Nëse do t’i shëmbëllejmë mbarë shkencat e botës me një pemë, atëherë do të na duhej të themi se rrënja e tyre është metafizika dhe teologjia. Ky mendim, mundohet të qortojë duke bërë një pyetje si “ku zënë rrënjët e teologjisë vend”. Përgjigjja jonë ndaj kësaj pyetjeje është kjo: “Rrënja e teologjisë është tek Qenia”. Ka një dallim mes ūxhūdit (qenies) dhe meuxhūdit (asaj që është, të pranishmes).

Ḥikmetu’l-‘Amelijje (Urtësia Praktike) Sipas Ṭūsīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, gjithëpërfshirëse dhe të thella të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Tanimë ashtu siç e dini ne kemi disa programe që po hetojmë mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut mbi boshtin e librit me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” të shkruar nga mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī.

Ashtu siç e dini udhëtimi ynë në oqeanin e pānë dhe të pafund të Naṣīruddīn Ṭūsīut vazhdon. Synimi ynë është mundësia e cekjes sadopak dhe shkurtimisht e përmasave të larmishme të veprave të këtij personalitetit tonë të çmuar. Ne po përparojmë në praninë e mjeshtrit tonë të çmuar duke marrë veprën e tij me titull: “Naṣīruddīn Ṭūsīu, Një Filozof i Dialogut” për bazë e shkruar nga ana e tij dhe po përfitojmë nga dituritë e tij të vyera.

Ashtu siç do ta mbani mend, ne po udhëtonim në vendin e mendimeve të dëlira dhe të përjetshme të Naṣīruddīn Ṭūsīut. Çështja jonë e ditës së sotme është ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësia praktike). Naṣīruddīn Ṭūsīu ishte një mjek, patolog i vërtetë i epokës së tij. Kjo qenia mjek e tij siguron pjesëmarrje në zgjidhjen e një morie problematikash, problemesh në ditët tona. Ashtu siç bëmë dhe në programin tonë të kaluar të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu e kishte ndarë urtësinë në dy pjesë, në ḥikmetu’n-naḍḥarijje (urtësinë teorike) dhe ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësinë praktike), gjithashtu ai ka përcaktuar dhe se secila nga këto dy pjesë është ndarë në tri degë në vetvete. Tri degët e ḥikmetu’n-naḍḥarijjes (urtësisë teorike) ishin rijāḍijjāti (gjeometria, shkencat matematikore), tabī‘ijjāti (fizika, shkencat natyrore) dhe ilāhijjāti (shkencat teologjike, teologjia). Mjeshtri ynë i nderuar i kishte bërë të qartë në një mënyrë të hollësishme këto në programin tonë të mëparshëm.

Kurse në këtë programin tonë të kësaj mbrëmjeje do të hetojmë ḥikmetu’l-‘amelijjen (urtësinë praktike). Naṣīruddīn Ṭūsīu e kishte ndarë në tri degë dhe ḥikmetu’l-‘amelijjen (urtësinë praktike): 1. Tehdhību’l-akhlāḳi (përkryerja, përmirësimi i moralit), 2. tedbīru’l-menzili (marrja e masave paraprake për pikësynimin) dhe 3. sijāsetu’l-muduni (drejtimi, politika, qeverisja e qyteteve). Njëkohësisht ai ka hartuar dhe vepra të mahnitshme që shpjegojnë tri degët e lartpërmendura në fushën ḥikmetu’l-‘amelijjes (urtësisë praktike).

Lejomëni që të sqarojmë një herë degën e parë të këtyre pjesëve që është tehdhību’l-akhlāḳi (përkryerja, përmirësimi i moralit). Në shtesë këtu nuk duhet të kalojmë pa cekur dhe këtë: Naṣīruddīn Ṭūsīu e shqyrton këtë degë të ḥikmetu’l-‘amelijjes (urtësisë praktike) duke u mbështetur në veprën e tij me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirite). Nëse keni dëshirë le të hedhim fillimisht mbi këtë degë dritë dhe më pas le të kalojmë me radhë në degët dhe pjesët e tjera.

Përftimi, prodhimi i këtij konceptimi, domethënë gjëja që zbret në zemrën e të urtit udhëtar, e njohur ndryshe dhe si “ḥikmeti” (urtësia) është gjëja më e rëndësishme. Kurse zāhidi (asketi) ka për qëllim mosrendjen pas kësaj bote dhe ‘ābidi (adhuruesi) ndërtimin e marrëdhënieve (sjelljeve) me Allāhun e Lartësuar, ‘ārifi (i urti) ka për synim mosbërjen e asgjëje, mosndërtimin e asnjë lloj marrëdhënieje ku nuk është Allāhu i Lavdëruar. Shkurtimisht ai qepet pas urtësisë.

Ju e keni sqaruar në këtë mënyrë se si Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka përshkruar “ḥikmetin” (urtësinë) në kreun, pjesën e XV-të të veprës suaj me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut”.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke cituar se këtë klasifikim që përcollët ju e kanë bërë dhe të urtët tanë të tjerë më herët. Kështu që dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu duke iu bindur, ndjekur këta të fundit ka bërë të njëjtin klasifikim. Qëmoti urtësia ndahej në dy pjesë në ḥikmetu’n-naḍḥarijje (urtësia teorike) dhe ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësia praktike). Tri degët që kalojnë në ḥikmetu’n-naḍḥarijje (urtësinë teorike), rijāḍijjāti (gjeometria, shkencat matematikore), tabī‘ijjāti (fizika, shkencat natyrore) dhe ilāhijjāti (shkencat teologjike, teologjia) kanë të bëjnë me teorinë. Domethënë këto janë shkenca të cilat mund të kuptohen vetëm me teorinë. Për shembull ju mund ta kuptoni dhe ta bëni teologjinë të qartë vetëm me teorinë.

Ilāhijjāti (shkencat teologjike, teologjia) hetojnë çështje si bota metafizike, muxherredātet (abstraktet), çështjet që kanë të bëjnë me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar, engjëjt, ḳaderin, rizḳun, shejṭānët, xhennetin, xhehennemin, xhinnët, etj. Rijāḍijjāti (shkencat matematikore, matematika) janë të përbëra nga algjebra, aritmetika (matematika) dhe gjeometria. Kurse tabī‘ijjāti (fizika, shkencat natyrore) hulumtojnë çështje lidhur me natyrën dhe lëndën. E thënë ndryshe fizikën e universit... Që të tria fushat e sipërcituara janë fusha, sheshi i teorisë.

Lārīxhānī: Sipas mendimit tuaj ku janë, qëndrojnë klasifikimet e bëra të shkencave bashkëkohore në këtë klasifikim të lashtë?!

Mjeshtër Dīnānī: Përgjigjemi se natyrisht se është mëse e qartë se ky klasifikim i lashtë është i ndryshëm nga klasifikimi i bërë nga shkencat bashkëkohore i ditëve të sotme. Këto klasifikime që janë bërë në epokat e fundit nuk tregojnë pavlefshmërinë, apo daljen nga qarkullimi të klasifikimeve të bëra në të kaluarën, përkundrazi ato janë autoritare në vendin e tyre. Vetëm se degët e këtyre shkencave bashkëkohore të ditëve tona janë zgjeruar dhe më shumë.

Fjala vjen kur shikojmë në këndvështrimin e pozitivistëve, pra të atyre që u japin empirizmit (provës) dhe shqisës përparësi, të atyre të cilët nuk u japin asnjë lloj rëndësie teologjisë dhe mundohen që ta shtyjnë fushën e saj jashtë teorisë, mund të themi me lehtësi të plotë se ata duan ta fshijnë tërësisht teologjinë nga këto fusha (nga fusha e teorisë). Shprehemi kështu sepse këta njerëz kanë mbetur në shkallën e provës dhe shqisës. Ç’është e vërteta pozitivistëve fillimisht ju duhet bërë pyetja se nga e kanë marrë autoritetin prova dhe shqisa?! Sepse sipas tyre gjërat që laboratori nuk i vërteton janë të pavlera dhe pa autoritet; ajo që është kryesorja, thelbësorja në mbarë shkencat është prova. Shumë mirë, mirëpo nga e merr autoritetin e saj kjo provë?! Vallë a është prova ajo që e shpall veten autoritare?! Jo. Atëherë këta njerëz duhet ta pranojnë se është mendja dhe gjykimet e dëlira të mendjes e vetmja gjë që u dhuron, jep autoritet provës. Duke qenë se këto gjykime i kemi cekur dhe më parë, nuk e shohin të duhur përsëritjen e tyre në këtë çast. Gjëja e vetme që dua të them këtu është kjo: Megjithëse klasifikimit të lashtë ju janë bërë disa shtime nga ana e klasifikimeve të shkencave bashkëkohore të sotme, ai përsëri vazhdon ta ruajë autoritetin dhe fuqinë e tij ende.

Disa filozofë besonin se rrënjët e shkencave zinin në teologji vend. Pra rrënjët e pemës së shkencave ishin në teologji. Kjo është thënia filozofit francez Rene Dekart. Nëse ne do të shëmbëllejmë mbarë dituritë dhe shkencat në botë, ose urtësinë në mënyrë të përgjithshme, atëherë do të na duhej të themi se rrënja e këtyre është në metafizikë dhe në teologji. Ky botëkuptim orvatet që të qortohet duke ngritur një pyetje të tillë si “Vallë ku zënë rrënjët e teologjisë vend?!” Përgjigjja jonë ndaj kësaj pyetjeje është kjo: “Rrënja e teologjisë është në Qenien. Ka një dallim mes ūxhūdit (qenies) dhe meuxhūdit (të pranishmes, asaj që është). Problemi më i rëndësishëm i historisë së shkencës ishte se ajo nuk donte të futej, hynte kurrë në një ndarje në mes të Qenies dhe të pranishmes, pra asaj që është. Ndërkohë që saktësisht këtu është pika më elegante e çështjes. Disa herë bëjmë për qenien fjalë dhe disa herë bëjmë për të pranishmen fjalë... I nderuar Lārīxhānī, thuamëni vallë a mund të flitet për të pranishmen duke u hutuar, shkujdesur nga qenia?! Natyrisht se jo. Por për fat të keq disa njerëz, ose më saktë disa disiplina flasin vetëm për të pranishme, përbëhen bashkë me tërësinë e pjesëve të tyre.

Lārīxhānī: Madje dhe metafizika e Rene Dekartit është kështu... Edhe ajo është problematike nga ky këndvështrim. Për shembull argumenti i tij: “Cogito ergo sum” (Mendoj pra jam)...

Mjeshtër Dīnānī: Po, nënvizojmë se ata u japin të pranishmes përparësi. Fundja shtjellimi i të pranishmes nuk është një gjendje për t’u sharë, turpëruar; patjetër që mund të shtjellohet. Gjëja që përbën problemin është bërja e këtij shtjellimi pa marrë qenien parasysh. Njohja e qenies dhe njohja e të pranishmes janë dy gjëra të ndryshme nga njëra-tjetra. E tërë puna e teologjisë është njohja e qenies, kurse shkencat përpiqen të njohin të pranishmen. Fjala vjen matematika interesohet, merret me shfaqjen matematikore të qenies. Një qenie kur zotëron një shfaqje matematikore, ajo tanimë hyn në fushën e matematikës. Çfarë është një shfaqje matematikore?! Masa dhe sasia. Vallë a mund të bëhet dikush matematikan nëse nuk di masën dhe sasinë?! Jo. Për sa i përket natyrës shprehemi se dhe këtu bëhet për të njëjtën gjendje fjalë. Pra qenia si fillim duhet të ketë një shfaqje natyrore (ose në natyrë), ajo duhet të kushtëzohet me kohën dhe vendin. Trupi duhet të fitojë përmasë, ai duhet të ketë një gjatësi, gjërësi, thellësi dhe vëllim. Pas kësaj dhe shkencat natyrore krijohen, përbëhen bashkë me tërësinë e pjesëve të tyre.

Si përfundim teksa vijmë tek teologjia, duhet të themi këtë: “Kur qenia çlirohet, pastrohet nga mbarë shfaqjet, tanimë ajo bëhet çështje e teologjisë (në rast të kundërt me kushtëzimin e shfaqjes së dy pjesëve të para (në shkencat matematikore dhe ato natyrore)). Që të tëra këto i citova me qëllim që të dëshmoja se rrënja e pemës së urtësisë është në fakt në metafizikë pra në teologji. Njëkohësisht kjo shërben dhe si një përgjigje për ata që shtrojnë pyetjen se ku mbështetet teologjia: burimi i saj është qenia, si është dhe thënia: “Qenia në pikëpamjen e qenies qenie të saj...”. Dhe ka mundësi që qenia të ketë shfaqje në një numër të pafund.

Cila është shfaqja e parë e qenies?! Mendja, koha apo vendi?! Unë nuk dua të hyj në këto çështje tani për tani. Disa filozofë bëjnë për kohën fjalë. Këta të fundit besojnë se shfaqja e parë e qenies është në kohë, pra në histori. Sipas mendimit të tyre qenia e gjen rrjedhën në histori. Kjo është arsyeja që ata kanë menduar se historia është kryesorja, thelbësorja. Një palë tjetër ka përmendur se shfaqja kryesore e qenies është në gjuhë. Atëherë natyrshëm lind pyetja: “Cila është kryesorja koha apo gjuha?!” Hedhim dritë se qenia rrjedhëse në kohë e shfaqjes është një përfundim logjik dhe mund të pranohet si i tillë. Koha me të vërtetë është një ecuri, rrjedhë ku rrjedhin shfaqjet e  e qenies dhe historia shfaqet këtu; sigurisht me kusht që të dish historinë; sepse ai që nuk e di historinë nuk ka as histori; ai ose është në buzë, cep të historisë ose jashtë saj...

Ndërsa sipas një mendimi tjetër këto shfaqje janë në kohë. Nëse do t’i krahasojmë kohën me gjuhën; “Vallë a e kuptojmë kohën me gjuhë apo gjuhën me kohë?! Ne e kuptojmë kohën me gjuhë. Kjo e fundit nuk është e përbërë vetëm nga shkronja të bëra zë dhe nga fjalë që fliten. Gjuha do të thotë mendim, ajo është shfaqja e mendimit. Njeriu bëhet njeri me gjuhë. Pra njeriu ishte dhe më parë njeri, atij nuk iu është bashkangjitur gjuha më pas. Vallë a është gjuha vetore apo e krijuar më pas?!

Lārīxhānī: Gjuha është vetore.

Mjeshtër Dīnānī: Po, e saktë. Gjuha që foshnjat mësojnë dhe flasin pasi lindin është e përbërë nga një shqiptim i dukshëm, jashtëm. Njeriut nuk i ka munguar kurrë gjuha. Ashtu siç e dini janë bërë dhe kanë ardhur një sërë përshkrimesh në lidhje me njeriun siç janë: janë gjallesë ekonomike, gjallesë politike, gjallesë shoqërore, gjallesë teknike, gjallesë që bën, shpik mjete, por nëse më pyesni mua përshkrimi më i bukur rreth njeriut është përshkrimi: “Njeriu është një gjallesë që flet, folëse”. Sa përshkrim mahnitës është ky që bën të qartë se njeriu është njeri me gjuhë. Pra njeriu është njeri sepse ka gjuhë; gjallesat dhe kafshët nuk kanë gjuhë.

Lārīxhānī: Kjo gjuhë për të cilën po bëni fjalë përfshin dhe organin tonë shqiptues që hyn për të folurën tonë në punë?!

Mjeshtër Dīnānī: Gjuha në gojën tonë është shfaqja e saj. E vërteta e gjuhës është mendimi dhe mendja. Nëse mendja jonë nuk do të ishte, nuk do të ishte as gjuha jonë.

Lārīxhānī: Vallë a nuk tregon dhe ājeti i mëposhtëm ḳurānor: “الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَىٰ أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ” “El’jeume nekhtimu ‘ala efuāhihim ue tukel’limunā ejdīhim ue neshhedu erxhuluhum bimā kānū jeksibūne” (Sot Ne do t’u vulosim gojët e tyre dhe do të na flasin duart e tyre dhe do të na dëshmojnë këmbët e tyre se çfarë bënë). (Sūre Jasin, 65) në fakt nuk është organi folës (gjuha) ajo e cila flet por është mendimi?!

Mjeshtër Dīnānī: Ajo gjuhë, këtë herë shfaqet në organet e tjera të trupit në vend të gojës. Pra në këtë rast ju mund të flisni me një dorë që ka gjuhë. Në këtë çast mendoni për një muzikant pa gjuhë... Merrni të mirëfilltë se ai del në skenë dhe me veglat muzikore, ose me një numër të lartë gjestesh dhe mimikash mundohet që t’u përcjellë disa kuptime dëgjuesve, spektatorëve. Tani a mund të themi se ky njeri nuk ka gjuhë?!

Lārīxhānī: Jo. Fundja gjuha shërben për përcjelljen e kuptimeve dhe ajo mund ta vërë këtë në zbatim - qoftë dhe me një mënyrë tjetër.

Mjeshtër Dīnānī: Nuk ka aspak rëndësi nëse këtë e ka bërë qoftë me duar dhe sy, ose me një numër të lartë gjestesh dhe mimikash... Madje dhe me shikim... Kjo përcjellje teksa disa herë ndodh me organin folës në gojën tonë, disa herë ndodh me shikime dhe me organet e tjera të trupit tonë. Le t’i kalojmë dhe këto.

Ndonjëherë dhe sukūti (heshtja) është një gjuhë. Shpeshherë ju mund të parapëlqeni të heshtni për shkak të ndonjë arsyeje, mirëpo krahas kësaj heshtjes suaj, në thelb ju mund të jepni një mesazh që mund të mbushë një libër me vëllime të tëra. Sigurisht se kjo nuk vlen gjithmonë. Nëse ju heshtni atje ku duhet atëherë kjo ka kuptim. Ju duhet ta diagnostikoni shumë mirë vendin e saj. Si rrjedhojë përfshirja, shtrirja e gjuhës është mjaft e gjërë. Në fakt ajo është një mrekulli. Nëse njeriu do t’i kishte mbarë shqisat, por nuk do të kishte mendjen, dijeni se ai nuk do të kishte as gjuhë. Madje dhe sikur të keni aftësinë, zotësinë ëndërruese ju nuk mund të flisni në mangësi të mendjes. Shikoni shqisat e kafshëve janë më të fuqishme dhe më të mprehta se shqisat tona. Për shembull shqisat e tyre të shikimit dhe dëgjimit janë shumëfish më të fuqishme se tonat. Një shqiponjë mali që fluturon në qindra metra lartësi mund ta shikojë lehtësisht një mizë të vockël që është në tokë.

Kuajt, minjtë dhe qentë mund ta parandjejnë minuta më herët një tërmet përpara se të ndodhë me efektet, ndikimet shkatërruese të tij. Si rrjedhojë shqisat e kafshëve janë shumë më të fuqishme se shqisat tona; madje mbase dhe aftësitë ëndërruese të tyre... Megjithatë ato nuk kanë gjuhë sepse nuk kanë mendje. Për këtë arsye gjuha është pranuar si shfaqja e mendjes.

Nëse do të rikthehemi tek çështja jonë pakëz e mëparshme; pra në çështjen nëse shfaqjet e qenies kanë ndodhur në kohë apo në gjuhë, unë jam i mendimit se kjo shfaqje ka ndodhur në gjuhë. Nëse ka gjuhë (fjalë) ka gjithçka. Në fund të fundit kjo e vërtetë është zënë në gojë si në “‘Ahdu’l-Atīḳi” (Besëlidhjen e Vjetër - Teurātin) ashtu dhe në “‘Ahdu’l-Xhedīdi” (Besëlidhjen e Re - Inxhīlin).

Lārīxhānī: Vallë a nuk është dhe “kun-i” (bëhu) qenësor diçka e tillë, tekefundit?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër... Të jesh është një pasojë e mënyrës urdhërore të foljes “kun” (bëhu). Shtojmë se në faqen e parë të Kitābu’l-Muḳaddesit (Librit të Shenjtë) kalon thënia: “Në fillim ishte kelīme-ja (fjala)”. Kelīme-ja (fjala) e këtushme është një adresë, cilësim që përcakton se përpara gjithçkaje, pra që në zanafillë ishte Allāhu i Bekuar dhe i Madhëruar. Allāhu i Lartësuar ishte bërë tek fjala i dukshëm. Le të shikojmë fjalëzën urdhërore “kun” (bëhu). Nëse Allāhu i Lavdëruar nuk do të kishte thënë “kun” (bëhu), vallë a do të mund të qenësohej, sendërtohej, trupëzohej diçka?!

Shkurtimisht klasifikimi që kanë bërë dijetarët e lashtë, vijon ta ruajë autoritetin e tij për shkak të përgjithshmërisë së tij. Ilāhijāti (teologjia) është naḍḥar (teori); në mungesë të teorisë nuk ka as teologji; gjithashtu nuk ka as dy fushat e tjera rijāḍijjāti (gjeometria, shkencat matematikore) dhe tabī‘ijjāti (fizika, shkencat natyrore)...

Çështja, problemi juaj thelbësor është ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësia praktike). Kumtojmë se janë bërë përshkrime të larmishme për sa i përket ḥikmetu’l-‘amelijjes (urtësisë praktike). Por shtylla kurrizore e këtyre përshkrimeve është klasifikimi i përvetësuar nga Naṣīruddīn Tūsīu, degët e të cilit ju i numëruat pakëz qëparë. Madje dhe lidhja e njeriut me vetveten ka një përmasë që përfshin ḥikmetu’l-‘amelijjen (urtësinë praktike). Lidhja e njeriut me vetveten përbën përmasën vetjake të tehdhību’l-akhlāḳit (përmirësimit të etikës). Në përfshirjen, shtrirjen e kësaj fushe zënë vend marrëdhëniet që njeriu ka me familjen dhe me njerëzit përreth tij, sjelljet që ai shfaq në këto marrëdhënie dhe si përfundim ndikimet e ndërsjella që ndërton me shoqërinë. Sipas meje ky klasifikim është xhāmi‘u’l-efrādi (bashkuesi i individëve). Lajmërojmë se një mori filozofësh kanë bërë shtime lidhur me pjesën sijāsetu’l-muduni (drejtimi, politika, qeverisja e qyteteve). Sepse ne shohim se ka një shumëllojshmëri modelesh dhe stilesh drejtimi, mbretërimi, qeverisjeje të qyteteve, shteteve në skenën botërore të ditëve të sotme.

Disa filozofë kanë parapëlqyer dhe përdorimin e thënieve si ‘aḳlu’n-naḍḥarijje (mendja teorike) dhe ‘aḳlu’l-‘amelijje (mendja praktike) në vend të thënieve ḥikmetu’n-naḍḥarijje (urtësia teorike) dhe ḥikmetu’l-‘amelijje (mendja praktike) dhe që të dyja këto janë të sakta. Disa filozofë duke u mbështetur në përdorimin e dytë, pandehin se ne kemi dy mendje. Këta njerëz duhet ta dinë se mendja nuk është më tepër se një e vërtetë e vetme. Natyra, përbërja e saj është një. Shumë mirë, atëherë përse kemi një klasifikim të tillë?! Sepse gjëja që merret parasysh në në këtë klasifikim parasysh nuk është natyra e mendjes, por gjëja që ajo është mute‘al’liḳ (e lidhur, ngjitur) me të. Gjëja që kemi klasifikuar këtu nuk është natyra, përbërja e mendjes. Por e kundërta në këtë klasifikim gjithmonë ka dalë në plan të parë e vërteta se mendja është lidhur, ngjitur me një gjë.

Çfarë do të thotë kjo?! Mendja do, kërkon gjithmonë të menduarat. Pikërisht ashtu siç dituria kërkon gjithmonë të diturën, shikuesi kërkon të shikuarën, dëgjuesi kërkon të dëgjuarën, etj... Gjëja më e bukur që mund ta cilësojë këtë gjendje është thënia ḥajthu’l-iltifāti pra “në këndvështrimin e gjësë që i drejtohet dhe përqendrohet atij”... Kjo thënie ka kuptimin se dituria, shkenca, urtësia është gjithmonë e drejtuar, kthyer dhe përqendruar tek një gjë. Gjithashtu dhe mendja është kështu. Ajo është patjetër “mbi, rreth një gjëje”. Nuk ka mendje që nuk mendon.

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja të bukura, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Lārīxhānī: Pra ajo gjithmonë bën tek diçka me shenjë...

Mjeshtër Dīnānī: Po. Fjala vjen nëse dikush ju del përpara dhe ju thotë “Unë jam dijetar”, vallë a nuk do ta pyesni se çfarë di?! Nëse ai ju jep një përgjigje negative, vallë a mund të pretendohet se ky njeri di diçka?! Përsëri nëse dikush ju del përpara dhe ju thotë “Unë po meditoj”, vallë a nuk do ta pyesni se cili është kuptimi, ose lidhja e meditimit dhe nëse merrni një përgjigje negative, vallë a mund ta miratoni se ky dikush është i mençur?! Njoftojmë se për këtë gjendje janë përdorur thënie terminologjike si “ḳaṣdi” (qëllimi, synimi), iltifāti (shikimi përreth) dhe “teuxhxhuhu” (drejtimi, shikimi i drejtuar), të cilat në përgjithësi janë koncepte që bartin rëndësi jetike në botën e diturisë. Si rrjedhojë mendja nuk është më tepër se një; por e menduara (e lidhura) e saj ndahet në dy pjesë: Ndonjëherë e menduara e mendjes është naḍḥari (teorike) ose diçka nga lloji i teorisë.

Fjala vjen 2+2=4... Ky është një shembull i qenies së të menduarës nga lloji i teorisë; nuk ka rëndësi nëse ajo ka ose nuk ka baraspeshën, kriterin, normën e saj në botën e jashtme. Nëse ju nuk mund të keni gjetur një kriter për këtë gjykim, kjo nuk nënkupton se ai kriter do të jetë i pavlefshëm. Tani le t’i hedhim një sy propozimit: “Çdo ma‘lūl (pasojë) ka nevojë për një ‘il’let (shkak)”. Nëse ju nuk mund të gjeni një kriter për atë gjykim, vallë a quhet i rrëzuar ai?! Sigurisht që jo. Kjo është teoria absolute, e dëlirë dhe e pastër (naḍḥaru’l-maḥḍijjes) dhe është e arsyetuar, logjike, e menduar.

Nga ana tjetër mendja disa herë drejtohet drejt gjësë që është e dukshme në praktikë, punë (ajo punë, vepër bëhet e lidhura e saj). E menduara këtu ka të bëjë me punën si natyrë. Fjala vjen le ta marrim si të mirëqenë se ju cituat: “Fjala e drejtë, vërtetë është e mirë” dhe “Dhuna është e keqe”. Vallë a janë këto gjykime vetëm për teorinë, apo në të njëjtën kohë janë dhe një shenjë se duhet t’i bëjmë apo nuk duhet t’i bëjmë në praktikë?! Japim përgjigje se këto janë një shenjë rreth gjërave që duhet ose nuk duhet të bëjmë... Nëse ana ‘amelijje (praktike) e këtyre këshillimeve abstraktizohet, hiqet dhe thuhet: “Fjala e drejtë, vërtetë është e mirë” dhe “Dhuna është e keqe” vetëm në teori, vallë a ka, mbetet një dobi, përfitim (apo një përmasë praktike e kësaj)?! Jo. Sërish asgjë nuk mund të dëshmohet, vërtetohet në këtë mënyrë... Vallë a është dhuna, ushtrimi i dhunës një e keqe që duhet bërë, ose një e keqe që nuk duhet bërë?!

Ja pra nënteksti “një e keqe që duhet bërë” në këtë këshillim, shpalos përpara sysh “që nuk duhet ta bëjmë atë gjë”, domethënë përmasën praktike të këshillimit dhe përbën një pjesë të tij. Shumë mirë, po nga këshillimi 2+2=4 a mund të deduktohet, nxirret një nevojshmëri dhe përmasë praktike e tillë?! Po, mund të përftohen një sërë pasojash, përfundimesh nga ai. Megjithatë jo vetëm që ky propozim nuk ka një anë zbatimi praktik, i cili do të kthehet tek ne si përfundim i mospunimit, mosveprimit tonë me të, por gjendja në fjalë nuk dëmton as saktësinë, vërtetësinë e tij. Kundrejt kësaj, nëse unë vazhdimisht paskam dhunuar megjithëse kam kumtuar: “Dhuna është e keqe”, ose nuk i paskam besuar thënies sime - në thelb para së gjithash vetes sime - ose qenkam sjellë në një mënyrë të paqëndrueshme. Shumë njerëz në botë e zënë këtë në gojë, mirëpo nga njëra anë vazhdojnë dhunën e tyre. Vallë çfarë mund të dëshmojnë, vërtetojnë njerëz të tillë?!

Sido që të jetë në rolin kryesor të ḥikmetu’l-‘amelijjes (urtësisë praktike) përsëri është mendja; vetëm e lidhura e saj ndryshon. Për më tepër brenda kësaj tanimë ka një “mënyrë nevojshmërie” dhe “ḳaṣdi, mute‘al’liḳu”. Ja pra pikërisht këtu burojnë dallimet, ndryshimet mes propozimeve “është” dhe propozimeve “duhet”. Disa herë propozimet tuaja janë një propozim me “është”, ose “nuk është”. Për shembull propozime të llojit: “Qenia bashkë e dy të kundërtave është e pamundur”, “Uāxhibu’l-Ūxhūdi (E detyruara, domosdoshmja qenie) është e pranishme”....

Herë herë ne shprehemi: “Duhet të mbikqyret drejtësia” dhe “Nuk duhet dhunuar”. Përbërja, struktura e këtyre dy propozimeve të fundit është e ndryshme nga ajo e dy propozimeve të para. Gjendja në të dy propozimet e dyta është e lidhur plotësisht me praktikën (punën, sjelljen, veprën).

Tani le të rikthehemi në urtësinë praktike që ka klasifikuar Naṣīruddīn Ṭūsīu: Dega e parë e këtij klasifikimi ishte akhlāḳu (etika), apo më saktësisht tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës) ose me një përmasë tjetër akhlāḳu’sh-shakhṣijje (etika individuale, personale, vetjake)... Ne duhet të jemi muhedhdheb. Qenia jonë muhedhdheb përkthehet se duhet të mbikqyrim, vëzhgojmë gjërat që duhet të bëjmë dhe nuk duhet të bëjmë. Këtu është vendi i “duhet”. Që të tërë ne jemi gjërat që jemi. Zbardhim se ka një mënyrë nevojshmërie në qenien muhedhdheb dhe ne duhet të jemi të kujdesshëm që të dimë se cilat gjëra duhet të vëzhgojmë, zbatojmë dhe nga cilat gjëra duhet të ruhemi, shmangemi me qëllim që të mund të bëhemi kështu. Tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës) ka “domosdoshmëri, nevojshmëri”; pra kushte të shprehura me mënyrën e nevojshmërisë.

Tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës) përftohet si përfundim i ruajtjes, vëzhgimit, zbatimit të këtyre nevojshmërive. Si rrjedhojë për të arritur në këtë vend, ne duhet të derdhim gjërat që duhen të bëjmë në praktikë. Me fjalë të tjera ky varg nevojshmërish është sqaruar në mënyrë të hollësishme në sherī‘atin islām dhe në diturinë, shkencën e etikës. Në rast të ruajtjes, vëzhgimit, zbatimit tonë të këtyre do të shfaqet një aftësi, zotësi dhe kjo aftësi, zotësi do të ndikojë tek ne. Nëse do të mund të arrijmë në këtë aftësi, atëherë kjo gjendje do të jetë jashtëzakonisht e bukur dhe përbërëse, strukturuese për ne. Pra ato parime janë bërë një aftësi, shprehi aq e ngulitur tek ne, sa për shembull ne nuk dhunojmë asnjëherë në asnjë mënyrë kurrë. Sigurisht se bërja aftësi, shprehi e punëve, veprave është një kohëzgjatje mjaft e mundimshme dhe e vështirë dhe këtu është pikërisht vendi i duhur për të thënë se kjo kërkon një lloj asketizmi, perhize.

Por në fund të kësaj njeriu arrin në një etapë, fazë të tillë ku ai tanimë mbretëron dhe zotëron veten e tij. A mund të jetë njeriu mbretërues, zotërues i vetvetes?! Shikoni, do të them një gjë shumë të rëndësishme këtu: Njerëzit në përgjithësi zotërojnë pasuri, plaçka, prona, sende, shtëpi, thesare, etj. Ne e dimë se ka një larmi pasurish, pronash, zotërimesh të llojeve të ndryshme. Secili e di llojin e pasurisë, zotërimit në kuptimin që përkufizova pak më parë. Krahas të tërë këtyre zotërimeve, vallë a mund të jetë njeriu dhe zotërues i vetvetes?! Po, ai mund të jetë, por kjo është mjaft e vështirë. Vetë njeriu është hem mālik (zotërues) dhe hem memlūk (i zotëruar). Vallë a është njeriu më i aftë kur zotëron vetveten, apo kur zotëron disa metra katrorë truall?!

Lārīxhānī: Njeriu është më i aftë kur zotëron vetveten...

Mjeshtër Dīnānī: Nëse dikush çliron, ose pushton dhjetra qytete, rajone, shtete, zona, madje kontinente por nuk kontrollon, mbretëron, zotëron vetveten, vallë a mund ta emërtojmë, quajmë si një mālik mbretërues, mbizotërues atë?! Ky njeri është një memlūk (i zotëruar) në të vërtetë. Ndonëse është i tillë ai e pandeh veten se është mālik (zotërues). Vetëm kur njeriu është mālik (zotërues) i vetvetes ai mund të përmirësojë etikën e tij. Ai pavarësisht se mund të zotërojë disa dëshira, përsëri përmirësimi i etikës dhe “nevojshmëritë” - njeriu e di shumë mirë se lumturia e përhershme është e fshehur në këto dukuri - vënë një pengesë, vizë të madhe përpara këtyre dëshirave epshore dhe vetjake. Tanimë nuk janë dëshirat, ato të cilat urdhërojnë atë, por është ai që fillon të urdhërojë dëshirat... Pra njeriu urdhëron vetveten... Ai bëhet hem āmir (urdhërues) dhe hem me‘mūr (i urdhëruar). Këto që thashë janë shumë të rëndësishme i nderuar Lārīxhānī.

Kë urdhëron një zotëri?! Skllavin e tij... Kë urdhëron një komandant?! Ushtarin e tij... Kë urdhëron një kryetar shteti (kryeministër)?! Nënshtetasit e tij... Gjithashtu kemi dhe urdhërimin e njeriut të vetvetes. Vallë a nuk mund ta urdhërojë njeriu vetveten?! Po, ai mund ta urdhërojë atë. Komandanti i vërtetë është ai cili mund të urdhërojë vetveten fillimisht. Njeriu ka një sërë dëshirash epshore në natyrën e instinktit dhe ato vazhdimisht e tërheqin në një anë atë. Nëse ai nuk i miraton instinktet e tij deri në një masë të caktuar dhe nuk u vë atyre kufi - që instinktet mund të çohen pa kaluar, tejkaluar një kufi të caktuar në vend; madje çuarja e tyre në vend është detyrë - ky njeri kërkon gjithmonë më tepër. Nëse instinktet njerëzore nuk dinë të ndalojnë dhe nuk njohin kufi, tanimë kush duhet të urdhërojë atë këtu?! Njeriu... Çfarë të urdhërojë?! Shfaqjet e tij (punët, sjelljet, veprat e tij...).

Si rrjedhojë mendja është komandantja e shfaqjeve të tjera njerëzore dhe aftësive, instinktive epshore të tij. Ja pra pikërisht këtu është vendi ku njeriu është hem është hem mālik (zotërues) dhe hem memlūk (i zotëruar). Rishtas këtu është dhe pasuria, zotërimi i vërtetë. Ai që zotëron vetveten, ka zotëruar mbarë botën. Madje si këtë botë ashtu dhe botën tjetër... Zbulojmë se nuk ka asgjë që nuk është nën mbretërimin, zotërimin e tij pas kësaj shkalle. Krahas kësaj dikush që nuk kontrollon, zotëron vetveten është sërish memlūk (i zotëruar), pavarësisht se mund të zotërojë të tërë botën. Sepse ai iu është nënshtruar epsheve mishtore dhe joshjeve shtazarake të tij dhe këto të fundit e zvarrisin në vendin ku duan. Vallë a duhet të rendim pas dëshirave epshore, apo janë këto të fundit që duhet t’iu nënshtrohen logjikës, racionalizmit tonë?! Cila është e sakta?! Ja pra përgjigjja e pyetjes se kujt i përket zotërimi i vërtetë është e fshehur në përgjigjen që do t’i jepni kësaj pyetjeje.

Lārīxhānī: Përderisa ne i nënshtrohemi vetvetes dhe do të tjerët do të na nënshtrohen.

Mjeshtër Dīnānī: Mbetet për t’u parë që këto nënshtrime nuk janë përtej një vegimi! Njeriu pavarësisht zotërimit të tërësisë së pasurisë, posteve, rytbeve dhe vendeve, por është skllav i epshit të tij, pra nëse ai adhuron dhe robërohet ndaj dëshirave, epsheve, joshjeve të tij, ai është pikërisht vetë skllavi në të vërtetë. Ky njeri është bërë skllavi i dëshirave, epsheve dhe instinkteve. Mjafton një instinkt i vetëm që të mund ta zvarrisë në secilën luginën që ai do. Vallë a mund ta quajmë mālik (zotërues) këtë njeri të tillë?!

Ja pra këtu futet, hyn në lojë funksioni i pastrimit të etikës, moralit, pra i etikës vetjake: Bërja  mālik (zotërues) i vetvetes. Disa njerëz ndoshta nuk mund ta kuptojnë mundësinë e bërjes, qenies mālik (zotërues) të njeriut të vetvetes. Si përfundim sipas tyre njeriu është përsëri vetvetja. Po, miratojmë se njeriu hem në një anë është vetvetja dhe hem nuk është vetvetja. Çdo gjë është rishtas vetvetja. Deti është det, guri është gur, kafsha është kafshë, mali është mal, shpendi është shpend... Megjithëse njeriu është një qenie që është “vetvetja”, ai njëkohësisht është qenia e vetme që nuk mund të jetë vetvetja. Kjo është dukuria, gjëja që quhet “qenia i huaj”. Njeriu ndonjëherë bëhet i huaj me vetveten. Në veçanti kjo gjendje është shtuar dhe përhapur jashtë mase në ditët tona... Njeriu pandeh se është vetvetja; ndërkohë, sakaq ai nuk është vetvetja. Ai është bërë skllavi i një morie gjërash, sendesh.

Si rrjedhojë njeriu ose është vetvetja (huue-huue), ose nuk është vetvetja (huue-gajru’l-huue). Njeriu është një qenie shumë e koklavitur. Çdo qenie është vetëm vetvetja. Bleta është bletë, milingona është vetëm milingonë; ajo nuk është bletë. Njeriu është hem vetvetja dhe hem një kafshë grabitqare. Si rrjedhojë përkufizojmë se qenia i huaj ka një sërë kriteresh, normash. Tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i etikës) që është njëra nga degët e shkencës së etikës e vë njeriun në dijeni për ndjekjen e hapave, udhëve (domosdoshmërive, nevojshmërive) që duhen ndjekur me qëllim që të mos përfshihet, pushtohet, rrëmbehet në këtë qenie të huaj.

Lārīxhānī: Naṣīruddīn Ṭūsīu si pasojë e qenies së tij një filozof matematikan, ai në të njëjtën kohë pothuajse ka luajtur rolin e një inxhinieri dhe në çështjet e etikës, moralit. Sipas mendimit tim ky qëndrimi i Ṭūsīut është i pashoq... Unë dua që ta nxjerrim këtë anën e tij në plan të parë: khalīfeja fāṭimit Ebū Menṣūr Muḥteshemi do, kërkon nga Naṣīruddīn Ṭūsīu që të përkthejë një vepër në fushën e etikës të shkruar nga Ibn Miskeuejhu. Fundja ky urdhër kishte ardhur nga një njeri i klasës, sërës së lartë. Mirëpo Naṣīruddīn Ṭūsīu nuk ndërmerr asnjë lloj veprimi me këtë njeri, ai nuk bën asnjë lloj marrëveshjeje me të. Shkurtimisht Naṣīruddīn Tūsīu nuk lejon që asgjë dhe askush të ndërhyjë, përfshihet në atë lirinë e hapësirës së mendimit të tij. Disa ngrenë pretendimin se ai ka jetuar nën skllavërinë e shī‘ītëve ismā‘īlitë dhe pushtuesve mongolë. Por ajo që është e vërtetë është se askush nuk ka mundur të mbretërojë, sundojë mbi mendimet e tij. Naṣīruddīn Tūsīu është një personalitet aq i madh sa me të vërtetë ne duhet të kalojmë në riḥletu’t-tedrīsātin (udhëtimin arsimor, edukues të tij) nëpërmjet veprave të tij...

Menjëherë pas kësaj ngjarjeje, urdhri Naṣīruddīn Tūsīu fillon hartimin e veprës së tij me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirite). Në këtë të fundit ai ka cekur tërësinë e çështjeve rreth tehdhību’l-akhlāḳit (përmirësimit të etikës), të cilat i ka hijeshuar, stolisur me ājete të nderuara ḳurānore, ḥadīthe fisnike të të nderuarit të dërguar (p.q.m.t.) dhe rrëfime të nderuara të Ehli Bejtit (p.m.t.). Ai veçanërisht i ka cilësuar jashtë mase shpesh thëniet e Emīru’l-Mu’minīnit (Prijësit të Besimtarëve) ‘Alī Ibn Ebī Ṭālibit (p.m.t.)... Ai në njëfarë kuptimi e ka përshkruar veprën me titull: “Nehxhu’l-Belāgati” (Udha e Oratorisë) si një etalon, gur kilometrik të drejtorisë (drejtimit, kryesimit) islāme. Deri në këtë çast nuk kam qenë dëshmitar i askujt për ngritjen e një projekti ndërtimi të tillë. Këto mënyra dhe udhë të ndjekura nga ai rrjedhin nga ana filozofike dhe matematikore e tij. Ky i fundit ka mundur që t’i përdorë këto anët e tij në një mënyrë mjaft autoritare në fushat për të cilat bëra fjalë.

Në këtë pikë Naṣīruddīn Tūsīu lajmëron se njeriu mund të arrijë në tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimin e etikës), vetëm për sa kohë që përfiton nga mësimet e shpalljes hyjnore. Ai krahas nderimit dhe respektit të pafund që ka për mendjen, urtësinë dhe të urtët, nga njëra anë i ka kapërcyer, tejkaluar të tëra këto fusha, nëse do të ishte thënia e duhur ka përcaktuar se guri i çmuar dhe pasuria e vërtetë në këtë çështje është tek shpallja hyjnore. Në këtë kontekst, lidhje ai e ka sqaruar në një mënyrë të mrekullueshme sherī‘atin islām dhe e ka treguar vendin e tij të pazëvendësueshëm në diturinë e etikës apo shkencën e moralit, duke e nënvizuar, vizatuar me viza të trasha. Ç’është e vërteta në këtë kontekst deri më sot nuk kam rastisur në asnjë komentues më mbresëlënës të ājetit ḳurānor si vijon: “هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ” “Huue’l-ledhī be‘athe fī’l-ummijjīne resūlān minhum jetlū ‘alejhim ājātihi ue juzekkīhim ue ju‘al’limuhum’l-kitābe ue’l-ḥikmete ue in kānū min ḳablu lefī ḍalālin mubīnin” (Ai është i Cili u dërgoi (‘arabëve) të paditur të dërguarin nga ata (gjiri i tyre), që t’u lexojë ājetet e Tij dhe t’u pastrojë, t’u mësojë Librin (Ḳur’ānin, sherī‘atin) dhe urtësinë, ndonëse më parë ishin në një humbje, shmangie të qartë). (Sūre Xhumu‘a, 2) Ai teksa iu adresohet si “sherī‘ati islām” Kitābit (Librit), për sa i përket çështjes së ḥikmetit (urtësisë) tregon urtësinë praktike të tij si adresë. Ai na tregon me një inxhinieri të hollë, madje dhe udhën e përfitimit nga mësimet ḳurānore.

Çështja jonë herë pas here del jashtë urtësisë praktike të Naṣīruddīn Ṭūsīut... Kështu që përderisa kemi ende kohë unë mendoj se do të jetë shumë mirë nëse qëndrojmë mbi gjërat që duhen përcjellur nga urtësia praktike e tij në këtë çështje. Kur ju përpiluat librin me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut”, vallë a arritët në përfundimin se ne kemi nevojë dhe në kohën tonë për këto parime?! Domethënë ashtu siç bëtë dhe më parë të ditur si shembulli i çështjes “qenia mālik (zotërues) i njeriut të vetvetes”... Që nënkupton orvatjen e njeriut për ngritjen e familjes ose daljen, hedhjen në skenën politike ose shoqërore, në një kohë kur ai nuk ia ka dalë mbanë ta bëjë këtë brenda vetvetes ende. Kjo dukuri me të vërtetë është njëra nga problemet më të mëdha të kohës sonë... Në rast të kundërt biri i njeriut quhet se ka tradhtuar gjithçka që ka pretenduar. Atëherë çfarë duhet të bëjë njeriu që duhet të bëhet zotëruesi i vetvetes?!

Mjeshtër Dīnānī: Këtu mund të shprehemi se ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīu i përzgjedhur, me të vërtetë ka jetuar brenda një harku kohor i cili mbase mund të emërtohet si një nga epokat më barbare, të këqija, të tmerrshme të historisë së njerëzimit. Ai pavararësisht tërësisë së këtyre kushteve te mundimshme dhe të vështira, ka përfituar gjithmonë nga urtësia e tij dhe e ka nënshtruar palën përballë. Ai duke shkruar librin e tij me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirite) e kishte përulur ndaj vetes dhe khalīfen fāṭimit Ebū Menṣūr Muḥteshemin. Ky libër që ai shkroi është më i bukur se libri i Ibn Miskeuejhut. Për më tepër ashtu siç bëtë dhe ju të qartë Ṭūsīu këtu u ka dhënë dhe ājeteve të nderuara ḳurānore dhe ḥadītheve fisnike profetike vend. Në fakt fjalë për fjalë ai ka bërë njeri dhe perandorin barbar mongol Hulāgu Khānin (themeluesin e shtetit ilkhānit: Media e Lirë). Ishte pikërisht Naṣīruddīn Ṭūsīu ai i cili e bëri njeri atë. Sepse Ṭūsīu ishte një njeri i matur dhe madje një diplomat, politikan i madh...

Njëri nga shërbimet më të mira që ai bëri në fushën e etikës ishte hartimi i librit të tij me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirite). Ky i fundit është një nga librat më të bukur etikë të ditëve të sotme. Sigurisht se në përgjithësi numri i librave në këtë fushë nuk është i tepërt. Në këtë fushë mund të përfshihen dhe disa vepra të tjera si ajo me titull: “Mi‘rāxhu’s-Se‘ādeti” (Ngritja e Lumturisë), “Xhāmi‘u’s-Se‘ādeti” (Bashkuesi i Lumturisë) dhe “Akhlāḳu’l-Xhelāli” (Etika e Lartë). Megjithatë libri me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirite) i Ṭūsīut ka një autenticitet, origjinalitet dhe natyrë të veçantë. Ne duhet të nënvizojmë faktin se ai nuk është mjaftuar vetëm me këtë vepër në këtë fushë. Kështu që dhe në një vend të librit tim kam qëmtuar se kjo vepër e shkruar nga ai nuk mjafton. Ashtu siç kemi cekur dhe më parë në këtë programin tonë, ai ka dhe një vepër tjetër tejet të rëndësishme që e ka shkruar në këtë fushë, e cila mbase është një nga veprat më të holla të tij në aspektin e numrit të faqeve.

Titulli i veprës së lartpërmendur është “Euṣāfu’l-Eshrāfi” (Cilësitë, Veçoritë e Fisnikëve)... Duke parë thjesht titullin e kësaj vepre duhet bërë kujdes, le të mos mendohet se kjo vepër është shkruar posaçërisht për të pasurit. Fjala “eshrāf” është numri i shumës i fjalës “sherīf” (fisnik) dhe do të thotë njerëz fisnikë dhe të lartë. Pra njerëz muhedhdheb (të përmirësuar), kāmil (të plotë) dhe uelī (kujdestarë, miq)... Ai në këtë vepër del dhe mbi atë me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirite), e cila është një vepër e përgjithshme e etikës dhe është përpiluar për masat, turmat e gjëra. Ai këtu bën fjalë për përshkimin hap pas hapi të njeriut të sejru’s-sulūkit (ecurisë, udhëtimit të përmirësimit moral dhe shpirtëror: Media e Lirë). Dhe më pas ai u jep dhe çështjeve të urtësisë vend. Unë këtë veprën e sipërcituar nuk e shoh nën, poshtë asnjë vepër tjetër të urtësisë, sepse këtu zë mbarë thelbi i thënieve të të urtëve vend.

Ai në këtë vepër shënjon se njeriu nëpërmjet tehdhību’l-akhlāḳit (përmirësimit të etikës) dhe me qenien mālik (zotërues) të vetvetes, mund të jetë memlūku (i zotëruari) i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Ai pas shkrimit të librit të parë të etikës për masat e gjëra, hap pas hapi zë fill të hyjë në çështjet e urtësisë. Në veprën e mësipërme është përpunuar, trajtuar më shumë etika e urtësisë. Pra është folur për përmasën më të plotë të ecurisë së përmirësimit etik dhe moral, si dhe natyrisht për nefsu’l-mālikijjetin (zotërimin e shpirtit, vetes)... Ja pra këto dy veprat e etikës i ka shkruar një filozof matematikan dhe gjithashtu një ḥakīm (i urtë) i spikatur i kohës së tij. Ai ishte një personalitet i pashoq në art, ngjyrë, poezi dhe shije. Rubā‘īrat (strofat me katër vargje: Media e Lirë) që na kanë arritur nga ai deri në ditët e tona janë një dëshmi e veçantë e autoritetit të tij në këtë fushë. Në të njëjtën kohë këto vënë dhe anën artistike, intelektuale, letrare dhe poetike të tij në dukje.

Arti është një perspektivë e tillë që duke filluar nga këtu ju mund t’i përafroni të tëra kulturat e botës me njëra-tjetrën. Nëse do të themi se arti është gjëja e vetme që u bën mbarë kulturave thirrje, zë, ai bashkon, njëjëson dhe përqafon secilin nga ne pandeh se nuk do ta kemi tepruar aspak. Ashtu siç jeni në dijeni dhe ju arti ka të pranishëm një numër të lartë degësh. Kështu që Ṭūsīu këtë anën e tij që është njëra nga degët e tij e ka vënë në letërsi dhe poezi në pah. Fatkeqësisht si poezive të tij pikërisht ashtu si dhe veprave të tij iu është treguar shumë pak interes.

Lārīxhānī: Në këtë pikë për fat të keq erdhëm në fund të programit tonë, mjeshtër i nderuar. Ashtu siç e përcaktuat dhe ju, ai ka ndarë dituri, gjëra që vijojnë ta ruajnë freskinë dhe përditshmërinë e tyre në këtë fushë. Kështu që këshillojmë çdo njeri që ka interes ndaj veprave të Ṭūsīut - që ashtu siç qartësuat dhe ju sa keq që është treguar shumë pak interes gjatë historisë - që t’i arrijnë, shtinë në dorë dhe t’i hulumtojnë këto vepra. Shprehemi kështu sepse nevoja që ndihet ndaj tyre sot, është më e tepërt se nevoja që është ndjerë ndonjëherë në të tëra epokat e historisë. Sepse ne mund t’i shërbejmë shoqërisë vetëm atëherë kur të jemi mālik (zotërues) të vetvetes. Në rast të kundërt tradhtia jonë është një punë e pashmangshme. Si rrjedhojë e përmbyllim duke thënë se përpjekja për drejtim, mbretërim, qeverisje e miliona njerëzve, nga ana e atyre që nuk mund të jenë mbretërues, zotërues të vetvetes është problemi më i madh i botës së politikës së ditëve të sotme. Gjëja që njerët të tillë bëjnë është më shumë nxitja, shkaktimi i dëmeve, ligësive se kryerja e shërbimit. Nëse dhe mjeshtri ynë i nderuar do të na japë miratimin, pëlqimin e tij, dua që të bëjmë një program mbi poetikën e Ṭūsīut.

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht, përse jo... Gjithashtu le të prekim në një mënyrë të imtësishme dhe çështjet e sijāsetu’l-mudunit (drejtimit, politikës, qeverisjes së qyteteve), nëse është e mundur.

Lārīxhānī: Si urdhëroni, patjetër...

Lārīxhānī: Me dëshirën se do të takohemi përsëri në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak