që janë më të ulëta se to (çfarë do të thotë “gjëra më të ulëta se ato”?! Domethënë me gjëra si epshe, joshje, natyrë, shqisë, ëndërr, ambicie, hidhërim, zemërim dhe epshe botërore të larmishme), atëherë ai nuk mbetet i kufizuar vetëm me këtë botë, por ai tregon dhe të përtejmen e kësaj bote dhe arrin në urtësinë e lartë. Ja pra kjo është dhe metafizika (përtej fizikës). Pra tek ai pasqyrohet melekūtu’l-e‘lā (engjëlloren më të lartë). Me cilin kusht?! Me kushtin e ruajtjes ashtu siç është të pastërtisë, shkëlqimit dhe tejdukshmërisë dhe mosndotjes së shpirtit të kësaj bote, nga epshet, kënaqësitë, joshjet dhe ḥajuānijjatet (instinktet kafshërore, ose shtazarake) që janë më të ulëta se ai. Në rast të ruajtjes së kësaj pastërtie, atij do t'i pasqyrohen, shfaqen të vërtetat siç janë në këtë botë dhe në botërat e larta dhe ai do të arrijë në melekūtu’l-e‘lā (engjëlloren më të lartë). Ky është thelbi i fjalëve të Fārābīut.

Lārīxhānī: Ky njëkohësisht vë dallimin e mendimit filozofik të Fārābīut në dukje nga filozofët e tjerë - madje dhe nga filozofët perëndimorë. Ai e di detyrën e mendjes në këtë. Pra mendja duhet t’i asgjësojë mbarë këto pengesa (epshin, kënaqësinë, joshjen, hidhërimin, zemërimin...).

Mjeshtër Dīnānī: E thënë ndryshe ajo duhet të pastrojë dhe të shkëlqejë shpirtin. Po, miratojmë se është e vërtetë se ai i ka dhënë mendjes kuptimin e kthjelltësisë, pastrimit dhe shkëlqimit. Pra shpirti juaj nuk duhet të ndotet kurrë.

Lārīxhānī: Dhe më tej ai e çon mendjen deri në ‘ālemu’l-melekūti (botën engjëllore).

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, se sa e bukur që është hollësia e këtushme! Pra bashkë me këtë përkufizim pohojmë se zhduket largësia në mesin e ‘aḳlu’l-‘amelit (mendjes praktike) dhe ‘aḳlu’n-naḍḥarit (mendjes teorike). Kur ta shikoni mendjen si pastërtinë dhe shkëlqimin e shpirtit - që me se çiltërsohet, dëlirësohet, pastrohet shpirti, hem me praktikë dhe hem me teori; sepse praktika dhe teoria e keqe mund ta ndotin atë - do të keni zhdukur dallimin mes në gjirin e mendjes praktike dhe mendjes teorike. Me synimin e mundësisë së ruajtjes së pastërtisë dhe shkëlqimit të shpirtit nuk duhet bërë asnjë punë e ligë, nuk duhet të fiksohet në asnjë shikim të lig dhe shpirti nuk duhet të ndotet me asgjë të ulët. Shikoni se sa bukur që përshkruan.

Lārīxhānī: Si dhe shumë e thellë... Pra sipas meje, ai gjithashtu vë dhe natyrën e etikës, moralit në pah. ‘Ālemu’l-melekūti (bota engjëllore) në të vërtetë e pasqyron etikën, moralin pikërisht ashtu siç është në pasqyrën e shpirtit tonë.

Mjeshtër Dīnānī: Patjetër që është ashtu. Ajo pasqyron gjithçka në pasqyrën e shpirtit tonë. Mbarë të vërtetat...

Lārīxhānī: Pa shikoni se sa i epërm që është isti‘dādi (aftësia, mjeshtëria, zotësia) e njeriut. Ja pra ky vend ishte shumë i rëndësishëm.

Mjeshtër Dīnānī: Në këtë pikë duam t’iu bëjmë të ditur se të tëra thëniet e thëna në mënyrë filozofike të Fārābīut, janë pasqyruar në një fjali të vetme të të nderuarit Imzot ‘Alīut (p.m.t.), të cilën dhe ju e keni stërthënë me dhjetra herë në këtë program: “Ti e pandeh një trup të vockël veten. Sakaq bota më e madhe është e fshehur tek ti”. Ju pandehni se trupi juaj, qenia juaj është një lëndë, trup shtatëdhjetë ose tetëdhjetë kilogram. Ndërkohë gjithçka në botën e qenies është e fshehur, mbledhur palosur tek ju. Mbarë bota është tek ju. Vallë a jeni ju brenda botës, apo bota është brenda jush, i nderuar Lārīxhānī?!

Lārīxhānī: Bota është brenda meje.

Mjeshtër Dīnānī: Po, por njëkohësisht ju jeni dhe brenda botës. Ju jeni brenda asaj bote që është brenda jush. Mbarë bota është tek ju dhe ju jeni në këtë sipërfaqe tokësore. Mirëpo dhe bota e sipërme e sipërfaqes tokësore është brenda jush. Çdo lloj gjëje që doni dhe kërkoni, ju jeni ajo.

Lārīxhānī: Po, ky ishte një përshkrim shumë i bukur.

Mjeshtër Dīnānī: Edhe poezia që lexuat e ka sqaruar në një mënyrë shumë të urtë çështjen. Ja pra dhe Fārābīu ka sqaruar pikërisht të njëjtat gjëra.

Lārīxhānī: Ndoshta - madje në mënyrë të prerë - edhe mistiku ynë i njohur Meulānā e ka marrë nga Fārābīu këtë:

Kur pasqyra e zemrës bëhet e çiltër dhe e dëlirë,

Do t’i shikosh pikturat (të vërtetat).

Mjeshtër Dīnānī: Po. Dyvargëshi i lartcituar është i njëjti i thënieve të Fārābīut.

Lārīxhānī:

Shiko hem pikturën hem pikturuesin,

Hem shtetin e sipërfaqes tokësore dhe hem shtruesin e saj.

Sa interesante... Pra si fillim ai çiltërson, dëlirëson, pastron, shkëlqen pasqyrën e shpirtit me ‘aḳlu’n-naḍḥarin (mendjen teorike) dhe më vonë mbarë ‘ālemu’l-melekūtin (botën engjëllore) pasqyrohet në atë pasqyrë.

Çështja jonë ishte shumë e bukur. Me të vërtetë sa janë munduar, orvatur të mëdhenjtë tanë në themelet e çështjes e diturisë, etikës, moralit, njohurisë dhe urtësisë sonë! Pikërisht ashtu siç urdhëroi dhe hirësia juaj ne i kemi lexuar shumë pak këto.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Tekefundit dhe libri që kemi bërë fjalë (“Fuṣūṣu’l-Ḥikemi” (Gurët e Unazave të Urtësive)) është lexuar shumë pak.

Lārīxhānī: Nëse do Allāhu dhe ne duke përfituar nga këto dituri në praninë tuaj, të jemi fatlumë ndaj një arritjeje, suksesi të tillë dhe t’ia dalim që të heqim këto mbulesa, perde që kanë zënë pluhur mbanë nga çeheret e të mëdhenjve tanë të dhunuar, shtypur në fushën e filozofisë dhe urtësisë.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Pra le të arrijmë në atë shkëlqimin e shpirtit.

Lārīxhānī: Po. Si dhe duhet ta pastrojmë dhe ta shkëlqejmë veten.

Lārīxhānī: Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto çështje ishin tepër të bukura dhe të rëndësishme. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak