William James, i cili ka lexuar librin me titull: “‘Ujūnu’l-Methāili” (Burimet e Çështjeve) e filozofit të madh Fārābīut, ka bërë të ditur kështu: “Unë duhet t’ia arrij këtij libri dhe në të ardhmen”. William James e ka shprehur këtë fjali mbi këtë libër të cilin e përcolla pakëz më parë, i cili është bërë mjaft autoritar, prestigjioz në fushën e ‘ilmu’n-nefsit (diturisë së psikologjisë, shpirtit, vetes) dhe ku janë hetuar dhe shkallët e shpirtit. Filozofi i njohur Fārābīu e ka përpiluar këtë libër në shekullin e tretë të hixhretit (mërgimit islām).

 

Filozofia Vjen në Gjuhën e Filozofit (Rrjedh në Gjuhën e Filozofit)

 

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

 

(Në mbarë burimet ku gjendet videoja (you tube, www.philosophyar.net) pjesa hyrëse e programit, minutat e para ishin në një gjendje të prerë. Kjo është arsyeja se përkthimet janë prerë dhe është filluar nga minuta e parë e videos).

Lārīxhānī: ... Në këtë kontekst ne duam që të dimë dhe mendimin tuaj të përgjithshëm për Fārābīun.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. E filloj mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke cituar se ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, nuk ka asnjë dyshim se Fārābīu është një filozof i madh. Ai ka jetuar në harkun kohor nga shekulli i tretë i hixhretit deri në shekullin e katërt të hixhretit. Mund të themi se Fārābīu është filozofi i parë dhe më i madh i botës muslimane. Unë nuk dua të them se Fārābīu është një filozof më i madh se Ibn Sīnā. Mirëpo duke qenë se ka ardhur më përpara se Ibn Sīnā (në aspektin kronologjik), atëherë ajo që dua të them është se ne përpara Fārābīut, nuk kemi ndonjë filozofin tonë që të mund të jetë i barasvlefshëm me Fārābīun. Fjala vjen dijetari ‘arab Ṣabbāḥ Kindī, sipas mendimit tim ishte një mutekel’lim (apologjet) dhe mutefekkir (mendimtar); por nuk ishte në postin e Fārābīut (nuk kishte mundur që të arrinte në postin e tij). Domethënë ne pa dyshimin më të vogël mund të themi se Ebū Naṣr Fārābīu është filozofi i parë i madh në botën muslimane.

Kumtojmë se ashtu siç bëtë me shenjë në fjalimin tuaj, vendlindja e tij ashtu siç do të kuptohet dhe nga mbiemri i tij mund të jetë qyteti i Fārābit. Krahas kësaj ka mosmarrëveshje në çështjen se ku është qyteti i Fārābit. Për shembull, vallë a është qyteti i Fārābit në Kazakistan ku aktualisht si qyteti dhe universiteti shtetëror mbajnë të njëjtin emër “Universiteti el-Fārābī”, apo qyteti i Fārābit është një qytet në Īrān ku një qytet quhet kështu, kumtojmë se ka një ndasi mendimi në këtë çështje. Kurse ne nuk do t’i cekim këto mosmarrëveshje. Fundja le të jetë ku të jetë, atje është një vend musliman. Gjithashtu dhe kufinjtë e Īrānit të Lashtë zgjateshin deri në këto pika dhe përfshinin të tërë rajonin e Māuerāunnehrit (trojet që gjenden përtej lumit Amu Derjā dhe Sir Derjā, që përfshijnë Kazakistanin, Kirgizistanin, Taxhikistanin, Turkmenistanin dhe Uzbekistanin, shkurt Turkistāni ose Transaksonia: Media e Lirë). Miratojmë kështu sepse trojet e Īrānit të Lashtë në shekullin e tretë të hixhretit ishin jashtëzakonisht të gjëra.

Lārīxhānī: Mbarë vendet muslimane janë atdheu i Fārābīut.

Mjeshtër Dīnānī: Me të vërtetë ashtu është. Por gjëja që dua të them këtu është kjo: “Teksa po i themi këto qëllimi ynë nuk është klasifikimi i tyre dhe mbajtja e fjalimeve kombëtare, nacionaliste. Në shtesë hedh dritë se dalja për zot dhe përvetësimi i mendimtarëve tanë nga ana e të tjerëve është një e vërtetë e hidhur. Fjala vjen ‘arabët këmbëngulin se të tërë dijetarët muslimanë ishin ‘arabë, në një kohë kur shumica e tyre ishin īrānianë. Si do që të jetë gjëja që dua të nënvizoj është se njohja dhe zotërimi i Fārābīut i gjuhës ‘arabe nuk mund të dyshohet, ngurrohet. Thuhet se ai ka folur sogdisht dhe se e ka ditur këtë gjuhë. Sogdishtja është njëra nga gjuhët e anës lindore të Īrānit të Lashtë e folur në mbarë rajonin e Māuerāunnehrit. Unë nuk kam hasur në asnjë fjalëza të turqishtes në veprat e tij. Disa herë ai ka folur persisht. Në fund të fundit ai dinte persisht; gjithashtu ai zotëronte dhe ‘arabishten, si dhe fliste dhe sogdisht.

Ne do t’i prekim në vija të përgjithshme këto çështje dhe do t’i kalojmë. Mësuesit, mjeshtrat e tij ishin të krishterë. Gjëja që shënjuat në këtë çështje është e saktë. Në atë epokë nuk kishte kushedi se çfarë kërkese, prirje ndaj filozofisë. Në shekullin e tretë të hixhretit sapo kishte nisur hyrja në këto çështje. Për këtë arsye shumica e mjeshtrave të tij ishin të krishterë. Pavarësisht kësaj, nuk mund të dyshohet se Fārābīu ishte edhe më lart se mësuesit e tij të krishterë. Kalimi i nxënësit i mësuesit të tij është diçka që mund t’i ketë ndodhur shumë pak njerëzve. Për shembull Ibn Sīnā ka marrë mësim nga mësuesi i tija ‘Abdullāh Nāṭiḳi. Mirëpo ku është ‘Abdullāh Nāṭiḳi dhe ku është Ibn Sīnā?! Me qindra mijëra ‘Abdullāh Nāṭiḳi nuk mund të arrijnë as në thembrën e Ibn Sīnās. Ja pra kështu nxënësi e kapërcen, tejkalon mësuesin e tij. Përsëri dhe Mullah Ṣadrā ishte nxënësi i Mīr Dāmādit. Por të mos keni asnjë dyshim në çështjen se madhështia e Mullah Ṣadrās në filozofi është shumë më tepër se ajo e mësuesit të tij Mīr Dāmādit.

Rishtas dhe Fārābīu... Madhështia intelektuale, mendimore e tij është diçka që as mund të krahasohet me mësuesit e tij, shumica e të cilëve ishin të krishterë. Gjëja që mund ta shpalosim në mënyrë të prerë është se Fārābīu është njëri nga filozofët më të mëdhenj të botës. Ai është një filozof i madh dhe është filozofi i parë i botës muslimane. E thënë ndryshe ne nuk kemi asnjë filozof tjetër në madhështinë e Fārābīut në botën muslimane përpara tij. Në këtë pikë ka mundësi që disa njerëz të hidhen përpjetë duke na thënë - që kanë një copë herë të mirë që më vijnë në vesh – “Vallë ç’dobi kemi ne që të shkojmë njëmijë ose njëmijëedyqind vite përpara dhe të bëjmë për Fārābīun fjalë?!” Ne dëgjojmë disa besimtarë sipërfaqësorë që t’i zënë këto broçkulla në gojë.

Shikoni i nderuar Lārīxhānī! Nëse ne do të mund t’ia dalim që të flasim të njëjtën gjuhë me çdo filozof mbanë, atëherë do të mund të kuptojmë Fārābīun, i cili është jo vetëm një musliman dhe i cili dihet, njihet si një filozof musliman, por dhe filozofët e tjerë të Greqisë së Lashtë si - Aristotelin, Herakleitosin, Parmenidesin, Platonin, Plotinin, Sokratin. Në kohën kur flasim të njëjtën gjuhë me çdo lloj filozofi në të shkuarën, do ta kemi bartur në gjuhën “e tashme” atë. Domethënë do të kemi folur në të tashmen, sotmen me të. Nëse unë mund të flas të njëjtën gjuhë me Platonin, Sokratin, atëherë do të kem folur në “të tashmen” me të. Ja pra këtë njerëzit nuk mund ta kuptojnë.

Lārīxhānī: Mundësia e të folurës me ta nuk i përket një kohe të caktuar.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Nëse ju dhe unë po flasim lidhur me Fārābīun; kjo do të thotë se ky Fārābī është ulur këtu bashkë me ne dhe se ne po flasim me gjuhën e ditëve të sotme me të. Unë nuk mund të kthehem njëmijëetreqind vite përpara; por unë mund të kthehem në mendimin e asaj kohe pas. Sepse mendimi nuk ka kohë dhe vend. Sidomos ajo e mendimit filozofik... Unë duhet të sqaroj mendimin filozofik këtu: “Mendimi filozofik është një mendim i ūxhūdit (qenies)”. Kur hyjmë në këtë çështje, shikojmë se nuk është filozofi ai që e ka shpikur filozofinë, por është filozofia ajo që flet me gjuhën e filozofit. Njerëzit duhet ta kuptojnë këtë pikë të hollë. Filozofia vjen në gjuhën e filozofit, ky i fundit nuk e zbulon filozofinë. Shumë mirë, por përse?! Sepse filozofia është gjuha e qenies.

Lārīxhānī: Filozofia është një fjalim i krijimit.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se ajo është vetë gjuha e qenies. Madje më tepër se e krijimit. Krijimi është shfaqja e qenies. Nëse dikush përveç gjuhës së filozofit (përveç kuptimit të gjuhës së filozofit ose mundësisë së foljes së të njëjtës gjuhë me të) është fatlum dhe ka një aftësi, mjeshtri, zotësi rreth kuptimit të saj, atëherë ky dikush do të vërë re se qenia flet me gjuhën e atij filozofi. Kështu që qenia ka folur nga gjuha me gjuhën e Aristotelit, Platonit, Sokratit, Fārābīut, Ibn Sīnās. Si rrjedhojë gjuha e qenies nuk vjetrohet... Tani ju mund të bëni pyetjen, se përse nuk është vjetruar megjithëse kanë kaluar mijëra vite. Fjala vjen ne të tërë e dimë se janë të pranishme një mori mosmarrëveshjesh në gjirin e filozofëve, apo nuk është kështu?! Disa njerëz drejtojnë pyetjen, se përse janë shfaqur këto mosmarrëveshje. Madje ky është dhe njëri nga qortimet e drejtuar ndaj filozofisë: “Vallë përse janë të pranishme mosmarrëveshjet ndërmjet filozofëve që kanë arritur në të vërtetën?! Nëse ata kanë arritur në të vërtetën, nëse gjuhët e tyre janë gjuha e qenies dhe nëse kanë zbuluar të vërtetën, atëherë përse kanë mosmarrëveshje, mospajtime me njëri-tjetrin?!”

Këta njerëz nuk e dinë se nëse nuk ka mosmarrëveshje, atëherë nuk do të mund të ketë asgjë. Ç’është e vërteta thelbi, themeli i kulturës është mosmarrëveshja dhe qenia nuk ka një gjuhë të vetme. Gjuha e qenies është duke folur në çdo sekondë dhe çdo çast është gjuha e qenies. Sërish këta njerëz nuk bëjnë aspak kujdes se çfarë duhet, nevojitet për kohën. Madje dhe vetë koha është një ecuri, rrjedhje e qenies. Koha nuk është e ndarë nga qenia. Koha është shfaqja e qenies. Si rrjedhojë përsërisim se filozofia ka vetëm një fjalë; mirëpo ajo flet në mijëra gjuhë. Filozofia është një e vërtetë e vetme; por gjuhët janë të ndryshme nga njëra-tjetra, si pasojë e domosdoshmërisë së shekujve. Atëherë kur ne i kthehemi Fārābīut, kemi folur me gjuhën e kohës me të. Gjithashtu dhe ai gjendet i pranishëm pranë nesh dhe flet me gjuhën e kohës me ne. Në këtë mënyrë nuk është vjetruar asnjë grimcë e mendimeve të tij. Pas pak dalëngadalë do të hyjmë në këtë çështje dhe do të shohim se nuk ka asgjë si vjetërsia, vjetrimi në gjuhën e filozofisë.

Ndërsa mosmarrëveshja e lartpërmendur është një mosmarrëveshje miqësore dhe e mbështetur në dashuri; domethënë ajo nuk është njëngjyrëshe dhe përsëritje. Sepse e vërteta ka shfaqje të larmishme. Mbarë filozofët në botë - kjo që do të them është diçka e re; në fakt nuk është e re, vetëm se disa njerëz nuk i kanë kushtuar kujdes kësaj - në cilën pikë të botës qofshin hem në aspektin vendor - kjo punë nuk ka Lindor dhe Perëndimor - hem në këndvështrimin kohor ata janë bashkatdhetarë, bashkëqytetarë me njëri-tjetrin. Që të tërë filozofët janë nga i njëjti atdhe dhe flasin me njëri-tjetrin. Ne në ditët tona mund të flasim hem me Aristotelin, hem me Platoninn, hem me Sokratin, hem me Fārābīun dhe hem me Ibn Sīnān. Ata janë të pranishëm dhe tani, si dhe janë duke folur me ne.

Shikoni, historia e shkencës është e ndryshme me historinë e filozofisë nga njëra-tjetra. Njerëzit të cilët janë të dhënë, varur pas shkencës nuk i kushtojnë shumë rëndësi kësaj çështjeje. Ne shpresojmë fort se nuk do të nxirret një përfundim se ne jemi kundërshtarë të shkencës me këto fjalët tona. Sepse ne nuk e kemi kundërshtuar asnjëherë shkencën; përkundrazi ne jemi mbështetësit, përkrahësit e shkencës. Pra theksojmë se kemi një histori të shkencës dhe një histori të filozofisë... Kur ju u adresoheni historisë së shkencës, ju i lini teoritë shkencore të shkuara pas dhe tanimë nuk u drejtoheni atyre. Për shembull teoritë e Klaudios Ptolemaiosit, (Ptolemeut, shqip, Baṭlājmūsit, ‘arabisht, persisht: Media e Lirë) ishin mjaft të përhapura në astronomi. Mirëpo bashkë me Galileo Galilein dhe Johannes Keplerin tanimë nuk mbeti vend për Ptolemeun. Përsëri fizika e Aristotelit nuk mund të krahasohet me fizikën e sotme të quantumit (kuantumit)... Pra është mëse e qartë se sa të ndryshëm janë këta nga njëri-tjetri.

Një njeri që iu adresohet historisë së shkencës, tanimë këta i lë pas dhe shikon në të tashmen. Kjo dukuri tregon se shkenca është e kthyer ndaj të ardhmes dhe se tanimë ajo nuk do të shohë ndaj të shkuarës. Edhe nëqoftë se do të shohë, sidoqoftë ajo do ta lërë në të shkuarën këtë. Lejomëni t’ua ilustroj me një shembull këtë: “Mjekësia e ditëve të sotme nuk ka shumë të bëjë me mjekësinë e Aelius, Klaudios Galenit. Mjekësia i ka lënë këta pas dhe tanimë ka nisur të bëjë për gjëra të reja fjalë. Por filozofia nuk është kështu. Po, qartësoj se ne mund të themi gjëra të reja në filozofi (pikërisht ashtu siç mund të themi në shkencë); megjithatë ne flasim gjithmonë me njerëzit e të shkuarës. Ne në ditët tona flasim me Aristotelin, Platonin, Sokratin, Fārābīun, Ibn Sīnān...

Lārīxhānī: Jam i mendimit se nëse themi se ata nuk janë hemvaṭan (bashkatdhetarë), por janë bī vaṭan (pa atdhe) do të jetë më e saktë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pikërisht ashtu është. Qenia e tyre bī vaṭan (pa atdhe), nuk nënkupton qenien e tyre pa atdhe në kuptimin negativ të fjalës. Kjo nënkupton se ata nuk kanë varësi ndaj një vendi dhe se çdo vend është atdheu i tyre. Ato që unë shpalos këtu janë në cilësinë e një përgjigjeje ndaj një qortimi të mundshëm i cili do të mund të na drejtohet. Si rrjedhojë ne nuk duhet të pyetemi se përse po flasim në lidhje me Fārābīun. Sepse ne kemi të drejtë që jo vetëm të kthehemi në Fārābīun, por madje dhe të flasim njëmijë vite më pas me të. Bota jonë po vazhdon të flasë ende mbi Aristotelin madje dhe afërsisht dymijëepesëqind vitesh më pas, si dhe mbase do të vijojë të flasë dhe njëmijë vite më pas për të. Fjala e filozofit nuk vjetrohet; ajo komentohet dhe sqarohet përsëri, ajo shprehet me fjalëza të tjera.

Lārīxhānī: Unë kam dëshirë të përcjell këtë me qëllim që të përforcoj sqarimet e juaja: “William James, i cili ka lexuar librin me titull: “‘Ujūnu’l-Methāili” (Burimet e Çështjeve) e filozofit të madh Fārābīut, ka bërë të ditur kështu: “Unë duhet t’ia arrij këtij libri dhe në të ardhmen”. William James e ka shprehur këtë fjali mbi këtë libër të cilin e përcolla pakëz më parë, i cili është bërë mjaft autoritar, prestigjioz në fushën e ‘ilmu’n-nefsit (diturisë së psikologjisë, shpirtit, vetes) dhe ku janë hetuar dhe shkallët e shpirtit. Filozofi i njohur Fārābīu e ka përpiluar këtë libër në shekullin e tretë të hixhretit (mërgimit islām)”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është e vërtetë. Ai ka folur sikur t’i dinte problemet e sotme, njëmijëedyqind ose njëmijëetreqind vite përpara. Sigurisht se unë nuk kam as dyshimin më të vogël se nëse Fārābīu do të kishte jetuar në ditët e sotme, ai do të fliste në një mënyrë tjetër. Krahas kësaj kjo nuk ka kuptimin se fjala e tij është vjetruar. Sado që pandehim se nëse do të jetonte në ditët tona, ai do të fliste në një mënyrë tjetër... Filozofia është gjuha e qenies dhe ajo flet me gjuhën e çdo epoke.

Lārīxhānī: Ky sqarim ishte shumë interesant, mjeshtër i nderuar. Historiani dhe shkrimtari i njohur libanez Xhurxhī Zejdāni në veprën e tij me titull: “Historia e Qytetërimeve Islāme” ka shkruar se Bagdādi ishte kryeqyteti i kulturës së botës në shekujt e tretë dhe të katërt të hixhretit (mërgimit islām). Kjo është një çështje shumë interesante.

Mjeshtër Dīnānī: Po, padyshim se Bagdādi ashtu ishte.

Lārīxhānī: Nënvizoj se Bagdādi ishte qendra, vendkalimi, vendtakimi i hyrjes dhe daljes së shkëmbimit të mendimeve, filozofëve, dijetarëve dhe mendimtarëve. Ç’histori e shkëlqyer që është kjo për një qytet! Si dhe një personalitet si Fārābīu ka përfituar në mënyrën më të mirë të mundshme nga këto raste. Kjo ishte një pikë madhështore.

Mjeshtër i nderuar, hedh dritë se një gjendje tjetër mbi Fārābīun është se disa njerëz rrëfejnë se ishte pikërisht Fārābīu, ai i cili tregoi kujdes duke kushtuar rëndësi të madhe në çështjen e përkthimit të veprave të filozofëve kolosë grekë si Aristoteli, Platoni, Sokrati dhe të tjerëve nga greqishtja e vjetër në ‘arabisht në atë epokën e përkthimit të madhe duke ua bashkangjitur ato botës muslimane. Kjo është arsyeja kryesore se përkthimi i teksteve dhe veprave të filozofëve të mëdhenj grekë nga greqishtja e vjetër në ‘arabisht, është qortuar nga një sërë njerëzish duke shtruar arsyetimin se ky i fundit kishte dëmtuar fenë islāme dhe besimet fetare. Ja pra në këtë pikë Fārābīun kishte ndërhyrë dhe kishte mbrojtur në një mënyrë mjaft të guximshme Aristotelin dhe Platonin. Ai në veprën e tij me titull: “Taḥīlu’s-Se‘ādeti” (Përftimi i Lumturisë) kishte përcaktuar se Aristoteli dhe Platoni janë dy filozofë (ḥakīmë - të urtë) muteel’lihë (hyjnorë, teologë). Pikë së pari unë këtë përkufizim e kam dëgjuar nga shumë pak vetë. Pikë së dyti ne nuk i imitojmë ata; përkundrazi ne kalojmë në lëvizje nëpërmjet tyre. Shikoni, sa pikë e bukur.

Mjeshtër Dīnānī: Ashtu siç bëtë të qartë dhe ju; këtu na vjen në ndihmë dëshmia më e mirë se Fārābīu ishte plotësisht familjar, i njohur hem me mendimet e Aristotelit dhe hem me mendimet e Platonit. Mirëpo ashtu siç do ta prekim më tej, Ibn Sīnā nuk kishte shumë të bënte me Platonin; ai kishte përvetësuar Aristotelin më shumë. Por Fārābīu i kishte miratuar, pëlqyer që të dy dhe kishte shkruar një libër të çmuar me titull: “el-Xhem’u bejne Rej’eji’l-Ḥakīmejni” (Bashkimi, Pajtimi mes Dy Mendimeve të Dy Filozofëve (të Urtëve) (lidhur me këtë çështje). Ky është njëri nga librat e Fārābīut. Në mesin e Aristotelit dhe Platonit nuk bëhej fjalë për diçka si imitimi. Thjesht dhe vetëm kishin një marrëdhënie mësues dhe nxënës; ku Aristoteli ishte nxënësi i Platonit dhe Platoni ishte nxënësi i Sokratit. Rishtas shtojmë se ka një numër të lartë dallimesh në këndvështrimin e mendimit mes Aristotelit dhe Platonit. Marrja e një nxënësi mësim nga një mësues dhe zotërimi i mendimeve të ndryshme nga mësuesi i tij më vonë është një gjendje tejet normale. Gjendje të tilla si kjo kanë ndodhur si në Islām, si në Īrānin e Lashtë ashtu dhe në Greqinë e Lashtë.

Mendimet e Aristotelit pavarësisht se ishte nxënësi i Platonit janë tërësisht të ndryshme nga mendimet e mësuesit të tij. Disa pretendojnë se këto mendime bien ndesh dhe se nuk përputhen me njëra-tjetrën. Mendimtari ynë i madh Fārābīu meqenëse që të dy filozofë (ḥakīmë - të urtë) muteel’lihë (hyjnorë, teologë) - që Platoni nuk ka dyshim se ishte muteel’lih (teolog) besimtar i cili i besonte Zotit - mendonte se dhe Aristoteli ishte një muteel’lih (teolog) i cili i besonte Zotit. Vetëm udhët që ndoqën dhe stilet e njohjes së të vërtetës ishin të ndryshme. Fārābīu në librin lartpërmendur të tij i ka bashkuar mendimet e që të dy filozofëve dhe ka dashur të tregojë se këta nuk bien ndesh me njëri-tjetrin në të vërtetë. Kjo rënie ndesh është vetëm në dukje, pamje. Sepse nëse do të shohin në një mënyrë të bukur, atëherë që të dy arrijnë në të njëjtin përfundim nga një udhë e vetme. Ky është një libër mjaft i rëndësishëm.

Lārīxhānī: Libri ku është mbledhur urtësia.

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht se ashtu është. Ai në fund të fundit është libri ku janë mbledhur mendimet e dy filozofëve të njohur. Për shembull kjo vepër do të thotë se gjëja që ka thënë Aristoteli nuk bie në kundërshtim me gjënë që ka thënë Platoni në të vërtetë. Vetëm se duket sikur ka një kundërshtim në dukje, pamje. Mirëpo nëse do të shohim në një mënyrë të kujdesshme, do të vëmë re se që të dy këta janë një. Dhe ashtu siç lajmëruat dhe ju, që të dy ata janë dy filozofë (ḥakīmë - të urtë) muteel’lihë (hyjnorë, teologë) në mendimin e Fārābīut, ata i besojnë Zotit dhe kanë dituri, njohuri, urtësi të thella në çështjen e Uāxhibu’l-Ūxhūdit (Qenies së Domosdoshme). Njëkohësisht ata kanë paraqitur dhe dëshmi mjaft të bukura dhe të vyera në këtë çështje. Ky është mendimi i Fārābīut dhe është i saktë.

Lārīxhānī: Fārābīu një pjesë të këtij libri ua ka kushtuar, veçuar çështjes së “taḳlīdit dhe taḥḳīḳut” (imitimit dhe vërtetimit). Sipas mendimit tim secili që do të hedhë hapin dhe të bëjë hulumtime në filozofi, urtësi ose në çdo lloj fushe diturie duhet ta lexojë patjetër këtë pjesë. Ai megjithëse nderon letërsinë dhe respekton plotësisht Aristotelin dhe Platonin, rishtas në njëfarë kuptimi ai tregon dhe pikat e dobëta të tyre dhe mangësitë e tyre. Ky është një qëndrim mjaft i bukur. Gjithashtu ai e di se taḳlīdi (imitimi) është mjaft i dëmshëm.

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht, se ashtu dhe duhet të jetë. Madje vetëm me këto sqarimet tuaja ne mund të asgjësojmë një numër të madh akuzimesh dhe qortimesh. Sepse disa njerëz kundërshtarë të filozofisë shprehin se filozofia u përket grekëve dhe se është marrë nga ata. Kjo është një retorikë mjaft e kotë. Po, miratoj se e kemi marrë nga ata dhe ne duhet ta marrim nga të tërë. (Filozofia nuk i përket asnjë vendi në të vërtetë), pikërisht ashtu siç kemi njoftuar me dhjetra herë më parë në këtë program në çështjet filozofike dhe kulturore (në fakt nuk bëhet fjalë për një gjendje ku ajo i përket një kombi, kulture, populli, qytetërimi të caktuar) dhe filozofia është një histori. Ajo si pasojë e qenies gjuha e qenies, duhet të kuptohet me histori. Në njeri nuk mund të bëhet filozof vetëm duke lexuar librat e filozofisë dhe duke anashkaluar historinë e filozofisë. Një njeri i tillë ka lexuar thjesht dhe vetëm trupin e filozofisë dhe jo shpirtin e saj dhe ka mbetur me mësimin e disa termave filozofikë. Kështu që sqarojmë se filozofia duhet të lexohet në histori, me histori, sepse ajo është gjuha e qenies.

Si rrjedhojë filozofët tanë, kishin të drejtë në çështjen e leximit të filozofëve grekë të cilët dhe i lexuan dhe sa mirë bënë që i lexuan! Krahas kësaj filozofët tanë, në veçanti Fārābīu dhe Ibn Sīnā, si dhe mendimtarët tanë të mëdhenj që kanë ardhur dhe shkuar, jetuar deri më tani në mënyrë të prerë nuk ishin muḳal’lidë (imitues). Në thelb taḳlīdi (imitimi) nuk quhet as filozofi. As që mund të bëhet fjalë për një gjë të quajtur taḳlīd (imitim) në filozofi. Në këtë pikëpamje mendimtarët tanë të mëdhenj kanë kuptuar shumë mirë gjithçka dhe disa gjëra i kanë qortuar në një mënyrë të bukur. Theksojmë se Fārābīu dhe Ibn Sīnā kanë kapërcyer, tejkaluar Aristotelin madje dhe Platonin. Kurse kur janë ndeshur me një mendim që nuk e kanë miratuar, e kanë lënë, madje e kanë qortuar atë. Ritheksojmë se Fārābīu dhe Ibn Sīnā kanë kapërcyer, tejkaluar si Aristotelin dhe Platonin. Nëse Fārābīu dhe Ibn Sīnā nuk qëndrojnë më lart se ta - që unë jam i bindur se ata të dy qëndrojnë më lart se ata në disa çështje - ata të paktën janë Aristoteli dhe Platoni i Islāmit në kuptimin e plotë të fjalës. Si rrjedhojë vëmë në dukje se nuk ka taḳlīd (imitim) në filozofi.

Për hir të vërtetës dikush që nuk ka mendim nuk ka as kohë. Disa pandehin se mendimi nuk ka të bëjë me kohën. Kur koha është e tefekkurit (medimit, mendimit) dhe (meditimi, mendimi kërkon kohë). Dikush që nuk ka mendim jo vetëm që nuk ka kohë, por njëkohësisht ai nuk ka asnjë ‘ālem, dunjā (botë). Bota dhe koha u përkasin tefekkurit (meditimit, mendimit). Nëse nuk ka mendim nuk ka asgjë... Thjesht do të kemi një ndodhje të përsëritjeve pa pasojë, përfundim të çastit... Shikoni, çasti brenda të cilit jemi, vijon të përsëritet deri në pafundësi. Nëse dikush nuk mediton, mendon, këto përsëritje do të jenë (nënkuptojnë) një qenie pa pasojë, përfundim një për një. Për dikë që nuk është filozof, koha është e përbërë nga përsëritjet pa përfundim. Vetëm dikush që ka një botë, kohë dhe si përfundim një histori dhe kupton historinë është dikush mutefekkir (mendimtar).

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, pikërisht ashtu siç urdhëron imzot Emīru’l-Mu’minīni (Prijësi i Besimtarëve, Imām ‘Alīu (p.m.t.)) në një rrëfim: “Një orë tefekkur (meditim, mendim) është më e mirë se një vit 'ibādet (adhurim, robërim)”.

Mjeshtër Dīnānī: Sigurisht. Shikoni se ç’rrëfime kemi dhe sa të thella që janë!

Lārīxhānī: Po, patjetër. Ju faleminderit shumë. Me të vërtetë ju bëni sqarime të mahnitshme.

Mjeshtër i nderuar, ju në librin tuaj me titull: “Përgjërimi i Filozofit” keni cekur një pikë shumë mbresëlënëse: “Fārābīu është një filozof i dialogut. Kështu që ai i ka krahasuar mendimet e Aristotelit dhe Platonit me njëra-tjetrën. Ndërsa në librin e tij me titull: “el-Xhem’u bejne Rej’eji’l-Ḥakīmejni” (Bashkimi, Pajtimi mes Dy Mendimeve të Dy Filozofëve (të Urtëve), ata të dy pothuajse sikur janë ulur ballë përballë me njëri-tjetrin. Fjalia juaj që shpreh se filozofi nuk ka kohë dhe vend, sikur është mishëruar, trupëzuar në personalitetin e këtyre mendimtarëve të mëdhenj. Dhe Fārābīu i ka tërhequr ata në anën, rreshtin e tij në një kohë e cila mund të thuhet se është shumë e shkurtër. Me fjalë të tjera ai në mënyrë të prerë nuk i ka imituar Aristotelin dhe Platonin. Shikoni se ç’mënyrë të bukur ka përdorur Fārābīu! Ai në vend që të qortone personalisht Aristotelin dhe Platonin, i ka vënë ballë përballë njeri-tjetrit ata (pra i ka krahasuar ata), ka numëruar pikat e forta dhe të dobëta të tyre dhe ka bërë mendimet e tij të ditur më pas. Pra ai në librin e sipërpërmendur, ka ringjallur dhe zbatuar në një mënyrë shumë të bukur mënyrën që një hulumtues duhet të përvetësojë.

Mjeshtër Dīnānī: Domethënë nëse do të mendojmë në një mënyrë dialektike, mund të themi se Platoni është teza, Aristoteli është antiteza, kurse Fārābīu është antiteza! Shikoni, një njeri i cili i krahason këta të dy, jep një gjykim mbi këta dhe vë pikat e forta dhe të dobëta të tyre në dukje, duhet t’i ketë rrethuar dhe t’i ketë tejkaluar që të dy ata. Në rast të kundërt ai nuk mund të ketë një fuqi gjykimi. Si rrjedhojë bëjmë të qartë se as që bëhet fjalë për një përmasë imitimi tek Fārābīu.

Ai i ka krahasuar dhe ka bërë që ata të flasin. Aahtu siç kam qartësuar dhe më parë, asnjë filozof nuk mund të mos jetë i ndikuar nga e shkuara. E shkuara e filozofisë, nuk përbëhet vetëm nga një e shkuar. E shkuara e filozofisë vijon të përparojë hap pas hapi bashkë me ne. Ajo më tepër se qenie e shkuar, na prin përpara dhe është përpara nesh. Mendimi nuk vjetrohet. Si rrjedhojë ashtu siç e vutë dhe ju në pah Fārābīu, i ka krahasuar shumë bukur ata të dy në librin e tij me titull: “el-Xhem’u bejne Rej’eji’l-Ḥakīmejni” (Bashkimi, Pajtimi mes Dy Mendimeve të Dy Filozofëve (të Urtëve).

Secili që është pak a shumë i njohur me filozofinë, e ka dëgjuar shpellën e Platonit. Shikoni, se si komentohet kjo shpellë në aspektin e Fārābīut: “Ashtu siç kemi bërë dhe më parë me dhjetra herë në këtë program fjalë, alegoria e shpellës së Platonit është si më poshtë: “Ai ka marrë si të mirëqenë një njeri që kishte lindur dhe ishte rritur brenda në një shpellë të errët për dyzetë ose pesëdhjetë vite dhe i cili nuk kishte parë në asnjë mënyrë jashtë. Nga ana tjetër ishte ndezur një zjarr në hyrjen e kësaj shpelle dhe kështu që ai njeri falë dritës së zjarrit të ndezur, kishte parë hijet që lëviznin të njerëzve që kishin qëndruar me fytyrë të kthyer në muret e shpellës dhe të njerëzve kalimtarë në hyrjen e shpellës, si dhe këto hije i kishte pandehur si të vërteta”. Shumë mirë, por ç’kishte dashur të tregonte Platoni me këtë alegori?! Ai ka dhënë një shembull këtu, të cilin lërmëni t’ua sqaroj; sepse ato që do të them kalojnë dhe në thëniet e Fārābīut.

Shpella e Platonit, nuk është një shpellë në një vend të vetëm. Secili që përfshihet nga shprehitë, shqisat dhe veset është i burgosur në këtë shpellë. Kjo shpellë është mjaft e gjërë, i nderuar Lārīxhānī! Kjo është shpella e secilit që është i lidhur, varur në imitim, nuk mund të kalojë përtej maḥsūsātit (gjërave të konceptuara, ndjera me shqisa: Media e Lirë) dhe të atyre të cilët i kanë lidhur duart dhe këmbët huqet, shprehitë, veset e gabuara! Njerëzit që janë të varur nga shprehitë, të robëruar dhe të cilët nuk mund të kapërcejnë shqisën gjenden në shpellën e Platonit! Kjo e fundit nuk është një fushë, vend me disa metra katrorë; por është një shpellë që ka përfshirë nga fillimi në fund rruzullin tokësor. Ajo është shpella e vegimeve dhe pozitivizmit - veçanërisht e pozitivizmit fetar dhe e pozitivizmit të sotëm i cili është më përfshirës se ai. Dikush që nuk ka fuqi që të mund të kalojë përtej provës dhe shqisës, ja pra është pikërisht i burgosur në këtë shpellë.

Ky dikush e shikon gjithçka si alegori dhe nuk mund ta konceptojë realitetin, vërtetësinë. Si rrjedhojë zbardhim se vetëm ata njerëz të cilët pas provës dhe shqisës besojnë se kanë ardhur nga një botë tjetër mund të shpëtojnë nga kjo shpella e madhe e Platonit. Gjenden disa të vërteta që shtrihen përtej këtyre zakoneve që i lidhin duart e këmbët njeriut gjatë tërë jetës së tij. Nëse njeriu mund të lirojë veten nga zakonet dhe mund të kalojë përtej provës dhe dëshmisë, atëherë ai do të ketë dalë, shpëtuar nga kjo shpellë. Pra ju duhet të jeni njerëz të të vërtetës. Ja pra Fārābīu na mëson pikërisht këtë.

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe i nderuari Meulānā ka thënie shumë të bukura në lidhje me taḳlīdin dhe taḥḳīḳun (imitimin dhe vërtetimin). Rrëfimi është si vijon: “Një udhëtar kishte qëndruar, pushuar në një saraj (han, hotel) karvanësh ku gjendeshin dhe një turmë vjedhësish. Mirëpo pas njëfarë kohë vjedhësit e therën dhe hëngrën gomarin e tij në një gosti. Kur u dehën nga pijet alkoolike, nisën të bërtisnin: “Shkoi gomari, shkoi gomari”. Kështu që dhe udhëtari të cilit iu ther gomari zuri fill të kërcente së bashku me ta, madje të kërcente, vallëzonte më tepër se ata.

Ata filluan të bërtisnin: “Shkoi gomari, shkoi gomari”, metoda,

Që të tërë u kishte përfshirë nxehtësia, bashkimi.

Ata përplasën duart dhe rrahën këmbët dhe ishte bërë koha e sehḥerit (saḥūrit),

Gjuhët e tyre nuk reshtin së thëni: “Shkoi gomari, shkoi gomari”.

Sakaq njëri nga vjedhësit iu drejtua udhëtarit duke i thënë: “Ne të hëngrëm gomarin tënd. Shumë mirë, por përse je kaq i gëzuar dhe përse kërcen, vallëzon kaq shumë?!” Ndërsa udhëtari ia ktheu duke recituar rreshtat e mëposhtëm:

Udhëtari tha: “Këto ishin fjalët e tyre”,

Dhe mua m’u duk bukur brenda ngazëllimit.

Dhe unë i thashë at fjalë duke imituar ata,

Mallkuar qofshin shpirtrat e një imitimi të tillë”.

Me të vërtetë e mrekullueshme!

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohojmë se që të tëra këto çështje janë filozofike dhe të urta. Asketët tanë, filozofët tanë, poetët tanë, të urtët tanë... Shkurt me sa gjuhë të bukur dhe të rrjedhshme që i kanë sqaruar të mëdhenjtë tanë këto lloj çështjesh! Njëri nga këta është dhe ky rrëfimi i Methneuīut të cilin ju e përcollët pak më parë. Madje përmendim se në këtë çështje është i pranishëm dhe rrëfimi i Naṣīruddīn Hoxhës që e dinë të tërë. Dikush shpik një gënjeshtër dhe mundëson shkuarjen e njerëzve diku. Dhe pas pak shkon dhe ai pas tyre. Atë e pyesin se përse kishte shkuar bashkë me shkuesit, ndonëse ishte ai shpikësi i kësaj gënjeshtre. Kurse ai i jep këtë përgjigje se ai kishte besuar kësaj sepse njerëzit kishin shkuar pas gjësë së thënë dhe se në këtë mënyrë ai kishte shkuar pas tyre. Kjo ngjarje tregon se njeriu ka mbetur nën ndikimin e meshhūrātit (gjërave, njerëzve të famshëm, njohur). Kjo është një çështje filozofike. Kështu që shumica dërrmuese e njerëzve është më tepër nën ndikimin e meshhūrātit (gjërave, njerëzve të famshëm, njohur). Gjëja që është me famë dhe del në modë, është e njohur, trendy, fiton përhapje bëhet thelbësore. Por a duhet të jetë një filozof nën ndikimin e meshhūrātit (gjërave, njerëzve të famshëm, njohur), apo nën ndikimin e bedīhijjātit (gjërave të hapura, qarta)?!

Lārīxhānī: Sigurisht se nën atë të bedīhijjātit (gjërave të hapura, qarta).

Mjeshtër Dīnānī: Fatkeqësisht shumica e njerëzve nuk bëjnë dallim ndërmjet bedīhijjātit (gjërave të hapura, qarta) dhe meshhūrātit (gjërave, njerëzve të famshëm, njohur). Ata pandehin se diçka që është meshhūr (e njohur) njëkohësisht është dhe bedīhi (e qartë). Filozof është ai njeri i cili di se jo çdo meshhūr (e njohur) është bedīhi (e qartë). Bedīhi (e qartë) është diçka tjetër; ajo do të thotë domosdoshmëria e mendjes dhe asgjë nuk mund të bëhet përballë saj. Mirëpo një sërë njerëzish mashtrohen në meshhūrāte (gjëra, njerëz të famshëm, njohur) dhe shmangen nga udha e drejtë. Madje janë aq të shmangur sa nuk ka asnjë udhë shpëtimi për ta... Çdo lloj gjëje që të jetë meshhūr (e njohur), ata e përvetësojnë pa hetuar aspak. Troç nëse diçka bëhet e famshme, njohur, trendy në Perëndim - që unë nuk dua të them vetëm në Perëndim, sepse dhe në Lindje është kështu - kjo i ndikon mbarë njerëzit.

Në ditët e sotme nëse çdo lloj gjëje bëhet e famshme, njohur madje qoftë me anë të kinemasë, gjëja në fjalë si pasojë e fuqisë së ndikimit të artit, masave, turmave ka ndikim mbi të tërë njerëzit. Unë nuk dua të qortoj artin këtu; sepse arti vë detyrën e tij në zbatim. Por filozofi është njeriu që nuk mashtrohet në meshhūrāte (gjëra, njerëz të famshëm, njohur). Filozofi nuk i sheh të vërtetat në bazë të meshhūrāteve (gjërave të njohura), por në bazë të bedīhijjāteve (gjërave të hapura, qarta) dhe domosdoshmërive mendore. Dhe poezia që lexuat ishte në këtë stil. Nëse ne do të mund t’ia dalim që të flasim të njëjtën gjuhë me Fārābīun mbanë, tanimë nuk do të mashtrohemi në meshhūrāte (gjërat e njohura), nuk do të jemi robër të shprehive dhe nuk do të jemi të burgosur në shpellën e maḥsūsāteve (gjërave të ndjera me shqisa). Sepse ne e dimë se ka dhe një numër të lartë të vërtetash dhe përtej shqisave.

Lārīxhānī: Si një përgjigje për ata njerëz të cilët na shohin si imituesit e filozofisë greke, ne duhet të themi se Fārābīu është personaliteti i parë që i dha drejtim në një fushë, rrafsh kërkimor filozofisë me ofiqin, pseudonimin, titullin themeluesi i filozofisë  në librin e tij me titull: “el-Xhem’u bejne Rej’eji’l-Ḥakīmejni” (Bashkimi, Pajtimi mes Dy Mendimeve të Dy Filozofëve (të Urtëve). Ne do t’u japim që të tëra këtyre çështjeve me radhë vend më programet tona pasardhëse.

Mjeshtër i nderuar, njëra nga veçoritë e shumta të Fārābīut është dhe qenia autoritet e tij në fusha tejet të rëndësishme si astrologjia, astronomia, jurisprudenca, filozofia, logjika, matematika, mjekësia madje dhe muzika. Në pesëdhjetëedy veprat e mbetura pas nga Fārābīu, ne vëmë re se me të vërtetë ai është burimi i diturive, njohurive, urtësive tona njerëzore dhe muslimane. Me të vërtetë njeriu kur i lexon librat e tij, përfshihet nga mendimi sikur këto të fundit të jenë rishkruar. Nëse ne do t’i lëmë hoxhët, mësuesit, mjeshtrat e tij të ditur, njohur në filozofi mënjanë, vallë si i vlerësoni risitë e tij të mësipërme dhe personalitetin e gjithanshëm të tij?!

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra pikërisht kjo është arsyeja se ofiqi, pseudonimi, titulli “Mu‘al’limu’th-Thānī” (Mësuesi i Dytë) është një emërtim mjaft i përshtatshëm për të. Kurse filozofin e madh grek Aristotelin e kanë quajtur “Mu‘al’limu’l-Eūeli” (Mësuesi i Parë). Ky mbiemri i mësuesisë ka kuptimin se ata i dinin dituritë e epokës, kohës së tyre dhe i kishin përshirë, rrethuar ato. Kështu ishte dhe gjendja e Aristotelit. Gjithashtu dhe ky i fundit dinte gjithçka në epokën e tij duke përfshirë dhe biologjinë, fizikën dhe filozofinë këtu. Përsëri dhe Fārābīu ashtu siç njoftuat dhe ju, i dinte, njihte mbarë dituritë në kohën e tij - siç janë astrologjia, astronomia, jurisprudenca, filozofia, logjika, matematika, mjekësia dhe muzika. Sidomos dhe në këtë çast gjendet ende një libër i pranishëm i tij në fushën e mūsīḳīsë (muzikës) me titull: “el-Mūsīḳu’l-Kebīri” (Muzika e Madhe). Ata njerëz të cilët e emërtojnë si “mūsīḳīshinās” (muzikëdashës, muzikant) atë, le ta lexojnë një herë librin në fjalë dhe le të shikojnë se ç’lloj aftësish, mjeshtrish, zotësish kishte ky mendimtar i madh në fushën e mūsīḳīsë (muzikës).

Patjetër që ne nuk jemi “mūsīḳīshīnāsë” (muzikëdashës, muzikantë); dimë vetëm se Fārābīu ishte i pashoq në fushën e muzikës në epokën e tij. Sakaq unë kam parë dhe mūsīḳīshīnāsë (muzikëdashës, muzikantë) të cilët nuk janë të zënë vetëm me kompozimin e teksteve, thurjen e vargjeve dhe rënien e veglave muzikore, por në të njëjtën kohë bëjnë vërtetime dhe janë të thelluar në diturinë, shkencën e muzikës. Ata kanë lexuar veprën e përmendur duke qëndruar nën ndikimin e kësaj, kanë rrëfyer se ai mendimtar i madh është një njeri madhështor. Ja pra pikërisht për këtë arsye, duke qenë se ai dinte mbarë dituritë, njohuritë, urtësitë e kohës së tij, ai meritoi të merrte ofiqin, pseudonimin, titullin “Mu‘al’limu’th-Thānī” (Mësuesi i Dytë). Megjithatë ne e shikojmë madhështinë e tij në filozofi, përpara çdo lloj fushe tjetër. Kjo nuk duhet të nënkuptojë se ne i mohojmë dituritë e tjera të tij. Sepse ne duhet t’i japim hakun, të drejtën, meritën çdo diturie dhe t’i vlerësojmë ata të cilët u japin hakun diturive. Mirëpo këto dituri, njohuri, shkenca tanimë kanë ndryshuar. Shkencat janë vazhdinisht në një gjendje ndryshimi.

Ashtu siç kam shprehur dhe më parë; përparimi i shkencës ndodh me procesin e lënies së çështjeve, problematikave dhe teorive të shkuara pas. Ndoshta ka mundësi që dituritë e Fārābīut në fushën e mūsīḳīsë (muzikës) të mos jenë lënë ende pas. Krahas kësaj dituritë e tij në fusha si astronomia, fizika dhe matematika mund të jenë lënë pas. Në veçanti kur mendohet se matematika e ditëve tona ka përparuar dhe më shumë... Por filozofia nuk është diçka që do të mund të lihet pas. Ashtu siç kam përcaktuar dhe më parë, filozofia është gjuha e ūxhūdit (qenies), ndërsa shkenca është gjuha e meuxhūdit (asaj që është, të pranishmes). Shtojmë se ka një dallim ndërmjet tyre. Ne herë-herë flasim gjuhën e ūxhūdit (qenies) dhe herë-herë flasim gjuhën e meuxhūdit (të pranishmes). I tërë problemi është se njeriu i të sotmes - në këtë është i përfshirë dhe njeriu i të djeshmes, por gjendja për të cilën po flas vlen më shumë për njeriun e sotëm - është se ai njeh më shumë meuxhūdin (të pranishmen); ndërsa ata që njohin ūxhūdin (qenien) janë tejet të pakët. Si rrjedhojë dhe ana filozofike e Fārābīut është gjithashtu e fuqishme.

Diçka tjetër interesante ashtu siç vutë dhe ju në pah është se afërsisht pesëdhjetë veprat e tij janë shkruar më shumë në një mënyrë mukhtasar (të përmbledhur). Për shembull Ibn Sīnā ka shkruar hem vepra mufaṣṣal (të hollësishme) dhe hem mukhtaṣar (të përmbledhura) - nëse do Allāhu ne do t'i flasim kur të arrijmë tek Ibn Sīnā këto. Mirëpo nuk ka arritur asnjë vepër mufaṣṣal (e hollësishme) nga Fārābīu në ditët e sotme. Veprat e tij janë përafërsisht njëqind, dyqind, ose treqind faqe më e shumta. Ka gjasa që vepra e tij më përfshirëse është libri i tij me titull: “Kitābu’l-Ḥurūfi” (Libri i Shkronjave). Kështu që dhe ky libër është lexuar shumë pak në këtë periudhë kohore mijëravjeçare. Njëri nga librat çuditës, habitës të Fārābīut është pikërisht dhe ky “Kitābu’l-Ḥurūfi" (Libri i Shkronjave). Por disa njerëz duke parë vetëm titullin e librit, kanë pandehur se ky libër ka të bëjë me shkronjat. Tekefundit fjala ‘arabe ḥurūf (shkronja) është shumësi i fjalës ‘arabe ḥarf (shkronjë).

Pavarësisht titullit, pohojmë se libri i lartcituar është njëri nga librat më të thellë filozofikë që janë shkruar ndonjëherë gjatë të tërë historisë së botës. Ky libër është jo vetëm madhështor, por dhe mufaṣṣal (i hollësishëm) i krahasuar me librat e tjerë të tij. Por nuk është mufaṣṣal (i hollësishëm) në krahasim me libra si “Shifā” (Shërimi) i Ibn Sīnās dhe libra të tjerë të ngjashëm. Fārābīu e kishte shprehi që të shkruantë në një mënyrë mukhtaṣar (të përmbledhur) dhe mu‘xhiz (lakonike, mbresëlënëse). Domethënë mukhtaṣar (të përmbledhur) por kuptimplotë; mu‘xhiz (lakonik, mbresëlënës) por me përmbajtje... Si dhe nga këto vepra përfituan dhe Ibn Sīnā bashkë me filozofët e tjerë më vonë.

Lārīxhānī: Po. Po unë kam për të thënë gjëra rreth muzikës së tij dhe me që erdhi vendi, unë dua t’i përcjell këto me këtë rast: “Ai i binte tārit (çiftelisë, lahutës) dhe e cilësonte lahutën si themelin e mbarë sazeve. Me të vërtetë kjo është kështu dhe në këtë çast. Mirëpo për sa i përket faktit se ku e ka marrë burimin e diturisë së lahutës, në këtë çështje ai ka rrëfyer se është frymëzuar nga rrjetat e merimangës. Ai e kishte dëgjuar tingullin, zërin që del si përfundim i vënies së duarve dhe këmbëve në lëvizje të merimangës duke prekur rrjetat bashkë me kacavjerrjen në drejtimin lart të saj, gjatë kohës kur merimanga qëndron e varur pezull në ajër dhe e këtë e kishte vënë tek lahuta zbatim këtë. Shumë interesante. Pra pa sodisni një herë burimin e mendimit të shijes dhe urtësisë së tij.

Mjeshtër Dīnānī: Pa shikoni elegancën e mendimit të tij.

Lārīxhānī: Ja pra kjo është arsyeja se muzika jonë tradicionale ka një rrënjë urtësie.

Mjeshtër Dīnānī: Me të vërtetë ashtu është. Ashtu siç përmendet dhe në Ḳur’ānin Kerīm: “مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا ۖ وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ ۖ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ” “Methelu’ledhīine’t-tekhadhū min dūni’l-lāhi eulijāe kemetheli’l-‘ankebūti’t-tekhadhet bejtān ue inne euhene’l-bujūti libejtu’l-‘ankebūti leu kānū je‘lemūne” (Shembulli i atyre të cilët morën përveç Allāhut kujdestarë, mbrojtës (idhuj), është si shembulli i merimangës që thur shtëpi, e sikur ta dinin ata, se me të vërtetë më e dobëta nga shtëpitë është shtëpia e merimangës. Ah sikur ta dinin). (Sure ‘Ankebūt, 41) Nëse e prekni me dorë rrjetën ajo prishet dhe shembet. Nuk ka asnjë dyshim për këtë. Mirëpo shikoni se ç’përputhje dhe rend ka madje dhe në këtë pikën përfundimtare të dobësisë. Dhe ç’kujdes dhe vëmendje që i ka kushtuar Fārābīu kësaj çështjeje! Rrjeta e merimangës është gjëja, lënda më e dobët në botë dhe është mëse e vërtetë se do të prishet nëse e prekni me dorë. Por madje dhe në këtë pikën e fundit të dobësisë njëkohësisht ka dhe një fuqi të përfundimtare.

Meqenëse po flasim për çështje filozofike këtu, atëherë dhe unë kam dëshirë që ta sqaroj me një gjuhë filozofike këtë: ““Hejūlā” ose “māddetu’l-ūlā” (lënda e parë) sipas filozofëve dhe Ṣadru’l-muteel’lihīnëve është shkalla më e dobët e ūxhūdit (qenies). E thënë ndryshe poshtë “hejūlās” ose “māddetu’l-ūlās” (lëndës së parë) tanimë gjendet asgjëja, mosqenia. Shkurt hejūlā është shkalla më e ulët e teshkīkut (shkallëzimit). Mirëpo ç’do të ndodhte po të mos ishte hejūlā?! Kjo botë nuk do të krijohej. Kështu që ne duhet t’i marrim të dobëtat seriozisht. Sepse është pikërisht ajo hejūlā, e cila është shkalla më e dobët e qenies, baza e kësaj bote. Nëse ajo nuk do të ishte, atëherë nuk do të ishte as kjo botë me tërë madhështinë e saj. Ritheksojmë se është mëse e vërtetë se shtëpia e merimangës është e dobët. Mirëpo dhe në këtë dobësi janë të fshehta, pranishme një numër i madh gjërash. Kjo që thatë ju është thjesht dhe vetëm një shembull i vetëm i këtyre çudive, habive. Fārābīu ia ka dalë që ta përdorë në muzikë mbanë madje dhe atë përputhjen e zotëruar nga kjo shtëpi e dobët.

Përsëri dhe përmasa gjeometrike, inxhinierike e kësaj shtëpie është jashtë mase e çuditshme. Rishtas një inxhinier duhet që më të paktën ta vëzhgojë pakëz atë shtëpi. Teksa Fārābīu i ka vënë në këndvështrimin muzikor veshin asaj shtëpie; dhe një inxhiner e heton në një pikëpamje tjetër atë. Kjo shtëpi është një shtëpi gjashtëkëndëshe. Thuhet se gjëja më e vështirë në botë është bërja, ndërtimi i një shtëpie në formën gjashtëkëndëshe. Edhe Ḥāxhe Sebzevarī, Allāhu e mëshiroftë, ka treguar kujdes ndaj kësaj çështjeje dhe e ka përpiluar në një formë poezie këtë. Madje dhe ai ka treguar kujdes ndaj gjeometrisë, inxhinierisë në rrjetën e merimangës. Zbulojmë se ne mund ta hetojmë në aspekte të shumëllojshme këtë shtëpi të dobët dhe të pafuqishme. Dhe ashtu siç shprehët dhe ju, madje dhe Fārābīu e ka marrë ahengun muzikor nga ky rend. Këto janë si pasojë e hollësive, imtësive të treguara kujdes nga një filozof mbi qenien. Për më tepër vetëm ata njerëz të cilët shikojnë vetëm me syrin e kokës nuk mund të keni fatin që t’i shikojnë këto hollësi.

Lārīxhānī: Rrëfehet se Dhū Nūn Miṣrī kishte filluar të nuhaste erën e pranverës, teksa gjendej në një çilekhāne (vendvuajtje për ṣūfitë: Media e Lirë). Ai ishte pyetur se nga e kishte nuhatur këtë erë - që ne në përgjithësi ardhjen e pranverës e kuptojmë nga çelja lule e pemëve dhe nga cicërimat e bilbilave - ai kishte dhënë këtë përgjigje: “Unë e kuptova këtë nga meloditë e kësaj merimange që del dhe hyn në këtë kënd”. Domethënë ai ka thënë se e kishte kuptuar këtë nga bërja e një pastrimi fundor, të thellë të merimangës së shtëpisë së saj.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra me të vërtetë kuptimi, leximi i gjuhës së qenies është një gjë e tillë.

Lārīxhānī: Gjithashtu është e pranishme dhe një poezi e të ndjerit të nderuar Imām Khumejnī (p.m.t.) në këtë çështje:

“Në veshin e zemrës sonë ka ardhur një melodi lahute”.

Pra ai ka bërë tek merimanga me shenjë këtu.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo, në të vërtetë është melodia e qenies. Shikoni, ndonëse gjallesat, kafshët nuk kanë një mendje njerëzore, përsëri ato e dëgjojnë me veshë rendin e botës dhe melodinë e qenies. Kjo e fundit ndodhet në cicërimën që i vjen bilbilit në vesh, në rrjetën e merimangës, në nektarin e lules, në thellësitë e ujit dhe në majat e maleve. Kjo është melodia e qenies.

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe poeti ynë i njohur ṣūfi Rūzbeḥān Baḳlīu në librin e tij me titull: “Meshrebu’l-Eruāḥi” (Burimi, Kroi, Vendpirja e Shpirtrave) përshkruan se mbarë meuxhūdātet (të pranishmet, qeniet) u bien musikisë (muzikës) së krijimit.

Mjeshtër Dīnānī: Të themi të vërtetën, vetë krijimi përpilon një mūsīḳī (muzikë). Nëse një njeri ka veshë që dëgjojnë, ai dëgjon melodinë e krijimit që është melodia më e bukur dhe më e ëmbël. Nuk ka më të bukur se ajo.

Lārīxhānī: Kjo ishte një çështje shumë e bukur, mjeshtër. Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Ai zotëron një joshje, magjepsje, të tillë që... Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto ishin disa të dhëna të përgjithshme në cilësinë e hyrjes, përpara se të hyjmë në çështje më të thella rreth Fārābīut. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona të tjera vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak