Shumë kohë më parë nga kjo, unë kisha hasur në një thënie shumë të bukur të një mendimtari të shquar perëndimor, emri i të cilit nuk po më kujtohet në këtë çast që kishte shprehur si më poshtë: “Shejṭāni është gjithmonë në xhuz’ijjāte (copëza, pjesëza, të pjesshmet)”. Pa shikoni thellësinë e kësaj thënie! Vallë a mund të mendohet një vend ku nuk është shejṭāni?! Ai është i pranishëm kudo. Krahas kësaj kudo që të jetë, vendi ku ndodhet është patjetër vendi i një copëze, pjesëze, të pjesshmeje. Çfarë kuptimi ka kjo?! Kjo ka kuptimin se shejṭāni nuk mund të arrijë në të plotat... Dukuri kjo që tregon se ai nuk mund të arrijë në ‘ālemu’l-‘aḳlin (botën e mendjes).

Letra Që Ṣadruddīn Ḳonevīu I Shkroi Ṭūsīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, gjithëpërfshirëse dhe të thella të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Tanimë ashtu siç e dini ne kemi disa programe që po hetojmë mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut mbi boshtin e librit me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” të shkruar nga mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī.

Mjeshtri i nderuar, kishte përcjellur një fjali nga pjesa me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Postet e të Urtëve) që zë vend në veprën me titull: “El’Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) e Ibn Sīnās në programin tonë të kaluar dhe i kishim dhënë ndjekësve tanë të nderuar fjalën se do ta sqaronim këtë fjali në programin tonë të ardhshëm.

Ky personalitet i madh ka të pranishme një numër të lartë veprash në fusha të larmishme nga njëra-tjetra. Ai ishte dikush që kishte dituri, njohuri dhe largpamësi në fusha shkencore si fejlesufijje (filozofi), kelām (apologjetikë, fjalim), ‘ilmu’n-nuxhūmi (astronomi), manṭiḳ (logjikë), akhlāḳ (moral), ‘irfān (urtësi), taṣaūuf (misticizëm), matematikë dhe ṭibb (mjekësi). Me të vërtetë ai është një personalitet magjepsës. Vepra e tij me titull: “Texhrīdu’l- I‘tiḳādi (Pastrimi i Besimit, Kredos) e ruan rëndësinë e saj në shkencën e apologjetikës si një burim i rëndësishëm drejtimi kryesor, themelor për të tërë për një kohë mjaft të gjatë më shumë se 800 vitesh dhe ashtu siç ka ndodhur në të kaluarën dhe sot vijojnë të shkruhen një numër i madh sqarimesh si nga dijetarët sunnitë dhe shī‘ītë.

Ashtu siç do të kujtoheni, ne kishim dalë për një udhëtim mbi mendimet filozofike, të njohurisë dhe të urtësisë së Naṣīruddīn Ṭūsīut. Dialogjet e zhvilluara të këtij mendimtari të madh po i sqaronim duke marrë për bazë veprën e çmuar dhe të mrekullueshme me titull: “Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof i Dialogut” e hirësisë së tij mjeshtrit tonë të nderuar. Edhe letra e shkruar e Ṣadruddīn Ḳonevīut për Naṣīruddīn Ṭūsīun është njëra nga çështjet e studiuara në veprën e lartcituar. Ṣadruddīn Ḳonevīu në këtë letër i ka bërë pyetje Ṭūsīut për gjëra që përbëjnë boshtin e mendimeve të tij. Ky shkrim i ndërsjellë është trajtuar me kreun: “Përputhja e Intuitës dhe Mendimit në një Dialog Madhështor”. Me të vërtetë ky është një krye dhe përmbajtje e denjë e emërtuar me emrin e tij...

Po, mjeshtër ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, Ṣadruddīn Ḳonevīu ishte njëri nga nxënësit e përzgjedhur dhe khalīfet (prijës sekti, ṭarīḳati) e përkryer të Muḥjiddīn Ibn ‘Arabīut. Ai nuk ishte kurrë një personalitet i rëndomtë. Një personalitet i tillë në fushën e urtësisë i shkruan një letër Ṭūsīut. Nëse më lejoni unë dua të përcjell disa paragrafe të kësaj letre dhe më pas le të përfitojmë nga sqarimet e hirësisë suaj:

Ṣadruddīn Ḳonevīu e lavdëron në një mënyrë shumë të bukur Naṣīruddīn Ṭūsīun në rreshtat e parë të letrës së tij:

“Ai është një khāxhe (hoxhë) madhështor, zotërues i virtyteve të larta, krenaria e të parëve e të fundve, sullṭāni i të urtëve të shekullit, mirësia e epokës (kohës), ndihmësi i feve dhe popujve...”

Shkurtimisht mbarë mbiemrat që ka numëruar janë gjëra të identifikuara me Naṣīruddīn Ṭūsīun. Në këto thënie nuk bëhet fjalë për ndonjë lajkë ose teprim. Më tej Konevīu bën një hyrje në temën kryesore të letrës. Kjo pjesë është mjaft e gjatë:

“Synimi i mukhliṣit (të sinqertit) që do të hapë derën e uṣlatit (bashkimit, takimit) është jetësuar me atë vetë. Njëra nga udhët e kërkimit të këtij liḳāi’ (bashkimi, takimi) është shkrimi i ndërsjellë; sepse atë e kanë përkufizuar si njëra nga dy udhët e takimit. Kjo është arsyeja që në këtë pjesën hyrëse të letrës, nuk desha privimin e asaj vete nga “dobitë e diturisë” - që këto janë pamjet më madhështore në përparimin e shpirtrave, trupave - nga mendimet e asaj vete të nderuar dhe që të mos ketë pjesën e fatit nga përfundimet e këtyre mendimeve të përftuara”.

Mjeshtër, përpara se të kalojmë në përgjigjen e Naṣīruddīn Ṭūsīut, urdhëroni nëse besoni se ka gjëra që duhen sqaruar në këtë pjesën hyrëse. Më pas do të vazhdojmë përsëri që të lexojmë letrën.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke miratuar se ato që keni ndjerë në mënyrë intuitive janë shumë të sakta. Po, ashtu siç bëtë dhe ju të qartë Ṣadruddīn Ḳonevīu është një dijetar dhe i urtë i madh. Ai nuk është vetëm një nxënës i Ibn ‘Arabīut, por gjithashtu dhe një personalitet i cili ju është dorëzuar arsimimit, edukimit dhe stërvitjes së tij që nga fëmijëria e tij.

Lārīxhānī: Po, në të njëjtën kohë ai është dhe i birësuari i tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, si në fjalëz ashtu dhe në kuptim... Domethënë ai është rritur dhe stërvitur nën mbikqyrjen e Ibn ‘Arabīut që nga vegjëlia e tij. Nëse duhet të themi të vërtetën ai kishte aftësi të mëdha. Ai ishte khalīfeja (prijësi i ṭarīḳatit) më i mirë i Ibn ‘Arabīut. Se sa është i vërtetë ky diagnostikim del dhe në thellësitë e veprave të lëna pas tij në dukje. Sido që të jetë ne mund të themi se ai është një i urtë i pashoq. Shkrimet e ndërsjella të këtij të urti të madh me bashkëkohësin e tij Ṭūsīun janë të pranishme.

Në pjesën hyrëse të kësaj letrës që lexuat dhe ju gjenden fjali dhe thënie që janë mjaft interesante. Në lavdërimet e tij ndaj Ṭūsīut nuk përmbajnë në mënyrë të prerë ndonjë... Ose teprim. Ai e kishte cilësuar Ṭūsīun si një nga mirësitë e epokës (kohës) së tij. Po, disa herë koha ka mirësi dhe disa herë ka ligësi. Herë-herë mbarë mirësia e kohës shfaqet në një njeri. Sigurisht se Ḳonevīu është njëri nga njerëzit e bukur, të mirë të kohës së tij. Ḳonevīu që është një nga mirësitë e kohës së tij e kujton dhe Ṭūsīun si një nga mirësitë e kohës së tij.

Fjalia më interesante që dua të ndaloj, qëndroj mbi këtu është fjalia ku thuhet: “shkrimi i ndërsjellë është njëra nga dy udhët e bashkimit, takimit”. Pra ai në fakt kishte dëshiruar që të takohej ballë përballë me Ṭūsīun. Megjithatë Ḳonevīu si pasojë e disa kushteve brenda të cilave gjendej e dinte se ky takim nuk ishte i mundur... Për këtë arsye ai përcakton se ky takim do të ishte i mundur vetëm me anë të letrës. Muuāṣale (bashkimi, takimi) përftohet me anë të mukātebes (shkrimit të ndërsjellë). Pra shkrimi i ndërsjellë është një lloj bashkimi, takimi. Ḳonevīu e emërton këtë si një nga dy udhët e bashkimit, takimit.

Ashtu siç e dini disa takime janë me fjalë, kurse disa të tjera janë me laps, shkrim. Në të vërtetë në këto letra gjendet dhe një pamje e këmbimit, marrëdhënies së mendimeve. Fundja ashtu siç nënvizuat dhe ju emri i veprës sime është “Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof i Dialogut”. Ashtu siç kemi hetuar dhe në programet tona, në fund të fundit Ṭūsīu ishte një filozof i dialogut. Edhe ky personalitet i madh (Ḳonevīu) që është një i urtë ishte një njeri i dialogut; sepse ashtu siç do të kuptohet dhe nga pjesa hyrëse e letrës, bën për dialogun dhe dobitë e tij fjalë. Nëse nuk kemi mundësi një bashkim, takim ballë përballë, atëherë duhet ta dimë se dhe shkrimi i ndërsjellë është njëra nga dy udhët e bashkimit, takimit. Ky dialog dhe shkrim i ndërsjellë është në shkallën e një përkryerje të pamjeve të diturisë. Çfarë do të thotë përkryerja e pamjeve të diturisë?! Kjo do të thotë jetësimin e një infitāḥu (hapjeje) në dialog dhe freskimin dhe përtëritjen e pamjeve të diturisë.

Këtu thuhen vazhdimisht disa gjëra në mënyrë të ndërsjellë dhe mendimi lartësohet. Nëse dialogu nuk është mendimi ngrin. Një mendim që nuk ka dialog është i ngrirë. Këtë e kishim cekur disa herë më parë: Me qëllim që një njeri të mund të krijojë dialog, ai nuk ka nevojë në kuptimin absolut për një tjetër; sepse ai mund ta bëjë dhe me vetveten këtë. Pra dhe monologu është një lloj dialogu. Ne flasim me vetveten kur mbesim vetëm. Tani pa mendoni që kjo ndodh mes dy dijetarëve dhe të urtëve... Teksa shumë njerëz theksojnë anën apologjetike të tij, unë e shikoj atë hem si një filozof të madh dhe hem si një i urtë të madh. Rishtas nëse ai nuk do të ishte dhe një i urtë, vallë a do të mund të shkruante kaq lehtë dhe qetë një i urtë i madh siç është Ṣadruddīn Ḳonevīu me të?! Nuk ka asnjë dyshim se ky ishte një dialog shumë i dobishëm dhe pjellor.

Një çështje tjetër që e bën këtë shkrim të ndërsjellë ineresant është bërja e Ḳonevīut fjalë për tekāmulu’l-‘aḳlijjen (përkryerjen logjike) me epitetin, titullin e pasardhësit të Ibn ‘Arabīut dhe me atë të një të urti të madh. Shumë mirë, ai mund të bënte dhe për gjëra si mukāshefen (zbulimin e ndërsjellë), mushāheden (shikimim e ndërsjellë) dhe ru’jān (ëndrrën) fjalë, apo jo?! Nga këtu ne kuptojmë se gjërat që duhen përkryer janë pamjet intelektuale dhe logjike. Sa më shumë që mendja e njeriut të jetë e përkryer aq më shumë zgjerohet dhe uusaṭu’l-ūxhūdijje (aftësia, ena, zgjerimi qenësor i tij). Ne shpeshherë në këtë program kemi bërë për qenien e botës një shfaqje të logjikës, mendjes fjalë. Gjërësia e mendjes është në raport, përpjesëtim të drejtë me gjërësinë e të plotave. Sepse ajo është ‘ālemu’l-murselāti ue’l-kul’lijjāti (bota e të pavarurave dhe të plotave).

Shumë kohë më parë nga kjo, unë kisha hasur në një thënie shumë të bukur të një mendimtari të shquar perëndimor, emri i të cilit nuk po më kujtohet në këtë çast që kishte shprehur si më poshtë: “Shejṭāni është gjithmonë në xhuz’ijjāte (copëza, pjesëza, të pjesshmet)”. Pa shikoni thellësinë e kësaj thënie! Vallë a mund të mendohet një vend ku nuk është shejṭāni?! Ai është i pranishëm kudo. Krahas kësaj kudo që të jetë, vendi ku ndodhet është patjetër vendi i një copëze, pjesëze, të pjesshmeje. Çfarë kuptimi ka kjo?! Kjo ka kuptimin se shejṭāni nuk mund të arrijë në të plotat... Dukuri kjo që tregon se ai nuk mund të arrijë në ‘ālemu’l-‘aḳlin (botën e mendjes). Nëse do të komentojmë thënien e sipërpërmendur, mund të themi se ajo kishte këtë kuptim në mënyrë të tërthortë. Konceptimi i të plotave është puna e mendjes. Duke qenë se shejtani nuk mund të arrijë në ‘ālemu’l-‘aḳli (botën e mendjes) ai shfaqet gjithmonë në të pjesshmet.

Si rrjedhojë njeriu duhet të jetë gjithmonë i kujdesshëm, vëmendshëm në çështjen e të pjesshmeve. Shumë mirë, por çfarë do të thotë mundësia e arritjes së njeriut në të plotat?! Kjo do të thotë arritjen në mendjen e çiltër, dëlirë... Ky është një përparim logjik, mendor. Nëse një njeri arrin në pjekurinë mendore dhe arrin në është ‘ālemu’l-murselāti ue’l-kul’lijjāti (botën e të pavarurave dhe të plotave), atëherë ai do të ketë arritur në një vend ku shejṭāni i mallkuar nuk do të mund të arrijë. Në këtë aspekt mund të themi se vendi ku shejṭāni i mallkuar lëviz, qarkullon, shëtit është ‘ālemu’l-xhuz’ijjāti ue’t-takhajjulāti (bota e të pjesshmeve dhe ëndërrimeve). Pra shejṭāni i mallkuar e pushton, sulmon njeriun nga ‘ālemu’l-ḥissi ue’l-khajjāli (bota e shqisës dhe ëndrrës) me anë të ashtuquajtuarave ëndërrimet shejṭānore. Sërish ai mund të ngadhënjejë dhe ta mashtrojë njeriun në ‘ālemu’l-ḥissi (botën e shqisës). Qoftë me anë të syve apo qoftë me anë të veshëve, kjo nuk ka rëndësi.

Në përgjithësi shejṭāni depërton, sulmon nga çarjet, plasaritjet, vrimat shqisore. E njëjta gjë vlen dhe për ëndrrën dhe vegimin. Sepse dhe vegimi ishte bota e kuptimeve xhuz’ijje (të pjesshme). Sapo njeriu arrin në ‘ālemu’l-murselāti ue’l-kul’lijjāti (botën e të pavarurave dhe të plotave) - që kjo është ‘ālemu’l-‘aḳli (bota e mendjes) - udha e shejṭānit të mallkuar mbyllet. Si rrjedhojë këto thënie që Ḳonevīu ia ka shkruar Ṭūsīut që e ka kujtuar si nga mirësitë e kohës së tij, njëkohësisht tregojnë dhe se ai e ka shikuar Ṭūsīun si dikush që ka arritur në ‘ālemu’l-‘aḳli botën e mendjes). Në këtë këndvështrim emërtimi i disa të urtëve tanë të mëdhenj si ‘aḳlu’l-ḥaddu’l-‘asheri (mendja kapërcyese, tejkaluese e dhjetës, mendja e njëmbëdhjetë) për Ṭūsīun nuk është e kotë, pa shkak, ose pavend. Ashtu siç e dini në epokat e mëparshme ishin të pranishëm njerëz që besonin se kishte nëntë universe dhe dhjetë mendje duke u nisur nga mendja e parë deri në mendjen e dhjetë.

Por ky botëkuptim, mendim është lënë tanimë në ditët e sotme. Mendja është më tepër se dhjetë dhe njëmijë; shkurt është e pafund. Krahas kësaj këta njerëz që besonin se mendja është dhjetë pjesë kanë shprehur se Ṭūsīu është mendja e njëmbëdhjetë. Kjo thënie nuk është një krahasim, metaforë, ose stërzmadhim. Ṭūsīu është një shfaqje e mendjes së dikujt të mençur. Që të tëra veprat e tij janë logjike, racionale.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, unë dua që qëndrojmë pakëz mbi fjalëzën “takim” që kalon në këto thënie. Në letër prekej një thënie si “hapja e derës së takimit”. Njeriu ndonjëherë ndodhet ballë përballë me pamje të brendshme, ai është së bashku me to; megjithatë në mesin e tyre nuk ndodh ndonjë takim. Si rrjedhojë ka gjasa që ky takim të ndodhë nëpërmjet shkrimit të ndërsjellë ose shpikjes së udhëve të ndryshme. Pikërisht ashtu siç ka shprehur dhe mistiku ynë i madh Meulānā ka dhe mundësi që “Kushedi sa herë teksa një turk dhe indian flasin të njëjtën gjuhë, dy turq janë të huaj me njëri-tjetrin”. Atëherë përmbledhim duke thënë se “gjuha e intimitetit, privatësisë është një gjuhë tjetër. Qenia me të njëjtën zemër është shumë e bukur se e folura e të njëjtës gjuhë”. Vallë a është ky ittiṣāl (bashkim, takim) një takim i zemrave, apo i mendimeve?! Pra a mund të thuhet se ai përfshin dhe pamjet?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, ju shënjuat një çështje tejet të rëndësishme. Shprehemi kështu sepse kjo është njëra nga problemet më me rrënjë në historinë e mendimit. Fjalëza “ittiṣāl” (bashkim, njëjësim, takim) rrjedh nga e njëjta rrënjë me fjalëzën “muuāṣele” (bashkim, takim); vetëm se në ‘arabisht (si pasojë e hyrjes në trajtën ifti‘āl të fjalëzës “ittiṣāl”) shkronja “uau” që është njëra nga shkronjat rrënjë të fjalëzës ittiṣāl ka rënë në këtë trajtë. Si rrjedhojë ne duhet të shohim se çfarë është “ittiṣāli”. E kundërta e fjalëzës ittiṣāl është infiṣāl. Kjo fjalëz ka kuptimet e copëtimit, ndarjes, përçarjes dhe shpërndarjes. Njerëzit të cilët nuk mund të hedhin hapin përtej shqisave sensualistët (shqisuesit), mendimtarët pozitivistë ose shqisues, ose më e tepërta ata që emërtohen si “ëndërrues”, kur thuhet ittiṣāl kuptojnë një ittiṣāl (bashkim, takim) lëndor, trupor. Sigurisht lënda, trupi është mutteṣil (i bashkuar, i ngjitur dhe i vazhdueshëm) dhe të urtët tanë iu kanë dhënë një thënie të tillë vend në përfkufizimin e trupit: “Trupi është mutteṣil (i bashkuar, i ngjitur) në vetvete”.

Po, për sa kohë që nuk ndahet në copat, pjesët e tij trupi është i bashkuar. Deri këtu nuk kemi ndonjë kundërshtim. Shumë mirë, nëse trupi është i bashkuar në vetvete, në këtë gjendje le të mendojmë vënien e dy trupave pranë njëri-tjetrit. Vallë a kuptojnë ata këtë bashkim?! Po, ata janë të ngjitur në pamje të jashtme. Madje le të shqyrtojmë një trup të vetëm: Për shembull dhe për brendinë e kësaj tryeze që gjendet përpara nesh bëhet për një bashkim fjalë. Vallë a mund të themi se një palë e tryezës që përbën bashkimin kuptohen me njëra-tjetrën me palën tjetër që përbën atë?! Asnjëra nga këto palë nuk e kupton këtë dallim, ndryshim. Nëse do të kalojmë një hap përtej kësaj, marrim për shembull atomet... Asnjëri nga përbërësit e tyre (elektroni, neutroni, neutrino, protoni) nuk e kupton tjetrin. Gjithsesi ky ittiṣāl (bashkim) krijon, përbën trupin. Ky ittiṣālu’l-xhismānī (bashkim lëndor, trupor) është i pranishëm; mirëpo nuk është i mjaftueshëm.

Ittiṣāli (bashkimi) i vërtetë i cili është uaḥdet (njëjësim) brenda - domethënë qenia brenda përbrenda e mbarë palëve të diçkaje me njëra tjetrën - merr jetë, ndodh vetëm në botën e mendimit, mendjes. Dy shpirtra mund të bashkohen dhe njëjësohen me njëri-tjetrin në botën e shpirtrave. Bashkimi mes dy shpirtrave ndodh me anë të mendimit. Atëherë ku shfaqet mendimi në këtë bashkimin mes dy shpirtrave?! Në apologjetikë, në fjalë, në shkrim dhe në shkrimin e ndërsjellë... Madje dhe në shikime, vështrime... Kur dy mendime krijojnë lidhje, marrëdhënie me njëri-tjetrin, tanimë ata bëhen një mendim i vetëm. Takimi i vërtetë ndodh në mesin e dy mendimeve. Kur dy mendime takohen me njëri-tjetrin përftohet uaḥdeti (njëjësimi) dhe ata menjëherë bëhen një mendim i vetëm. Ata janë njëri-tjetri. Shikoni, largësia gjeografike mes Ṣadruddīn Ḳonevīut dhe Naṣīruddīn Ṭūsīut është jashtëzakonisht e tepërt.

Ḳonevīu ishte në qytetin e Ḳonjas në Turqi, kurse Ṭūsīu ose ishte në qytetin e Merāgas, ose ishte në Kështjellën e Alamūtit, ose ishte në rajonin e Khurāsānit në Īrān. Tekefundit kudo që të ishte, si përfundim këto ishin vendet ku jetoi. Në ato epoka nuk kishte mjete dhe paisje komunikimi si aparatet dhe telefonët celularë, interneti, mesazhet elektronike dhe satelitë. Krahas kësaj bëhej për një bashkim shpirtëror në gjirin e tyre. Kur shihni këto shkrime të ndërsjella, do të shikoni sikur Ḳonevīu është Ṭūsīu dhe Ṭūsīu është Ḳonevīu. Mendimet janë bashkuar aq shumë sa... Ja pra bota shpirtërore është një gjë e vetme. Megjithëse këta mund të kenë një shfaqje, fundja janë një gjë e vetme. Ndonëse mund të ketë me mijëra kilometra largësi mes tyre, ata janë bashkë shpirtërisht. Pra dy mendime dhe shpirtra edhe nëse janë në dy skaje të kundërta të botës, rishtas mund të krijojnë kontakt, lidhje me njëri-tjetrin, mund ta kuptojnë dhe të njëjësohen me njëri-tjetrin.

Nga ana tjetër, dy trupa që nuk janë afër me njëri-tjetrin në pikëpamjen e mendimit edhe nëse janë pranë njëri-tjetrit dhe sikur t’i lidhni me zinxhirë me njëri-tjetrin, ju nuk mund të krijoni asnjë ittiṣāl (bashkim) në mesin e tyre. Ja pra janë pikërisht këta të cilët janë me kilometra larg njëri-tjetrit. Madje në shumicën e rasteve ata jo vetëm që nuk bashkohen, takohen me njëri-tjetrin, por dhe e urrejnë njëri-tjetrin. Ata bëhen të huaj dhe largohen. Megjithatë në rast se mendimet e tyre takohen, pra nëse krijohet një bashkim mendimor në mesin e tyre, edhe nëse njëri është në Lindje dhe tjetri është në Perëndim ata do të njëjësohen në të vërtetë. Nëse ata janë dhe fizikisht afër, atëherë ajo është “nūrun ‘alā’n-nūri” (dritë mbi dritë - mrekullia vetë)! Gjëja që i afron njerëzit me njëri-tjetrin është bashkimi, njëjësimi i mendimeve, kurse gjëja që i largon është ndarja, ndasia, përçarja e mendimeve.

E thënë ndryshe gjëja që i largon njerëzit nga njëri-tjetri janë mënyrat, stilet e mendimit. Afërsia është afërsia e mendimeve, kurse largësia është largësia e mendimeve. Mendimi është nga shfaqja e shpirtit dhe trupit. Si rrjedhojë miratojmë se afërsia dhe bashkimi, takimi janë në ‘ālemu’r-rūḥānijjāti (botën shpirtërore); në trup nuk ka bashkim dhe takim. Duke përdorur thënien e dijetarëve këtu, afërsia e një trupi me një trup tjetër është si afërsia e njeriut me një gur. Çfarë ndodh nëse bashkoni dy gurë?! Asgjë. Gjëja e quajtur kontakt, lidhje në fakt është një kontakt, lidhje shpirtërore. Nëse do të sqaroj se çfarë është kjo lidhje shpirtërore, mund të them se ajo është një uaḥdetu’l-kāmile (njëjësim i përkryer, plotë) që rrjedh në gjërat shpirtërore. Madje dhe në gjërat shqisore dhe seksuale nëse nuk ka një ittiḥādu’r-rūḥānijje (bashkim, njëjësim shpirtëror), atëherë këto të fundit nuk do të kenë kuptim.

Nëse do të hyjmë në këto çështje nuk do të mund të dalim më, ç’e do se as unë nuk dua të hyj në fund të fundit. Shkurtimisht ky bashkim është mjaft i rëndësishëm. Në rast të kundërt bashkimi i dy njerëzve në këtë mënyrë, nuk do të ketë dallim nga bashkimi i dy gurëve. Gjëja që do ta përmbledhë më mirë këtë çështje është një dyvargësh i poetit tonë të njohur Meulānās, i cili me të vërtetë e ka shprehur shumë bukur këtë. Kështu që vallë a nuk ishte dhe ai vetë nga të urtët?!

Shpirtrat e qenërve dhe ujqërve janë të ndarë nga njëri-tjetri,

Kurse shpirtrat e luejve të Allāhut janë mutteḥidë (të bashkuar, njëjësuar).

Tekefundit ne duhet t’u qepemi këtij bashkimi mendimi pas. Pra ne duhet të afrohemi, avitemi nëpërmjet mendimit me njerëzit dhe sërish duhet të shënojmë një përparim mendimor nëpërmjet tij. Sa më poshtë të jetë sipërfaqja e mendimit aq më e ndarë, përçarë dhe e shpërndarë do të jetë. Gjithçka në ‘ālemu’l-ḥissi (botën e shqisës) është e ndarë nga njëra-tjetra. Për sa kohë që njeriu kalon mā uera’l-‘ālemu’l-ḥissi (përtej botës së shqisës, ëndrrës, mendjes, vegimit) aq do të përparojë dhe mendimi dhe do të krijohet uaḥdeti (njëjësimi). Nëse njerëzit bashkohen në mendim, ata mund të arrijnë tok në uaḥdet (njëjësim). Kështu asgjësohen kundërshtimet. Sigurisht se kjo është një dëshirë dhe urim... Edhe sikur kjo të jetë kështu në përmasën filozofike dhe të urtësisë, ju mund të hidheni dhe të kundërshtoni se kjo nuk është kështu në praktikë. Megjithatë ç’të keqe ka ta dëshirosh këtë?! Si përfundim kjo është një shpresë...

Shtoj se është mëse e natyrshme që të kemi një dëshirë të tillë... Ose thjesht mund të themi se kjo është një “utopi”. Çdo njeri jeton me dëshirën e një utopie. Njerëzimi ka jetuar gjithmonë mes mitologjisë dhe utopisë. Teksa mitologjia është diçka që i përket të kaluarës, utopia ka të bëjë dhe i përket të ardhmes. Njeriu merr disa gjëra nga mitologjitë e kaluara dhe ushqen shpresë për disa gjëra në utopinë e të ardhmes. Vallë çfarë pengese mund të ketë në shpalosjen, thënien e këtyre gjërave?! Vallë cila është pengesa përpara arritjes në një bashkim, njëjësim mendimor të njerëzve të epokës sonë?! Për shembull ne si shī‘ītë presim me një padurim dhe përmallim të madh paqen universale... Edhe të tjerët kanë pritshmëri të këtij stili, mirëpo secili nga ne si shī‘ītë e shprehim hapur dhe qartë se e presim këtë. Ne jemi brenda kësaj pritshmërie. Kur do të ndodhë kjo paqe?! Kjo paqe do të ndodhë kur të bashkohen mendimet...

Kur krijohet bashkimi i mendimeve?! Kur mendimet të kalojnë nivelin.... Pa përparuar mendimi, mundësia e krijimit të një paqeje në këtë botë është e pamundur. Bashkë me këtë përparim edhe njerëzit do të afrohen me njëri-tjetrin. Shfaqja e Imām Mehdīut (p.m.t.) do të nxisë përparimin e mendimeve dhe atëherë do të vijë paqja. Ju më kishin ngritur pyetjen se çfarë është uuṣlati (bashkimi, takimi) këtu - kjo ishte pyetja juaj pakëz shparë... Ja pra nga këto sqarimet tona, kuptojmë se uuṣlati si fillim duhet të jetë në mendim. Uuṣlati ose muuāṣeleja (bashkimi, takimi) e Ḳonevīut dhe Ṭūsīut është një takim mendimor. Pra ata janë një në të vërtetë. Ashtu siç kam saktësuar dhe në librin tim dialogu i tyre është me të vërtetë madhështor dhe i mahnitshëm... Sa bukur që kanë folur dy të mençur, të urtë dhe të zgjuar me njëri-tjetrin! Ne ishim të dëlirë pikërisht ashtu siç preket në një poezi (përpara se të vinim në këtë botë), mirëpo u degjeneruam, korruptuam pasi erdhëm në këtë botë.

Kjo botë është ‘ālemu’t-tefrīḳa (bota e ndarjes, ndasisë, shpërndarjes, përçarjes dhe tjetrës). Përderisa kjo botë mbetet në tefrīḳa as paqja nuk ndodh. Ne duhet t’i pakësojmë këto tefrīḳa. Dhe me çfarë është e mundur kjo?! Me përparimin e mendjes. Në mangësi të përparimit mendor, ndasitë nuk asgjësohen.

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur. Duke u nisur nga “uuuṣlati” dhe “muuāṣeleja” ne hymë në çështje të mahnitshme. Ne kishim me të vërtetë nevojë për këtë.

Ṣadruddīn Ḳonevīu ishte në qytetin e Ḳonjas në Turqi, kurse Naṣīruddīn Ṭūsīu ishte në Kështjellën e Alamūtit në Īrān... Por shpirtrat e tyre bisedojnë me njëri-tjetrin. Ne mund të themi se me të vërtetë këto shkrime të ndërsjella ishin një arsyetim, justifikim në mesin e tyre. Sepse të moçmit gjithmonë bënin kështu. Duke ecur, lëvizur nga këtu unë dua të shtroj një pyetje tepër të rëndësishme. Sepse dhe shkrimtari ynë i shquar Meulānā i ka kushtuar një rëndësi të veçantë kësaj në veprën e tij me titull: “Me‘neuīu’l-Methneuī” (Dyvargëshit Shpirtërorë): Ai ka përshkruar se dy bletë janë ushqer me nektar dhe polen nga e njëjta lule, por njëra ka bërë helm dhe tjetra ka bërë mjaltë. Më tej ai vë theksin se dallimi në mesin e qindramijëra bletëve të ngjashme në këtë mënyrë është i barasvlefshëm me dallimin shtatëmijë vjeçar, pra megjithëse duken si të njëjta në pamje të jashtme, rishtas kanë dallime të mëdha në botën e tyre të brendshme.

Njëri nga konceptet e që është i famshëm dhe në modë në botën e ditëve të sotme është koncepti i “globalizimit, universalizimit”. Pra synimi i asgjësimit të dallimeve, ndryshimeve në gjirin e njerëzve dhe i kufinjve gjeografikë në mesin e shteteve, vendeve. Ka një numër të lartë filozofësh që kanë këtë pretendim. Pyetja ime është si vijon: Ky bashkim i cili nuk ka mundur të sigurohet në botën e mendimit ende, vallë a ka mundësi që të mund të sigurohet nën kreun me titull: “universalizimi” në botën e jashtme?!

Mjeshtër Dīnānī: Me këtë pyetjen tuaj ju shtuat një perspektivë shumë të larmishme. “Globalizimi, universalizimi” është një dëshirë. Ky koncept megjithëse në diametër, rreze të vogël ka ndodhur në ditët tona. Nuk ka dyshim se njëra nga këto fusha janë mjetet e komukimit në masë, ose masmedia. Ashtu siç kam përcaktuar për të disatën herë më parë, kjo epokë brenda së cilës jetojmë si pasojë e qenies epoka e artë e komunikimit është e ndryshme nga mbarë epokat e tjera dhe nuk është parë dhe përjetuar asnjë epokë tjetër e ngjashme me të më parë. Me fjalë të tjera “komunikimi, kontakti, lidhja” në kuptimin teknologjik ka ndodhur në epokën tonë, madje mbase mund të themi se po lehtësohet dhe më dita-ditës. Shprehemi kështu sepse ju mund të flisni me pamje dhe me zë me të njohurit tuaj nga ana tjetër e botës nga vendi ku jeni ulur. Këto që rrëfeva, tregova janë vetëm përmasa teknologjike e çështjes.

Natyrisht se dhe kjo përmasë është mjaft e rëndësishme. Të tëra këto që thashë të mos nënkuptohen se unë nuk i kushtoj rëndësi ose e nënvlerësoj përmasën e sipërpërmendur... Ky është njëri nga zbulimet e mëdha që njerëzimi ka fituar. Pavarësisht kësaj zemrat nuk janë ende afër me njëra-tjetrën. Kjo përmasë teknologjike ka më shumë një përmasë reklamore, si dhe një pjesë një përmasë detyruese, imponuese... Përsëri ne nuk duhet t’i anashkalojmë sukseset e tjera të tyre. Shkurtimisht ka dhe një çështje tjetër e cila është përmasa propogandistike e çështjes. Ne e kishim cekur në një nga programet tona këtë më parë: Synimi këtu është shtimi i një joshjeje, tërheqjeje të një nendimi të caktuar ose materiali propogandistik nëpërmjet përdorimit të teknologjisë. Për më tepër ata e dinë shumë mirë si ta bëjnë, paraqisin këtë, si dhe i llogarisin shumë mirë ndikimet emocionale, shqisore që mund të krijojë kjo dukuri.

Ata përfitojnë nga një numër i madh efektesh, elementesh dhe programesh pamore dhe dëgjimore këtu. Hedhim dritë se efekti i ndikimit pamor është gjithmonë më tepër dhe është mëse e natyrshme se ai i cili zotëron më shumë këtë teknikë, teknologji fiton luftën e propogandës. Kjo nuk është diçka që mund të mohohet. Shumë mirë, por krahas të tërë këtyre përparimeve dhe zhvillimeve teknologjike, vallë a mund të bashkohen zemrat?! Shumë mirë, po këto lidhje të pranishme - që për hir të vërtetës duhet vënë në pah se teknologjia e sotme me të vërtetë është në pikën e saj më të lartë dhe ka shënuar një përparim me shpejtësi marramendëse - nëse do të kishte bartur diçka shpirtërore brenda saj dhe do t’u kishte dhënë lidhjeve formuese, ngjyruese, pamore dhe dëgjimore të tanishme drejtim, atëherë kjo formë dhe këto ngjyra, kjo pamje dhe ky zë do të mund të kishin bartur një kuptim.

Pra nëse ajo do të kishte kontribuar në mundësimin e një lartësimi, përparimi dhe zhvillimi në mendime, ka gjasa që dhe zemrat tona mund të bashkoheshin, njëjësoheshin me këtë udhë. Bëni kujdes ndaj thënieve të mia, ju lutem. Pra nuk mjafton që njerëzit të mbesin nën ndikimin e ndjenjave; sepse zemra nuk ka arritur në heshtje, qetësi ende. Nëse do të kishte një mendim të lartë, ose do të kishin dalë, zbritur personat mendimtarë në fushë - që sipas mendimit tim duhet të dalin, zbresin mbarë mendimtarët në këtë botë në fushë, veçanërisht ata të cilët kanë bërë që njerëzit të përshkojnë një largësi të caktuar ndaj tyre në këndvështrimin mendimor... Përparimi mendimor në gjirin e mendimtarëve të mëdhenj... Duke lënë të tërë interesat, përfitimet kalimtare mënjanë... Shikoni përfitimet politike janë kalimtare. Këto janë një lloj armiqësie dhe njerëzit sulmojnë njëri-tjetrin duke mbikqyrur përfitimet e tyre.

Mendimtarët e mëdhenj duhet t’i kapërcejnë këto vogëlsira dhe të mblidhen bashkë, ata duhet t’ua sqarojnë mendimet mute‘āl (kapërcyese, tejkaluese) njerëzve dhe zemrat e tyre duhen të dridhen. Në këtë mënyrë ata mund të parandalojnë sadopak këtë dredhi, mashtrim ëndërrimtar dhe shqisor. Nëse ata mund të kontribuojnë kapërcim, tejkalim me anë të këtyre përparimeve teknologjike në mendime, unë pandeh se bota do të arrijë dhe më lehtë në uaḥdet (njëjësim). Fatkeqësisht këto përpjekje janë mjaft të pakta në ditët e sotme. Unë nuk mund t’u jap kuptim tërheqjes së këtyre mendimtarëve të mëdhenj në një kënd ose mënjanë. Patjetër që ka mendimtarë të tillë në çdo vend të botës. Ja pra pikërisht ata duhet të dalin në fushë dhe t’ua paraqisin mendimet e tyre botës. Nga Lindja ose nga Perëndimi, nuk ka aspak rëndësi... Mendimtarët e mëdhenj nuk duhet të rrinë të heshtur. Nëse ata do të mund të shpëtojnë nga këto armiqësitë brenda të cilave gjenden njerëzit...

Mendoni se jemi në luftë... Madje me thënien teknologjike të ditëve tona ne jemi në një “cyber warfare” (luftë kibernetike). Kjo nuk është një luftë e vërtetë, kjo është një lloj lufte e ftohtë. Kjo nuk është një luftë e zhvilluar me pushkë, shpatë e top... Kjo është një luftë mendimi e zhvilluar në shkallën e ëndrrës dhe në rrafshin e përfitimeve vetjake. Një luftë mendimi në rrafshin e përfitimeve kombëtare ose vetjake... Shkurt bëhet plotësisht për një armiqësi fjalë... Nëse horizontet e mendimit duke shkuar një hap përpara, bëhen njerëzore dhe shpirtërore dhe ndodhin shkëmbime mendimi në këtë kontekst, atëherë tërësia e këtyre armiqësive, mosmarrëveshjeve, ngatërresave dhe trazirave do të pakësohet dhe madje do të asgjësohet shkallë-shkallë. Në këtë mënyrë do të mund të arrihet në uaḥdet (njëjësim).

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur, mjeshtër i nderuar. Në pamje të jashtme, parë është e vërtetë se teknologjia ka sjellë një bashkim; mirëpo pavarësisht kësaj subjektivizimi i mendimeve vazhdon të rritet nga ditë në ditë. Kjo shpeshherë mund të shfaqet në dy shtete, në anëtarët e një shoqërie, madje dhe në mesin e anëtarëve të një familjeje. Pra palët me këto mjete teknologjike, krijojnë më tepër lidhje nga ajo që kanë me  njerëzit që i rrethojnë. Vallë çfarë duhet bërë sipas jush për të siguruar bashkimin në këtë masë (në masën e familjes, shoqërisë dhe shteteve fqinje)?!

Mjeshtër Dīnānī: Ju cekët një pikë shumë të bukur. Shtoj se dhe kjo është një çështje tjetër shumë e rëndësishme... Shikoni, ashtu siç lajmërova dhe më parë, ne nuk e mohojmë madhështinë e kësaj shkence dhe tekonologjie që përparojnë me një shpejtësi marramendëse. Por kjo botë ka një veçori që nuk ndryshon kurrë, e cila është qenia me dy përmasa e saj. Përparimi i teknologjisë dhe mundësia e arritjes në një mori gjërash na ka lehtësuar një sërë gjërash në ditët tona. Për shembull le të mendojmë se kemi përftituar nga një librari elektronike online. Të tërë librat këtu janë të hapur ndaj arritjes, qasjes suaj dhe ju mund t’i arrini plotësisht ato nga vendi ku jeni ulur. Gjithçka që kërkoni është brenda atij “witch’s cauldron” (kazanit të shtrigës - celularit, internetit, kompjuterit). Sa keq që këto përparime teknologjike, krahas lehtësimit të disa gjërave e kanë mësuar trurin e njeriut ndaj kalbjes, lehtësimit, mykjes, përtacisë, qenies dhe vënies gati dhe qetësisë.

Lehtësimi kaq shumë i arritjes, qasjes në njëfarë kuptimi ju ka bërë më të zhvilluar dhe njëkohësisht dhe më të shpejtë. Për shembull dikur një libër që mund të shkruhej në dhjetë vite tani shkruhet në një javë. Sepse mundësia dhe shpejtësia e qasjes ndaj burimeve është shtuar shumë në krahasim me ato epoka. Megjithatë mbarë këto lehtësime dhe përparime kanë një të metë të madhe e cila është përtacia e trurit të njeriut. Këtë dukuri e kemi prekur dhe më parë, kur kemi pohuar se teknologjia është pikërisht si një fast-food; ku ju hani dy tri kafshata dhe ngriheni menjëherë. Domethënë shkenca dhe teknologjia kanë hequr fuqinë e mendimit dhe thellësinë e saj nga njeriu. Sado t’i drejtoheni të jashtmes dhe pamjes, aq më shumë hutoheni, shkujdeseni nga e brendshmja. Të mëdhenjtë tanë të urtë në të shkuarën, kanë thënë shumë fjalë të bukura mbi qenien dy drejtimëshe të botës.

Kur ne lexojmë një libër ose një tekst - që dhe kjo botë është tërësisht një libër - shikojmë se ajo ka dy gjendje me të cilat shfaqet përballë lexuesit të saj: Hem atë familjare, njohur dhe hem atë të huaj, të panjohur. Ky kompjuter ose libër është hem i njohur dhe hem i panjohur për ju. Si pasojë e leximit të tij dhe mësimit tuaj diçka nga ai ai ju duket i njohur; kurse në një pikëpamje tjetër ai ju duket i huaj, i panjohur sepse nuk keni zbritur në thellësitë e tij. Pas një letre ose teksti të shkruar ka gjithmonë një pyetje. Si fillim duhet ta zbulojmë këtë pyetje të brendshme, e cila është si më poshtë: “Ndaj cilës pyetje është shkruar si përgjigje kjo fjali?! Kjo faqe e librit që lexova ishte përgjigjja e cilës pyetje?!” Librat, letrat, ose çdo lloj gjëje e shkruar si pasojë e pyetjeve të cilat nuk mund t'u jepet përgjigjje si kjo janë të huaja për ne. Si rrjedhojë i tërë mundi juaj duhet të jetë asgjësimi i kësaj qenie të huaj, panjohur.

Këto gjendje, raste nuk janë të vlefshme për njerëzit që nuk dinë lexim e shkrim dhe nuk dinë asnjë gjuhë (të huaj). Mirëpo ju që dini një gjuhë të caktuar, jeni të njohur me gjuhën e kompjuterit sërish jeni të huaj, panjohur me gjuhën dhe përmbajtjen e tekstit përpara jush. Gjëja që duhet të bëni është krijimi i dialogut me tekstin. Tekefundit çfarë është libri?! Ne madje duhet të flasim dhe me universin. Në këtë pikë me hir a me pahir ne kthehemi në dialogjet e Naṣīruddīn Ṭūsīut. Po, nënvizojmë se ai është filozofi i dialogut. Si rrjedhojë dialogu duhet të krijohet dhe ai duhet të jetë me fjalë të çiltra, dëlira dhe të drejta. Qeniet e huaja, panjohura në këto dialogje që janë me tekstin duhet që përsëri të asgjësohen me parimin e dëlirësisë që mbretëron në të njëjtin dialog. Sa më cilësor të jetë dialogu dhe këto qenie të huaja do të asgjësohen në të njëjtën masë, raport dhe do të shndërrohet në familjarizim, njohje.

Kur përftohet njohja, atëherë përftohet dhe një paqe e tërësishme dhe universale. Dhe udha e kësaj kalon nga asgjësimi i qenieve të huaja. Sigurisht se qenia e huaj nuk është diçka që do të asgjësohet vetvetiu. Shkurtimisht çdo tekst që rastisim është hem i njohur dhe hem i panjohur në një aspekt. Ne jetojmë mes të njohurës dhe të panjohurës. Shumë mirë, por çfarë duhet bërë në këtë dyjëzim?! Asgjësimi i qenieve të huaja... Kjo duhet të jetë puna jonë. Sa më shumë të asgjësohen qeniet e huaja, në njëjtën masë, raport do të mund të marrë jetë bashkimi, njëjësimi dhe paqja.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, vallë  a nuk e kemi humbur xheuherin (thelbin) e shpirtit, sipas jush?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është mëse e saktë. Xheuheri (thelbi) i shpirtit është humbur. Të themi të drejtën bota e sotme është në një gjendje të etur për këtë thelb. Fatkeqësisht kjo etje nuk është kënaqur, ngopur, shuar në atë masë që duhet. Nuk ka aspak rëndësi se cilat mjete, mundësi zotëron njeriu, sepse ai rishtas e ndjen atë. Kjo gjendje vlen për të tërë njerëzit, pa dallim. Njeriu i ditëve tona pavarësisht bombardimit, mbytjes, ndotjes së diturisë dhe zhvillimit tej mase të masmedias (mjeteve të komunikimit masiv), sërish nuk ka mundur që të shpëtojë nga habia, hutimi. Shkaku kryesor i kësaj është pamundësia e tij, në arritjen e thelbit të shpirtit. Ne me qëllim hapjen e udhës së thelbit të shpirtit, si fillim duhet të hapim udhën e shpirtërores dhe duhet të flasim me gjuhën e shpirtërores. Sa më i hapur, shpuar të jetë veshi i njeriut në këtë kuptim, aq më lehtë do të mund t’i dëgjojë gjërat shpirtërore me veshë. Ka mundësi që disa njerëy të mbyten, zhyten në shmangie dhe t’u zbresë një mbulesë, perde në zemër. Fatkeqësisht ka dhe njerëz të tillë, të cilët i mbyllin veshët përpara të vërtetës... Por sigurisht se jo të tërë janë kështu. Si rrjedhojë miratojmë se duhen thënë gjëra shpirtërore për këta njerëz që i kanë veshët të hapur ndaj universit - sa mirë që ka ende njerëz të tillë. Madje shtojmë se nuk duhet mjaftuar vetëm me thënien, por këto duhet të përcillen dhe në një mënyrë të drejtë. Si përfundim kjo bëzajtje, thirrje duhet të arrijë në të tërë botën. Njerëzit shpirtërorë duhet të ulen, zbresin në fushë dhe duhet të thonë gjëra shpirtërore. Kështu veshët do të jenë gati për të dëgjuar gjëra shpirtërore.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, kjo është pikërisht ashtu siç thotë dhe i madhi Meulānā “Duhen thënë gjëra të reja, kështu që dhe shpirti do të jetë i freskuar”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pra pikërisht. Njeriu duhet të qëndrojë larg thënies së gjërave të përsëritura. Përsëritja është e mërzitshme, i nderuar Lārīxhānī. Mbase ju këtu mund të drejtoni pyetjen se çfarë do të thotë “thënia e një fjale të re?!” Një fjalë të re mund ta thonë vetëm ata njerëz që kanë një shpirt të freskët. Kush kanë një shpirt të freskët?! Ata që janë të bashkuar, lidhur me burimin e pafund të të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar... Nga ana tjetër qartësojmë se dikush që nuk është i bashkuar, lidhur me burimin e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar nuk ka mundësi që të ketë një shpirt të freskët. Fjala e re është fjala e të Vërtetit. Nëse ana juaj e drejtë dhe shpirtërore është e fuqishme, atëherë kjo nënkupton se ju jeni i freskët dhe i ri në çdo çast. Kështu që dhe fjala juaj është e re. Bota përtërihet me një fjalë të re; madje mbështillet në një formë tërësisht tjetër. Bota është kuptimi i fjalëve tuaja; ose kuptimi i fjalëve... Bota e njerëzve është bota e mendimeve të tyre. Bota e secilit është bota ku jeton ai vetë. Nëse njerëzit bëhen njerëz që u kushtojnë rëndësi shpirtërores, nëse u bashkangjiten asaj botës së pafund të shpirtërores, ata do të kishin një shpirt të freskët. Nëse ai shpirt është i bashkuar, ngjitur me pafundësinë e shpirtërores, thëniet e tij do të jenë të reja, kështu që dhe universi do të përtërihet. Nëse ky bashkim nuk është, fjalët përsëriten. Kurse fjalët e përsëritura të mërzisin.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, me të vërtetë Meulānā e kishte njohur shumë mirë universin. Ai thotë se shpirti në trupin e njeriut vjen nga gajbi (e fshehta), pikërisht si një ujë që rrjedh: “Nga gajbi (e fshehta) vijnë gjithmonë gjëra të reja, kurse nga bota e lëkurës vijnë gjëra që do të hidhen jashtë”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, për sa kohë që vijnë gjëra të reja nga bota e të fshehtës, lehtësohet dhe pastrimi i njeriut nga lidhjet, varësitë trupore.

Lārīxhānī: Shikoni se si e cilësojnë fenë si një mbetje në vend, qëndrueshmëri dhe pasivitet!

Mjeshtër Dīnānī: Po, sepse ata nuk kanë durim dhe fuqi ndaj urtësisë. Nuk ka rëndësi se nga cila fe është, dikush që mbetet në lëvozhgën dhe në pamjen e jashtme të fesë, nuk mund t’i konceptojë ato gjërat e reja që vijnë vazhdimisht nga bota e të fshehtës. Në një kohë kur madje dhe vetë universi përtërihet në çdo çast, dukuri të cilën e kishim prekur dhe më parë. Nga vjen “e reja?!” Kjo botë nuk është e re; por janë ato që vijnë nga bota e të fshehtës. Mbulesat, perdet e të fshehtës duhet të jenë gjithmonë të hapura. Nëse këto perde janë të mbyllura, njeriu nuk mund të arrijë në gjëra të reja. Shikoni për shembull një lum. Ai është gjithmonë i ri. Vallë a ka diçka të quajtur lumi i vjetër?! Uji i cili qëndron në një fushë, sipërfaqe të mbyllur dhe nuk arrin në një det ose lum vjetrohet dhe pas një kohe të caktuar mban erë dhe qelbet. E kundërta e kësaj uji i detit dhe lumit nuk vjetrohet kurrë.

Shumë mirë, por çfarë ndodh me ujin e bazenit, pishinës pas njëfarë kohe?! Edhe ai mban erë dhe qelbet. Cila është arsyeja e mosvjetrimit të ujit të lumit?! Sepse uji i këtij të fundit rrjedh nga një burim të pafund të cilin ju nuk e dini. Përse uji i detit nuk vjetrohet?! Sepse është i pafund.  Kur ju arrini në burimin e hyjnores dhe pafundësinë do të shikoni se nuk jeni vjetruar. Ku është burimi i pafundësisë?! Ku duhet të bashkohem, njëjësohem unë?! Në të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar... Në të njëjtën mënyrë kur arrini në pafundësinë tanimë bëhet një det, kështu që nuk veniteni, zbeheni aspak! Sepse uji i detit nuk ndotet dhe nuk vjetrohet kurrë. Ai është gjithmonë i ri, pikërisht si një lum... Ku është e pafundmja?! A duhet të shkoj në Mars, Saturn, Venus ose në galaksi për të?! Dhe ai vend është i kufizuar. Shkoni ku të doni çdo vend është i kufizuar dhe i fundëm. Pafundësia është shkuarja e njeriut në brendinë e tij, në botën e brendshme të tij.

Shikoni, unë dua t’iu them një fjali të vetme: Ne kemi koncepte si eūel (i pari) dhe ākhir (i fundit), të cilat janë të lidhura me kohën. Vallë a mund t’i konceptoni fjalët eūel (i pari) dhe ākhir (i fundit), në mungesë të kohës?! Jo. Sepse këto janë veçoritë e kohës. Gjithashtu ne kemi dhe koncepte si ḍḥāhir (i dukshëm) dhe bāṭin (i padukshëm), të cilat u përkasin vendit. A kanë një dallim konceptet eūel (i pari) dhe ākhir (i fundit) me ḍḥāhir (i dukshëm) dhe bāṭin (i padukshëm)?! Përgjigjemi se hem konceptet eūel (i pari) dhe hem ākhir (i fundit), hem ḍḥāhir (i dukshëm) dhe hem bāṭin (i padukshëm) janë brenda jush. Ana juaj e brendshme, padukshme është e pafund dhe është e lidhur, ngjitur me një pafundësi. Por për fat të keq ne nuk mund të shkojmë në asnjë lloj mënyre në atë anën tonë të brendshme, padukshme. Kurse kur dalim, vijmë në anën tonë të dukshme, jashtme përplasemi me disa kufizime.

Sa më shumë t’i afrohemi të dukshmes, jashtmes, aq më shumë hasim në kufizime. Shumë mirë, e kundërta e kësaj, sa më shumë të shkojmë në të brendshmen, padukshmen aq më shumë kemi shkuar, zbritur në pafundësi. Shumë mirë, por a shkojmë apo nuk shkojmë në të brendshmen?! Sa keq që nuk shkojmë. Ky është problemi ynë.

Lārīxhānī: Kjo ishte një çështje shumë e bukur, mjeshtër. Po, ja ku erdhëm dhe në fund të kohës së ndarë për ne. Edhe problemi i filozofisë perëndimore është (ndër)prerja e lidhjes sonë me të fshehtën dhe me veten tonë. Ka shumë gjëra për të thënë në këtë çështje. Këto që përmendët më kujtuan këtë dyvargësh të Meulānās:

Njeriu është një thelb, xhevahir, cikli i tij është gjymtyrë,

Të tërë janë dytësorë (nga grada) poshtë, kurse ai është qëllimi (synimi)...

Mjeshtër Dīnānī: Ne shikojmë vetëm ḍḥāhirin (të dukshmen, të jashtmen), por nuk shikojmë bāṭinin (të brendshmen, të padukshmen), ose ‘ālemu’l-gajbin (botën e fshehtë). Përse?! Sepse fytyra jonë është e kthyer në ḍḥāhirin (të dukshmen), kurse shpina jonë në bāṭinin (të padukshmen).

Lārīxhānī: Me dëshirën se do të takohemi përsëri në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak