Ja pra Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka bartur, çuar ‘ilmu’l-kelāmin (diturinë, shkencën e apologjetikës) në majë në një mjedis të tillë dhe i ka dhënë një identitet filozofik asaj. Ja pra ishte pikërisht kjo, ajo që bëri Ṭūsīu. Kurse Fakhruddīn Rāḍīu kishte bërë krejtësisht të kundërtën, ai ishte munduar që ta rrëzonte filozofinë dhe ta mbështillte, vishte me një ngjyrë esh‘arite ‘ilmu’l-kelāmin (diturinë, shkencën e apologjetikës). Por dhe Fakhruddīn Rāḍīu kishte lexuar filozofi, madje dhe Imām Gazzālīu ishte përqendruar mbi filozofinë në një epokë. Krahas kësaj, ata i kishin bërë këto lexime, punime, studime me qëllim që ta shndërronin filozofinë në një apologjetikë esh‘arite.

Dialogu Dhe Pyetja Në Mendimin E Ṭūsīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī ka shkruar një libër me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” lidhur me këtë personalitet të madh dhe libri i lartcituar është zgjedhur “libri i vitit” në vitin e largët 2009. Gjithashtu dhe ne me këtë rast, duam që përfundimet që mjeshtri ynë i nderuar ka përfituar nga zhytja në oqeanin e mendimit të Ṭūsīut, të na i paraqisë në praninë tuaj ndjekësit tanë të nderuar.

Pikërisht ashtu siç kemi dhënë fjalën dhe më parë me dhuntinë, lejen dhe mirësinë e Allāhut, duke filluar që nga ky programi ynë dhe në vazhdim, ne do të hetojmë mendimet autentike dhe të kulluara të Khāxhe (ose Hoxhë) Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ai krahas qenies një personalitet mjaft interesant dhe i mrekullueshëm, nga njëra anë bëjmë të ditur se sa keq dhe mëkat që nuk ka mundur të marrë interesin e merituar gjatë historisë.

Naṣīruddīn Ṭūsīu, erdhi në këtë botë në qytetin Ṭūs të Īrānit dhe në vitin 672 të hixhretit kur ishte 75 vjeç ndërroi jetë në qytetin Kāḍḥimejn (Bagdād) të ‘Irāḳut. Varri i tij është në një pozitë mjaft të afërt me vendin ku janë varrosur në fshehtësi dy imāmët e pafajshëm (i nderuar Imām Mūsā Kāḍḥimi dhe Imām Muḥammed Xheuād Ṭaḳīu). Madje dhe kjo gjendje, shpalos së tepërmi afrimitetin, dashurinë, dëshirën e zjarrtë dhe lidhjen që ai kishte ndaj imāmëve të pafajshëm (p.m.t.).

Ky personalitet i madh ka të pranishme një numër të lartë veprash në fusha të larmishme nga njëra-tjetra. Ai ishte dikush që kishte dituri, njohuri dhe largpamësi në fusha shkencore si fejlesufijje (filozofi), kelām (apologjetikë, fjalim), manṭiḳ (logjikë), akhlāḳ (moral), ‘irfān (urtësi), taṣaūuf (misticizëm), matematikë dhe astronomi. Vepra e tij me titull: “Texhrīdu’l- I‘tiḳādi (Pastrimi i Besimit, Kredos) e ruan rëndësinë e saj në shkencën e apologjetikës si një burim i rëndësishëm drejtimi kryesor, themelor për të tërë për një kohë mjaft të gjatë më shumë se 800 vitesh dhe ashtu siç ka ndodhur në të kaluarën dhe sot vijojnë të shkruhen një numër i madh sqarimesh si nga dijetarët sunnitë dhe shī‘ītë.

Mjeshtër, para se të bëjmë hyrje në çështjen e këtij libri, kam dëshirë t’iu bëj pyetjen se cili është qëllimi juaj në shkrimin e këtij libri?!

Mjeshtër Dīnānī: Po. Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke miratuar se ato që keni ndjerë në mënyrë intuitive janë shumë të sakta. Me të vërtetë unë në këtë libër doja të dëshmoja se Khāxhe (Hoxhë) Naṣīruddīn Ṭūsīu është njëri nga filozofët më të mëdhenj si të botës muslimane ashtu dhe të botës perëndimore, krahas kësaj fatkeqësisht janë thënë shumë pak gjëra në lidhje me mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut. Patjetër se janë hartuar një mori sqarimesh mbi librin e tij të shkruar me titull: “Texhrīdu’l-I‘tiḳādi” (Pastrimi i Besimit, Kredos). Madje disa e kanë lexuar dhe si “Taḥrīru’l-I‘tiḳādi” (Çlirimi i Besimit) titullin e kësaj vepre. Megjithatë titulli i njohur i veprës së sipërpërmendur është titull: “Texhrīdu’l-I‘tiḳādi” (Pastrimi i Besimit). Domethënë pastrimi, rishikimi i besimit, besimeve...

Kjo nënkupton shikimin se në çfarë gjendje janë besimet e njerëzve dhe bërja e një vlerësimi të tyre - se cilat besime janë të vërteta dhe se cilat janë të kota - (hetimi, hulumtimi nëse mbështeten apo nuk mbështeten në parime logjike, racionale). Citojmë se është e vërtetë se vepra me titull: titull: “Texhrīdu’l-I‘tiḳādi” (Pastrimi i Besimit) është një libër mësimi; mirëpo kufizimi, njohja dhe përshkrimi i Naṣīruddīn Ṭūsīut, vetëm duke ecur nga vepra e mësipërme e tij nuk është i mundur. Ky personalitet i aftë, zoti ishte pothuajse një teoricien në çdo fushë shkencore duke u nisur nga shkenca si apologjetika, astronomia, filozofia, gjeometria, matematika dhe misticizmi. Krahas këtyre ai ishte tejet autoritar dhe në fusha shkencore si jurisprudenca, letërsia, logjika, mjekësia dhe poezia (çështje si ‘ilmu’l-‘arūḍi - shkenca e matjeve poetike). Dukuria e rëndësishme këtu është meritokracia që ai ka shpalosur në këto shkenca.

Në epokën që Naṣīruddīn Ṭūsīu jetoi, ai ndërtoi dhe Raṣadkhāne Merāga (Observatori - Mbikqyrësi, Vëzhguesi i Merāgas), gjurmët e këtij observatori janë të pranishme madje dhe në ditët e sotme në qytetin Merāga (në Provincën e Azerbajxhānit Lindor në Īrān: Media e Lirë). Ai e ndërtoi këtë observator në një epokë, kur një masë, turmë e madhe njerëzish, madje as që ia kishte idenë se çfarë ishte observatori, ‘ilmu’l-hej’eti (shkenca e astronomisë) dhe ‘ilmu’n-nuxhūmi (shkencave e trupave qiellorë dhe yjeve). Kjo këmbëngulje, qëndrueshmëri dhe vendosmëri që ai tregoi në një sërë shkencash si astronomi dhe matematikë, e tregoi veten dhe në ndërtimin e një biblioteke ku ai ruajti me qindra mijëra libra. Kjo në mënyrë të prerë nuk mund të quhet një veprimtari e lehtë, thjeshtë për shekullin e VII të hixhretit (mërgimit islām). Ai kishte mbledhur dhe sjellë libra nga të katër anët e botës dhe i kishte ruajtur në bibliotekën që kishte ndërtuar këtu.

Unë do të bëj më pas me shenjë se si Naṣīruddīn Ṭūsīu kishte arritur në këtë fuqi dhe masë paraprake. Lejomëni t’iu rrëfej menjëherë se ky mendimtar i madh, i cili kishte jetuar në strehat e kalave për vite me radhë, kishte shtënë disa mundësi në dorë falë masës paraprake të zotuar dhe vënies në detyrën e drejtorit, kryetarit të uāḳifeve (instituteve, pronave, shoqatave të bamirësisë: Media e Lirë) dhe në këtë mënyrë kishte ndërtuar një bibliotekë. Kudo ku kishte një libër në botë, ai i kishte mbledhur mbarë këto libra në bibliotekën në fjalë. Rishtas ai i kishte grishur, ftuar të tërë astronomët e botës në këtë observatorin e madh dhe i kishte ndihmuar në bërjen e punimeve, studimeve shkencore të tyre. Kjo është arsyeja se përse emri i Ṭūsīut është shënuar bashkë me njerëzit e tjerë që kanë bërë punime në këtë fushë nga ana e NASA-s (National Aeronautics and Space Administration - Administrata Kombëtare e Aeronautikës dhe Hapësirës: Media e Lirë) në sipërfaqen e Hënës. (Emri i Ṭūsīut është shkruar, skalitur mbi një krater të stërmadh në gjysmësferën jugore të Hënës (në pozicionin 41° gjërësia jugore dhe 12° gjatësia lindore: Media e Lirë).

Lārīxhānī: Lërmëni t’iu kujtoj se në gjirin e këtyre emrave është dhe emri i Ibn Sīnās.

Mjeshtër Dīnānī: Po, është dhe emri i tij. Sërish dhe ‘Umer Khajjāmin e dimë, njohim si një matematikan dhe poet të madh; megjithëse dhe Ṭūsīu nuk është poshtë tij në këtë fushë. Fundja kjo nuk është çështja jonë dhe po e lëmë mënjanë autoritetin e Ttūsīut në matematikë dhe poezi tani për tani.

Ju kishit bërë një pyetje mbi librin që kam shkruar. Po, miratoj se vënia ime e titullit të librit tim: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” ka një arsye të veçantë. Nëse do ta sqaroj shkakun e kësaj; pikë së pari ai është një filozof në kuptimin e vërtetë të fjalës. Kurse në një kuptim më të veçantë ai është një filozof dialogu. Kjo ka disa kuptime: Kuptimi i parë Naṣīruddīn Ṭūsīu ka krijuar dialog me mbarë filozofët dhe mendimtarët që kanë jetuar në epokën e tij - qoftë duke u takuar një për një, ose qoftë duke shkëmbyer letra me ta. Në shumicën e rasteve në këto dialogje, ishte pala tjetër ajo e cila zinte shkëmbimin e letrave fill, ndërsa Ṭūsīu u jepte letrave të shkruara përgjigje. Numri i këtyre letrave është aq i tepërt sa, nëse do t’i mbledhim që të tëra atëherë mund të jenë afërsisht sa një enciklopedi me njëzetë vëllime. Këto dialogjet dhe ndërveprimet e tij nuk ishin të kufizuara me mendimtarët e kohës së tij.

Fjala vjen ai ka shkruar dhe ndaj veprave të filozofëve në të kaluarën - për shembull ka shkruar sqarime ndaj Ibn Sīnās - dhe i ka kthyer pretendimeve të Rāḍīut përgjigje. Fakhruddīn Rāḍīu nuk ishte bashkëkohësi i tij. Krahas kësaj Naṣīruddīn Ṭūsīu në përgjigjet që i kishte kthyer Fakhruddīn Rāḍīut, i kishte shqyrtuar çështjet në një mënyrë të tillë që pothuajse ishte ulur me mish e me shpirt përballë Rāḍīut dhe sikur Ṭūsīu kishte krijuar dialog me të. Pra ai nuk kishte lëvizur, vepruar sikur t’ua kishte ngarkuar vetes detyrën e kundërshtimit të Rāḍīut, por i kishte dhënë pretendimeve të tij përgjigje duke vënë një metodë dialogu në zbatim në formën: “ḳulte (the) dhe ḳultu (thashë)” (pra ti the këtë dhe unë thashë, të them këto kundrejt këtyre). Shkurtimisht metoda e Ṭūsīut ishte dialogu.

Saktësisht në këtë pikë unë duke kaluar dhe përtej atyre që thashë pakëz më parë, dua të bëj të ditur se dhe tefekkuri (meditimi) është një dialog. Ç’është e drejta vetë filozofia është një dialog. Nëse dikush thotë se po studion filozofinë, nëse ai pandeh se kjo e fundit është e përbërë vetëm nga mbajtja, mësimi përmendësh i mendimeve të filozofëve, ose nëse pandeh se filozofia është prodhimi i disa formave mendore nga mendimet e tyre, atëherë kjo nënkupton se ai është shmangur në një udhë të gabuar. Shprehemi kështu sepse filozofia jo vetëm nuk është diçka që mbahet, mësohet përmendësh, por nuk është as formësuese dhe e trajtshme. Kjo nënkupton jo vetëm diturinë dhe mendimin, por dhe rimendimin e mendimeve. Në shtesë kjo duhet të bëhet me metodën e dialogut. Ka gjasa që ky dialog të bëhet dhe me një bashkëbisedues - sepse filozofia nënkupton përgatitjen e pyetjeve dhe nuk ka filozofi, madje nëse do të them përtej kësaj nuk ka as mendim ku nuk ka pyetje.

E kundërta ka mendim aty ku ka pyetje. E thënë ndryshe nëse një ditë marrin fund pyetjet në mendjen e njeriut, atëherë dhe mendimi merr fund. Njerëzit që nuk kanë pyetje janë të vdekur. Qartësojmë se në vendin ku drejtohet pyetja, ka dhe përgjigje dhe këto mishërohen, sendërtohen nga vendi ku drejtohet pyetja. Pra nga vendi ku vjen pyetja vjen dhe përgjigjja. Njeriu disa herë ua ngre këtë pyetje të tjerëve dhe e merr përgjigjen nga këta të fundit dhe herë-herë ua ngre vetvetes. Gjatë çastit kur njeriu qëndron vetëm me vetveten dhe fillon të mendojë, në fakt ai është dhe duke ju ngritur vetvetes pyetje. Kjo është arsyeja se disa nga të mëdhenjtë tanë kanë bërë të qartë se dhe monologu është dialog në një lloj këndvështrimi. Gjatë këtij çasti njeriu e merr veten “si tjetri” të mirëqenë, si dhe ua shtron pyetjet vetes. Në çastin që ngjizet pyetja, kjo përkthehet se ka nisur dhe dialogu. Dijetar Naṣīruddīn Ṭūsīu ishte një njeri i dialogut dhe pyetjes. Ja pra për këtë arsye unë ua vura titullin në këtë mënyrë librit tim. Nuk ka asnjë dyshim se ai me të vërtetë ishte dhe një dialogues.

Atëherë në këtë pikë le të shohim se çfarë ka jetësuar, realizuar Ṭūsīu me këtë metodë (dialog): Sigurisht se ne jemi të mendimit se sqarimi i disa pikave përpara se të hyjnë në këtë çështje do të jetë diçka me vend. Sepse pavarësisht se në thelb ka një mori gjërash për t’u thënë në këtë çështje, si përfundim shpresoj se këto sqarime do të jenë hapat e para drejt njohjes së filozof Naṣīruddīn Ṭūsīut, i cili është një mendimtar i madh i botës shī‘īte:

Ashtu siç saktësova dhe pakëz qëparë dialogu është bërja e pyetjes dhe dëgjimi i përgjigjes së dhënë.

Lārīxhānī: Kjo metodë, iu adresohet, vishet Sokratit në pikëpamjen historike, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, shumë e saktë. Ai me të vërtetë ishte njëri nga etërit e filozofisë. Ne e pranojmë si të atin e filozofëve atë. Metoda që përvetësoi dhe udha ku shkoi Sokrati, ishte dialogu.

Lārīxhānī: Si dhe dhe njëkohësisht dhe i ati i dialogut...

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është. Në këtë kontekst ai është dhe nismëtari i metodës dialektike. Filozofët e vërtetë ndjekin këtë udhë dhe Ṭūsīu është një nga ndjekësit e kësaj udhe.

Kushti i parë i dialogut - pikërisht këtu dua të krijoj lidhjen e çështjen me Ḳur’ānin Fisnik është dëgjimi. Njeriu i cili nuk mund të dëgjojë, ose nuk di të dëgjojë nuk mund të krijojë dialog. Kjo është arsyeja që ky i fundit nuk është një njeri që mund të krijojë dialog. Shumë mirë, por çfarë është dëgjimi?! Le të hedhim pakëz dritë mbi këtë: “Kuptimi i dëgjimit duhet të jetë shumë i pastër dhe i qartë... Disa pandehin se dëgjimi është hapja e veshëve dhe dëgjimi i diçkaje. Ndërsa ky nuk është dëgjim.  Sepse dëgjimi ka shumë kushte, rregulla të hollësishme. Nëse ju nuk i zotëroni këto kushte, rregulla, ato që keni dëgjuar, ose gjërat që tingëllojnë, vijnë në veshin tuaj, kjo nuk bart kuptimin se i keni dëgjuar ato. Le ta zëmë se ju i keni dëgjuar në një mënyrë të kujdesshme, vëmendshme me veshë fjalimet e bashkëbiseduesit tuaj dhe i keni shtjelluar në kokën, mendjen tuaj këto.

Në këtë gjendje ju nuk jeni duke i dëgjuar në të vërtetë gjërat që i keni dëgjuar, vetëm se jeni duke i komentuar në mendjen tuaj ato. Sepse ju keni një front, llogore ku keni hyrë dhe një pozicion që keni qëndruar në kuptimin mendimor më parë dhe ja pra zini fill t’i komentoni të dëgjuarat tuaja në dritën, themelin e këtyre. Përderisa bëni, veproni në këtë mënyrë, në të vërtetë ju nuk quheni sikur i keni dëgjuar fjalët e këtij njeriu. Po, pohojmë se ju mund t’i dëgjoni me veshin e kokës të thënat, megjithatë duke qenë se ju i keni shtuar në mendjet tuaja këto, në të vërtetë ju nuk quheni sikur i keni dëgjuar fjalët e këtij njeriu. Urdhri i ājetit të nderuar ḳurānor është thënë pikërisht për këtë gjendje: “لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا” “Lehum ḳulūbun lā jefḳahūne bihā ue lehum e’junun lā jubṣirūne bihā ue lehum ādhānun lā jesme‘ūne bihā” (Dhe ata kanë zemra që nuk kuptojnë me ta dhe ata kanë sy që nuk shikojnë me ta dhe ata kanë veshë që nuk dëgjojnë me ta). (Sūre E‘rāf, 179)

Ju do të keni veshë që dëgjojnë kur të mos i shtoni asgjë nga mendja juaj fjalëve të njeriut që keni përballë. Unë këtu nuk kam për qëllim qenien e mendjes suaj tejet të zbrazur si një tabula rasa (pllakë e pastër, tabelë e zbrazur) dhe se nuk duhet të dini asgjë më parë. Unë po shpalos se ju duhet të jeni në fuqinë që të mund të vini mënjanë dhe që të mund të mbani pezull për një çast gjërat në mendjen tuaj. Në rast të kundërt, dikush që nuk di asgjë, as mund të drejtojë pyetje dhe as mund të vërë veshin. Jo, këto nuk janë ato që kam për qëllim. Fundja secili ka një mendje dhe pranime paraprake. Ajo që kërkohet nga ju është ta zini sikur këto pranimet tuaja nuk janë për njëfarë kohe. Nëse ju i kapërceni pranimet tuaja dhe nëse e zini se ato nuk janë për një çast, atëherë do ta shikoni se ju i keni dëgjuar me të vërtetë fjalët e njeriut që keni përballë jush. Vetëm në këtë rast mund të thuhet se ju jeni një dëgjues i mirë dhe se keni një vesh dëgjimi.

Nga ana tjetër, nuk mjafton vetëm qenia juaj kështu; por dhe pala e dytë e dialogut duhet të jetë në këtë mënyrë. Domethënë dhe ai gjatë kohës që ju dëgjon, nuk do të quhet sikur ju ka dëgjuar si duhet, nëse i shton gjërat në mendjen e tij ndaj të dëgjuarave. Përsëri dhe ai duhet t’i vërë - qoftë dhe për një copë herë - gjërat në mendjen e tij mënjanë, me qëllim që të mund t’i kuptojë thëniet tuaja. Në çdo lloj dialogu që mund të krijohet - qoftë në ekonomi, filozofi, politikë, apo qoftë në fushën e shkencës - vetëm kur palët t’i keni pastruar, zbrazur mendjet e tyre nga pranimet paraprake, kur t’i kenë pezulluar këto të fundit dhe kur të kenë dëgjuar me të vërtetë njëri-tjetrin, atëherë do të jetë krijuar kuptimi i ndërsjellë. Në çastin kur është krijuar kuptimi i ndërsjellë asgjësohen mbarë kundërshtimet dhe mosmarrëveshjet dhe shkalla e kuptimit fillon të lartësohet, ngrihet.

Për sa kohë që ju komentoni fjalët e palës përballë me gjërat që keni në mendjen tuaj, nuk mund të kaloni përtej mendjes suaj. Pa mendoni që këtë ua bën dhe pala që keni përballë... Në këtë rast ju do keni qëndruar në vendnumërim që të dy. Dhe kjo gjendje shndërrohet në një dialog të pakthyeshëm. Gjendet një ājet i nderuar ḳurānor që dua ta rikujtoj saktësisht në këtë pikë: Këta janë dhe njerëzit që Ḳur’āni Mexhīd i ka poshtëruar, turpëruar në mënyrën më të dhimbshme, hidhur: Ata hem nuk dëgjojnë dhe hem kur dëgjojnë u shtojnë gjërat në mendjen e tyre fjalëve të palës përballë... “إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ” “Innehum ‘ani’s-sem‘i’l-me‘zūlūne” (Me të vërtetë nga dëgjimi (i shpalljes hyjnore) ata janë penguar, shfuqizuar). (Sūre Shu‘arā’e, 212) Për më tepër këtu përmendim “صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ” “Ṣummun, bukmun, ‘umjun fehum lā jerxhi‘ūne” (Ata janë të shurdhër, memecë, të verbër dhe nuk mund të kthehen (në udhën e drejtë)). (Sūre Beḳare, 18)

Një thënie tjetër më e çuditshme dhe më mbresëlënëse se kjo është - të themi të vërtetën që të tëra këto janë secila një mrekulli e Ḳur’ānit Sherīf - është ājeti 23 i i sūres Enfāl: “وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَأَسْمَعَهُمْ” “Ue leu ‘alime’ll-llāhu fīhim khajrān leesme‘ahum” (Dhe sikur të dinte, shikonte Allāhu në ta (memecët) ndonjë mirësi do t’i bënte të dëgjojnë). Kurse ‘aksu’n-naḳīḍi (kthimi i kundërt) i kësaj është ky: “Nëse dikush nuk ka një vesh për të dëgjuar, kjo do të thotë se ai nuk ka as mirësi në të”. Madje ai nuk ka as një begati hyjnore.

Lārīxhānī: Ndërsa një ājet tjetër ḳurānor është aq i çuditshëm, interesant të paktën sa ājeti ḳurānor që sapo vutë në dukje: “وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ” “Ue ḳalū leu kunnā nesme‘u eu ne‘ḳilu mā kunnā fī aṣḥābi’s-se‘īri” (Dhe thanë: “Ah sikur të kishim dëgjuar ose të kishim mend ne nuk do të ishim në banorët e zjarrit”. (Sūre Mulk, 10)

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është. Në këtë drejtim, kontekst, ne vëmë re se një numër i lartë i ājeteve ḳurānore kanët të bëjnë me dëgjimin. Kurse ne nuk kemi as durim dhe as fuqi që të dëgjojmë asgjë. Ne ose nuk dëgjojmë, ose kur dëgjojmë u shtojmë komentet tona atyre që dëgjojmë. Edhe i dërguari ynë (p.q.m.t.) lajmëronte se fjala hyjnore (Ḳur’āni Famëlartë) kishte marrë çdo njeri nën mbresën dhe ndikimin e tij. Pavarësisht kësaj sa e dëgjuan njerëzit atë?! “وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ ۖ وَجَعَلْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا” “Ue minhum men jestemi‘u ilejke ue xhe‘alnā ‘alā ḳulūbihim ekinneten en jefḳahūhu ue fī ādhānihim ueḳrān” (Ka nga ata që të dëgjojnë ty (kur lexon Ḳur’ānin) dhe Ne kemi krijuar, vëmë mbi zemrat e tyre mbulesë që të mos e kuptojnë atë dhe në veshët e tyre vumë peshë, rëndesë). (Sūre En‘ām, 25) Disa nga ata me të vërtetë i vinin duart e tyre në kuptimin fizik mbi veshët e tyre dhe i zinin ato. Këta ishin me të vërtetë të paditur.

Ndërsa njëra palë, pavarësisht dëgjimit të tyre, mundoheshin t’i komentonin me gjërat në mendjen e tyre. Që të dyja këto palë ishin gabim. Kurse Ṭūsīu na këshillon si më poshtë: “Krijimi i dialogut me të tërë njerëzit qoftë mutefekkir (mendimtar), ose mos qoftë mutefekkir (mendimtar)”...

Lārīxhānī: Shikoni se sa kriter, masë, normë të bukur që ka vënë!

Mjeshtër Dīnānī: Po, ne duhet të krijojmë dialog. Nëse ne do të bëhemi ekspert, njeri i dialogut atëherë do të kemi përparuar. Lartësimi dhe përparimi i njeriut qëndron tek dialogu. Në atë vend ku mungon dialogu, ka ndaluar dhe lartësimi, përparimi dhe zhvillimi i mendimit. Tanimë thuajeni ju atë pjesë, në vendin ku ka ndaluar mendimi; unë nuk dua të qëmtoj gjë. Kjo ishte gjëja që doja të thoja rreth Naṣīruddīn Ṭūsīut. Pra kjo është arsyeja që unë ua vura “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Filozofi i Dialogut” titullin librit tim. Në fund të fundit ai me të vërtetë kështu ishte.

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur, mjeshtër i nderuar. Kjo krahas qenies një masë që mund të zbatohet nga ana jonë, njëkohësisht është dhe një nevojë e ditëve tona. Po, ju keni aq të drejtë sa ç’të të them... Njeriu ndonjëherë mund të duket sikur po i dëgjon fjalët e tjetrit përballë, ndërsa në të vërtetë ai po dëgjon fjalët e tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e saktë. Njeriu në të vërtetë do që të dëgjojë fjalët e tij nga goja e tjetrit përballë...

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja të bukura, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, në këtë anë, miratoj se shprehen në formën “veshi i kokës” dhe “veshi i të fshehtës” në urtësi. Ashtu siç njoftuat dhe ju, njeriu duhet të lërë gjërat që janë në mendjen e tij dhe duhet të dëgjojë fjalën e të vërtetës me veshë. “Me qëllim që të mund të dëgjoni fjalën e të vërtetës, bëhuni pa mendim, pa ndjenjë dhe pa vesh”. Edhe kjo ishte një fjali e juaj. Çështja jonë erdhi me të vërtetë në një vend të mahnitshëm...

Kurse pyetja ime tjetër është kjo: Po, nënvizojmë se mësuam se Naṣiruddīn Ṭūsīu është një filozof i dialogut. Megjithatë diçka tjetër që është e rëndësishme të paktën sa kjo dukuri është dhe pyetja: “Me kë do të krijohet dialogu?!”, apo jo mjeshtër i nderuar?! Çfarë duhet të pyesë dhe çfarë duhet të dëgjojë?! Edhe këto janë pyetje të tjera të lindura nga ajo pyetja jonë e parë. Me sa kuptohet Naṣīruddīn Ṭūsīu, për të mund të krijuar një dialog në atë epokë, zgjedh veprën me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) të Ibn Sīnās e sqaron këtë të fundit dhe nëpërmjet kësaj udhe, ai ka krijuar dialog hem me Ibn Sīnān dhe hem me Fakhruddīn Rāḍīun i cili është një sqarues tjetër i veprës së lartcituar. Ka gjasa që ai meqenëse nuk ka mundur të gjejë askënd që të krijojë dialog përreth tij, ka zgjedhur të sqarojë veprën me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) të Ibn Sīnās. Dhe ai me të vërtetë e ka vënë në mënyrën më të bukur të mundshme në zbatim dialogun hem kundrejt Ibn Sīnās dhe hem Fakhruddīn Rāḍīut.

Ndërsa një pyetje tjetër që më është fiksuar në mendje është se krahas qenies një mendimtar i madh me kuptimin e plotë të fjalës dhe qenies një filozof i madh - që me të vërtetë kishte një mendje shumë aktive - përse ai nuk vuri diçka nga ai (rreth vetes së tij) në dukje, por (në vend të kësaj) ai iu drejtua sqarimit të veprës me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) të Ibn Sīnās?!

Ne duke parë përgjigjet që ai i ka dhënë Fakhruddīn Rāḍīut, kemi mundësi që të zbulojmë një numër të madh të etaloneve, kritereve të dialogut. Edukata e tij, fuqia argumentuese, dëshmuese, e tij, serioziteti dhe vendosmëria e tij e mosdaljes jashtë çështjes, mënyra dhe stili i krijimit të lidhjes, etj, ngjall tek njeriu ndjenjën, përshtypjen sikur pothuajse është ulur përballë Fakhruddīn Rāḍīut dhe po bisedon me të. Ju vëmë në dijeni se tërësia e këtyre dukurive janë nga hollësitë e kulturës së dialogut që ai ka zhvilluar. Edhe ju keni krijuar një ndërgjegjësim, zgjim rreth këtyre hollësive në librin tuaj.

Atëherë si mund t’i zbulojmë këto kritere, masa dhe si mund të përfitojmë nga to ato sot, mjeshtër i nderuar?!

Mjeshtër Dīnānī: Ashtu siç kam theksuar gjithmonë, ne duhet ta marrim Naṣīruddīn Ṭūsīun shembull. Sepse ky i fundit është një shembull i mrekullueshëm për të tëra kohërat. Unë nuk kam mundur ta kuptoj as kësaj dite se përse ne nuk kemi përfituar nga këto metodat dhe parimet e tij. Natyrisht se Naṣīruddīn Ṭūsīu i ka çuar detyrat, përgjegjësitë e tij në këtë fushë në vend. Unë e kam shkruar dhe në librin tim këtë: Nëse Ṭūsīu nuk do të ishte, as Mullah Ṣadrā pra Ṣadrulmuteel’lihīni e as Mīr Dāmādi nuk do të ishte. Që të tërë epokat që kemi hapur në fushën e mendimit janë nga bukuritë e Naṣīruddīn Ṭūsīut.

Kështu Naṣīruddīn Ṭūsīu e ringjalli ‘ilmu’l-kelāmin (diturinë, shkencën e apologjetikës) - e cila kishte pësuar rrënime, shkatërrime me ndikimin e mendimeve esh‘arite - këtu kam për qëllim hem mendimet esh‘arite të Fakhruddīn Rāḍīut dhe hem ato të Imām Gazzālīut; fatkeqësisht gjurmët, shenjat e këtyre mendimeve mund të rastisen dhe në mesin e mendimtarëve tanë në ditët e sotme. Ai e kishte parandjerë rrezikun e krijuar të esh‘arizmit dhe për këtë arsye kishte parapëlqyer udhën e dialogut, në shtesë ia kishte dalë shumë bukur mbanë në këtë. Unë do t’i jap përgjigje dhe pyetjes suaj pas pak. Ṭūsīu nuk është dikush që nuk ka bërë risi dhe shpikje. Sigurisht se dhe ai ka paraqitur risi... Ai ka dhënë fjalën se nuk do të qortojë Ibn Sīnān në pjesën e fillimit të veprës me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet), ai thjesht dhe vetëm ka synuar krijimin e dialogut me Rāḍīun.

Sado që ky i fundit ka shkruar një sqarim rreth veprës së sipërpërmendur, duke përdorur këtu thënien e disa të mëdhenjve në të vërtetë ky nuk është një sherḥ (sqarim) por një xherḥ (plagosje, shpim). Fakhruddīn Rāḍīu nuk kishte ndonjë synim si sqarimi i veprës së mësipërme. Përkundrazi ai pothuajse nga shkronja “بِ” “be” e Bismil’lāhit (Me Emrin e Allāhut) dhe deri në pjesën ku shkruan “تَمَّتْ” “temmet” (u mbarua, përfundua, plotësua) sikur do ta qortojë Ibn Sīnān në atë mënyrë me aq sa mundet. Ja pra ky nuk është në të vërtetë një sherḥ (sqarim), por është një xherḥ (plagosje, shpim). Ai sikur kishte synim qortimin e Ibn Sīnās në bazë të mendimeve esh‘arite. Nga ana tjetër Ṭūsīu kishte krijuar një dialog në një mënyrë të bukur dhe të butë me të, kishte thënë çfarë kishte kërkuar dituria dhe mjeshtëria e fjalës dhe nuk kishte guxuar, shkuar përtej kësaj.

Nëse do Allāhu i Lartësuar dhe nëse do të kemi rastin unë kam dëshirë të flas për risitë që Ṭūsīu ka shtuar në botën e mendimit të tij. Në kundërshtim me atë që pandehni, ne kemi një mori risish që ai ka sjellë.

Para së gjithash ai e kishte shpëtuar ‘ilmu’l-kelāmin (diturinë, shkencën e apologjetikës), nga rrënimi, shkatërrimi i shkaktuar nga esh‘arizmi. Madje për fat të keq një sërë dijetarësh shī‘ītë, pothuasje ishin duke mbetur tërësisht nën ndikimin e tij! Sigurisht se ata nuk u bënë esh‘aritë; mirëpo mendësia e mësipërme sa vinte dhe e shtonte ndikimin e saj çdo ditë. Ja pra Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka bartur, çuar ‘ilmu’l-kelāmin (diturinë, shkencën e apologjetikës) në majë në një mjedis të tillë dhe i ka dhënë një identitet filozofik asaj. Ja pra ishte pikërisht kjo, ajo që bëri Ṭūsīu. Kurse Fakhruddīn Rāḍīu kishte bërë krejtësisht të kundërtën, ai ishte munduar që ta rrëzonte filozofinë dhe ta mbështillte, vishte me një ngjyrë esh‘arite ‘ilmu’l-kelāmin (diturinë, shkencën e apologjetikës). Por dhe Fakhruddīn Rāḍīu kishte lexuar filozofi, madje dhe Imām Gazzālīu ishte përqendruar mbi filozofinë në një epokë.

Krahas kësaj, ata i kishin bërë këto lexime, punime, studime me qëllim që ta shndërronin filozofinë në një apologjetikë esh‘arite. Pra këta të dy ishin përpjekur me mish e me shpirt për të krijuar një lloj rrënimi, rrëzimi në botën e filozofisë dhe mendimit. Ṭūsīu e kishte parandjerë në një mënyrë të saktë këtë pikë të dobët. E thënë ndryshe ajo që Imām Gazzālīu kishte bërë në veprën e tij me titull: “Meḳāṣidu’l-Felāsife” (Synimet e Filozofëve) dhe ajo që Fakhruddīn Rāḍīu kishte bërë në veprën e tij me titull: “El-Mebāḥithu’l-Mashriḳijje” (Çështjet e Iluminacionste, Lindore) ishte ndotja dhe turbullimi i e filozofisë me mendimet esh‘arite; gjë që tekefundit arritën ta ndotnin! Ja pra Naṣīruddīn Ṭūsīu duke e kuptuar këtë rrezik e shpëtoi mendimin e lirë filozofik nga këto kushte dhe zinxhirë, si dhe krijoi një dialog në kuptimin e vërtetë të fjalës. Si rrjedhojë vëmë theksin se zgjedhja e tij e metodës së dialogut ishte shumë kuptimplotë.

Lārīxhānī: Naṣīruddīn Ṭūsīu në këtë dialog të zhvilluar me dhe Fakhruddīn Rāḍīun i cili kishte përvetësuar mendimin esh‘arit kishte vëzhguar, vrojtuar shumë bukur hem etikën e dialogut dhe hem kritikën (qortimin). Ai me të vërtetë me këtë donte shndërrimin e kelāmu’l-xhedelit (apologjetikës debatuese) në një felsefetu’l-burhānijje (filozofi dëshmuese).

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se po gjendja është saktësisht ashtu siç përshkruat. Shikoni nuk mund të përftitohet asgjë nga kelāmu’l-xhedeli (apologjetika debatuese).

Lārīxhānī: Për më tepër ky qëndrim vetëm i shkatërrron dhe i zvarrit çështjet edhe më në udhën pa dalje.

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër. Debati është i drejtuar në shkatërrim dhe njëkohësisht është një humbje e stërmadhe kohe. Sepse nuk ka gjasa që të mund të përftohet një përfundim nga debati. Ṭūsīu ishte i vetëdijshëm se çfarë lloj rreziqesh do të lindte ky qëndrim hem për Islāmin dhe hem për botën e mendimit. Ai donte ta lironte, shpëtonte dhe ta shndërronte në dëshmues mendimin. Nëse duhet të themi të vërtetën ai dhe ia doli mbanë në këtë... Shkrimi i sqarimit të veprës me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) dhe krijimi i dialogut me Fakhruddīn Rāḍīun ishin gjithmonë në drejtimin e këtij qëllimi. Nëse një ditë do të mund të gjejmë rastin, unë dua të cek se cilat janë pikat delikate që spikasin të këtij dialogu.

Gjithashtu për sa i përket pyetjes suaj se me kë ka krijuar dialog ai; përgjigjemi se ai është takuar ose ka shkëmbyer shkrime me mbarë mendimtarët e kohës së tij. Madje ashtu siç kumtova pakëz shparë, nëse ne do t’i mblidhnim këto letra, atëherë do të dilnin libra me shumë vëllime nga këto. Fjala vjen një i urtë īrānian i quajtur Shemsuddīn Khusrevshāhī jetonte në Shām (Jordani, Liban, Palestinë, Siri) dhe Ṭūsīu kishte një dialog dhe mukātebe (shkrim të ndërsjelltë letrash) me të. Ai kishte ndërtuar një dialog dhe komunikim aq të bukur me Khusrevshāhīn, i cili të tërheq jashtë mase për t’u lexuar dhe për t’u dëgjuar. Ata i kanë ngritur pyetje njëri-tjetrit dhe u kanë dhënë përgjigje këtyre pyetjeve. Rishtas ai ka krijuar dialog dhe i ka shtruar pyetje dhe të urtit të madh Ṣadruddīn Ḳonevīun - që dhe ky i fundit është një pasardhës i Ibn ‘Arabīut. Në librin tim që kam shkruar për Ṭūsīun u kam dhënë të tëra këtyre vend. Si pyetjet dhe përgjigjet e të dyve janë aq të thella sa...

Nëse do të fillojmë t’i komentojmë një për një këto përgjigje, atëherë secila nga ato do të formojë një libër më vete. Sërish ai ka krijuar dialog dhe me Shehristānin mbi veprën me titull: “Muṣāra‘atu’l-Felāsife” (Bërja Mundje e Filozofëve). Shehristāni ishte një apologjet që ndiqte udhën esh‘arite. Shfrytëzojmë rastin për të rikujtuar se ai kishte synuar luftën me filozofët - me vetë thënien e tij - uljen dhe zvarritjen e hundës së Ibn Sīnās. Në këtë drejtim ai kishte hedhur aq shumë baltë dhe kishte bërë aq sqarime të kota të thënieve të Ibn Sīnās me njëra-tjetrën sa... Si përfundim dhe Naṣīruddīn Ṭūsīu kishte përpiluar një vepër me titull: “Muṣāra‘atu’l-Muṣāra‘a” (Bërja Mundje e Bërjes Mundje) si një përgjigje ndaj këtyre sqarimeve të kota. Stili i këtushëm i tij është pakëz më i ndryshëm se stili që ka mbajtur përballë Fakhruddīn Rāḍīut. Pra ai pothuajse ka thënë: “Nëse ti do të luftosh, eja të luftojmë”.

Naṣīruddīn Ṭūsīu këtu ka luftuar me “bërjen mundje me të” (kuptimi i fjalës “muṣarā‘a” është bërja e mundjes), pra ai ka dashur të tregojë se çfarë do të thotë dhe si bëhet kjo mundje. Shehristāni ka dalluar, diktuar shtatë probleme në këtë vepër. Naṣīruddīn Ṭūsīu ia kishte treguar shumë bukur kufirin e tij në një çështje ku ai e kishte parë si problemin më të rëndësishëm të filozofisë... Këto janë shkrime, vepra të cilat duhet të lexohen dhe të mendohen.

Nëse më lejoni, unë dua të cek veçoritë e tjera të Ṭūsīut në pjesën e mbetur të programit: Naṣīruddīn Ṭūsīu është dikush me cilësi dhe i gjithanshëm. Dituria, filozofia, njohuria, urtësia e tij... Ai kishte njohuri largpamëse dhe të thella madje dhe në urtësi. Ai ka shkruar një libër shumë të hollësishëm në këtë fushë; mirëpo sipas mendimit tim kjo vepër është e çmuar, vyer të paktën sa vepra me titull: “El-Futūḥātu’l-Mekkijje” (Çlirimet Mekkase) e Ibn ‘Arabīut. Unë mund të pretendoj me lehtësi dhe qetësi se ky libri i përmbledhur i tij me titull: “Euṣāfu’l-Eshrāfi” (Cilësitë e më të Nderuarve) është më me ndikim se një numër i lartë librash të shkruara në këtë fushë. Me fjalëzën “eshrāf” (më i nderuar) që kalon në titullin e veprës në fjalë, nuk kihet për synim “eshrāfi” (më i nderuari) në kuptimin botëror dhe të kësaj bote.

Lārīxhānī: Kujdestarët, miqtë e Allāhut...

Mjeshtër Dīnānī: Po, kihen për synim burrat e Allāhut të Lavdëruar... Ṭūsīu ka bërë njëkohësisht disa gjëra në këtë veprën e tij: Ai hem ka sqaruar në mënyrën më të bukur konceptin e urtësisë dhe hem ka paraqitur një përfytyrim aq të ndryshëm rreth ‘ilmu’l-akhlāḳit (diturisë, shkencës së etikës) sa na ka shpëtuar nga etika e Aristotelit. Bëmat e Ṭūsīut nuk janë aspak gjëra për t’u marrë lehtë, nënvlerësuar. Përkundrazi secila nga veprimtaritë e bëra të tij është aq e rëndësishme sa mund të flitet me orë e orë të tëra për të.

Me lejen tuaj, unë dua të zbardh dhe padrejtësinë që iu është bërë atij: Naṣīruddīn Ṭūsīu jetoi në njërën nga epokat më të këqija të historisë. Cila epokë ishte kjo?! Kjo ishte epoka pas sulmeve barbare dhe të pamëshirshme mongole. Në këto sulme dhanë shpirt jo vetëm njerëzit, por dhe mbarë gjallesat, kafshët. Madje u vranë dhe macet dhe minjtë e qytetit īrānian të Nīshābūrit. Dijetarët e asaj epoke i emërtonin këto masakra si “një sprovë qiellore”. Sipas tyre kjo sprovë, nuk ishte vetëm botërore por në të njëjtën kohë ishte dhe qiellore. Ata shprehnin kështu sepse shamanist (animist, totemist) Xhengiz Khāni ishte shfaqur me një shkop, skeptër në dorën e tij dhe sipas pretendimit të tij kishte sjellë dhe një libër qiellor pranë tij. Ai kishte djegur, plaçkitur, shkatërruar dhe rrënuar një numër të lartë të qyteteve të mëdha īrāniane si Nīshābūrī, si dhe kishte vrarë një pjesë të madhe të dijetarëve.

Ja pra pikërisht në një mjedis të tillë mjerues, tragjik Naṣīruddīn Ṭūsīu kishte vijuar jetën e tij për vite me radhë duke gjetur strehim në kalatë e rajonit të Kūhistānit (Malësisë - Media e Lirë) të qarkut të Khurāsānit, kurse më pas duke u larguar nga këtu ishte detyruar të vendosej në kalanë e Alamutit (Elemeutit - Folesë së Shqiponjës - Media e Lirë). Për ata që e dinë janë në dijeni se ky vend u përket një gjeografie tej mase të egër, pjerrët dhe të thepisur. Ai kishte shfaqur qëndresë për vite të tëra kundër sulmeve mongole këtu. Gjithashtu dhe sundimtari shī‘īt ismā‘ilīt E‘lāuddīn Muḥammedi jetonte këtu. Edhe Ṭūsīu ishte strehuar këtu, sepse ai nuk kishte shpëtim ose zgjidhje tjetër përveç kësaj. Gjatë këtij harku kohor ai i kishte vlerësuar në mënyrën më të mirë kushtet ku gjendej dhe kishte hartuar një mori librash. Ai më tej e kishte ndryshuar pozitën ku ndodhej (qëndrimin politik që kishte përvetësuar).

Shikoni, mundësia e ndryshimit tuaj të pozitës politike ku ndodheni kur duhet është mjaft e rëndësishme në pikëpamjen politike. Madje ne duhet të mësojmë dhe politikën nga Ṭūsīu. Bashkëkohësi i Naṣīruddīn Ṭūsīut, Khulāgu Khāni ishte nipi i perandorit mongol Xhengiz Khānit. Dhe ai pikërisht si gjyshi i tij ishte dhunues, gjakderdhës, mizor si dhe njëkohësisht një njeri i paditur, që nuk dinte lexim dhe shkrim, pa edukatë dhe pa kulturë. Ai nuk dinte asgjë tjetër përveç therjes dhe vrasjes. Kështu që Ṭūsīu duke u larguar nga ajo pozitë diturie që zotëronte dhe me parashikim nga streha e tij e kalasë, madje merr dhe vendimin e krijimit të dialogut me Khulāgu Khānin. Ai kërkon nga ky i fundit drejtimin e punëve të institucioneve, pronave dhe shoqatave të bamirësisë dhe përveç kësaj i kërkon dhe këshillimin me të në disa punë. Kur Khulāgu Khāni e pyet se përse e do këtë, Naṣīruddīn Ṭūsīu i jep përgjigje se do të ndërtojë një observator.

Domethënë ai në njëfarë kuptimi e pyet Ṭūsīun se për çfarë hyn observatori në punë?! Shkurtimisht Khulāgu Khāni nuk ishte dikush i cili kishte aftësinë që të mund t’i kuptonte këto veprimtari diturie, intelektuale dhe shkencore... Por tani çfarë mund t’u shpjegojë i urti Ṭūsīu një analfabeti dhe të padituri të tillë?! Si rrjedhojë ai orvatet t’i sqarojë se çfarë është observatori. Ai përpiqet t’i tregojë se observatori hyn për vëzhgimin, vrojtimin e planeteve, trupave qiellorë dhe yjeve në punë dhe falë kësaj ai synon parashikimin e të ardhmes - madje dhe të fitoreve dhe humbjeve. Kjo gjendje i hyn dhe Khulāgu Khānit në punë.

Lārīxhānī: Në shtesë kujtojmë se Khulāgu Khāni ishte dikush që i besonte orakujve, parashikimeve.

Mjeshtër Dīnānī: Ṭūsīu flet me të me gjuhën e botës dhe intelektit të ulët të tij. Pra në atë mënyrë që ai të mund të kuptojë... Ja pra dhe ky është një nga dialogjet e tij. Si përfundim Khulāgu Khāni jep miratimin për ndërtimin e observatorit dhe këtë herë nga Ṭūsīu kërkon që ta paralajmërojë nëse do të jetë apo nuk do të jetë një sundimtar i suksesshëm dhe triumfues. I gjori Ṭūsīu çfarë përgjigjeje t’i japë kësaj pyetjeje delikate?! Ja pra qenia filozofi i dialogut është diçka e tillë. Sa gjuhë të bukur komunikimi shpik me Khulāgu Khānin dhe me njerëzit e tjerë që kanë shkallë të njëjtë të kuptimi me të! Më tej Khulāgu Khāni i drejton pyetjen se çfarë lloj mbrese, ndikimi do të kenë këto parashikime.

Ndërsa Ṭūsīu i kthen këtë përgjigje atij: “Për shembull, le ta zëmë se ju urdhëroni dikë që të ngjitet në një vend të lartë, të hedhë një enë të madhe me dhé nga atje dhe të mos ua thotë kujt këtë. Kur kjo ngjarje të ndodhë do të bëhet një zhurmë e madhe që do të frikësojë ata që nuk janë në dijeni dhe disave do t’u bjerë tëfikët. Mirëpo ata të cilët nuk do të ndikohen do të jenë dikushi që hodhi enën me ju. Sepse ai dhe ju e dini se si është ana e brendshme e çështjes. Ja pra kjo është dobia e astronomisë. Teksa ata që e kuptojnë se si qëndron puna do të kenë mundësinë për të mund t'i sqaruar ngjarjet, ata që nuk kuptojnë do të frikësohen nga ngjarjet dhe në fund të fundit do të mund të marrin vendime të gabuara”. Si përfundim Khulāgu Khāni pajtohet me këtë gjendje.

Kështu pra Naṣīruddīn Ṭūsīu në njëfarë mënyre arrin të bindë Khulāgu Khānin që t’u ofrojë, paraqisë një mori mundësish atij (si ndërtimi i një biblioteke dhe observatori, etj: Media e Lirë).

Shumë mirë, por çfarë bëri Ṭūsīu më pas?! Ai siguroi përhapjen e mendimit shī‘īt... Në sajë të këtij të fundit shumë sundimtarë ilkhānitë u bënë shī‘ītë. Një sërë ushtarësh mongolë që erdhën me qëllimin e pushtimit të këtyre trojeve zgjodhën shī‘īzmin më tej. Nëse Ṭūsīu nuk do të ishte, këta të fundit nuk do të bëheshin shī‘ītë. Mbarë këto dukuri janë masat paraprake të dikujt që është i mençur dhe largpamës. Khulāgu Khāni pavarësisht tërë asaj paditurisë së tij një gjë e dinte shumë mirë: “Largpamësinë e Ṭūsīut”... Ai kishte mundur të përfitonte nga mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut “sepse e dinte që nuk dinte”. Kështu që ai ishte këshilluar me të dhe në përfundim të këtij këshillimi, Khulāgu Khāni kishte marrë pjesën e tij në një numër të lartë fitoresh, triumfesh. Sërish Ṭūsīu u kishte dhënë këtyre fitoreve shtysë në dobi të Islāmit dhe Shī‘īzmit (i kishte çuar në një përfundim ku ato do të ishin fitimprurëse)...

Si rrjedhojë ne nuk mund të kalonim pa përkujtuar rolin politik të Ṭūsīut në këtë program. Sepse në librin tim që kam përpiluar me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” kam zbuluar më shumë anën filozofike të tij. Megjithatë për sa më përket mua miratoj se ekspertët, njerëzit që me të drejtë zotërojnë analiza historike, politike dhe shoqërore duhet të analizojnë pozitën politike të Ṭūsīut dhe gjithashtu duhet të vënë në pah se sa personalitet i madh është në fushën e politikës - dhe se sa mendime madhështore që zotëron.

Ai ka dhënë një numër të madh kontributesh dhe në fushat shkencore: “Jam i bindur se duhet të hartohen libra dhe për shërbimet e tij në fushat si astronomi dhe matematikë; mirëpo sa keq që nuk është shkruar asnjë libër lidhur me këto shërbimet e tij deri në ditët tona. Sigurisht se janë të pranishme libra që hulumtojnë në mënyrë të përmbledhur këto; gjithashtu dhe ne kemi shkruar diçka në lidhur me këto në kohën e tyre. Si dikush që ka filozofinë si një fushë ekspertize dhe unë kam përpiluar libra për sa i përket anës apologjetike dhe filozofike të tij. Mirëpo krahas kësaj unë kam cekur dhe shërbimet e tij në fusha si astronomia dhe matematka. Sipas mendimit tim çdo anë e këtij personaliteti të madh ia vlen të shqyrtohet. Madje dhe shekuj pas shkrimit të veprës së tij me titull: “Texhrīdu’l-I‘tiḳādi” (Pastrimi i Besimit) vazhdojnë që të shkruhen ende sqarime.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, unë kam dëshirë të prekim dhe përfundimet e duhura të nxjerra nga metodat e ndjekura të Naṣīruddīn Ṭūsīut - për shembull dialogu: Dikush logjik dhe racional - tekefundit kjo dhunti ka disa rregulla dhe secili nuk mund të flasë me gjuhën e një filozofi - dikush si ia që mund të krijojë dialog me dikë të rëndomtë të shkallës së Khulāgu Khānit dhe mund ta çojë në përfundime të shkëlqyera këtë. Për shembull ne jemi dëshmitarë dhe të një vërtetësie të tillë në historinë e filozofisë: “Fārābīu duke ju bindur Platonit ndoqi gjurmën e urtësisë politike dhe hartoi libra me tituj si “Es-Sijāsetu’l-Medenijje” (Politika Qytetare) dhe “Taḥṣīlu’s-Se‘ādeti” (Përftimi i Lumturisë). Në fakt këta mendimtarët tanë të mëdhenj kanë hedhur themelet e terrenit të kulturës politike. Vallë a nuk japin të tëra këto vërtetësi, mesazhin në drejtimin se një filozof duhet të ketë dhe një detyrë, mision politik?!

Vallë përse ne nuk mund t’i hasim këto në jetën e filozofëve tanë të tjerë?! Për shembull përsëri Fārābīu me qëllim që të mund të mbushte vetminë dhe zbrazëtinë brenda tij shkroi një vepër me titull: “Ḳiṣṣatu’l-Gurbeti’l-Garbijje” (Rrëfimi i Mërgimit të Huaj, Perëndimor), ose Ibn Bāxhxhe shkruoi veprën e tij me titull: “Tedbīru’l-Muteuaḥḥidi” (Masa e Njëjësuesit). Këtu Fārābīu në veçanti i kapërcen mbarë formatet, kallëpet, trajtat. Ky qëndrimi i jashtëzakonshëm i tij nuk është i vlefshëm vetëm për filozofinë, por e tregon dhe në çështje politike dhe shoqërore veten. Me të vërtetë, shtrojmë pyetjen se çfarë duhet të bëjmë për të mund të gjetur këtë hallkën e humbur në jetesën tonë të përditshme?! Rishtas duke u kthyer tek Tūsīu, shtrojmë pyetjen vallë si mund t’i nxjerrrim këto anët e tij në pah?!

Mjeshtër Dīnānī: Ju pyetët një pyetje shumë të bukur. Nëse më jeni leje unë dua t’u përcjell një thënie të Platonit këtu; sepse kjo është një fjali shumë e rëndësishme dhe unë shembullin e vetëm të kësaj e shikoj tek Ṭūsīu. Kushedi mbase dhe përgjigjja e pyetjes suaj është në këtë fjali: “Askush në këtë botë nuk bën ligësi duke në një mënyrë të ndërgjegjshme dhe duket ditur e dashur”. Kjo fjali ndoshta mund të jetë ngatërruese për disa njerëz. Sepse saktësisht në këtë pikë disa mund të pretendojnë se njeriu i bën disa ligësi duke ditur dhe dashur, pra tërësisht në një mënyrë të ndërgjegjshme; fjala vjen ne e dimë shumë mirë se Shimr Ibn Dhī’l-Xheusheni dhe Jezīd Ibn Mu‘āuijje Ibn Ebū Sufjāni (mallkuar qofshin) vranë Imām Ḥusejnin (p.m.t.) kanë bërë ligësi duke e ditur. Përgjigjja e pyetjes së lartcituar është kjo: “Po, këta njerëz e dinin se gjëja që bënë ishte e ligë. Por, krahas kësaj ata veprat e tyre të stolisura, të zbukuruara, madje dhe i arsyetonin ato.

Megjithëse ata e dinin shumë mirë se vrasja është një vepër e keqe në vetvete, përsëri ata besonin se ajo kishte dhe disa dobi, përfitime në përfundimin e saj. Gjëja që ata shikonin si të mirë, ishte vetë ajo dobi. Ne mund të themi këtë në emër të mosprishjes së këtij rregulli të përgjithshëm të paraqitur nga Platoni: “Këta njerëz pandehnin se gjërat që bënë, pra ligësitë ishin të mira”. Ndërsa çështja se përse i shikonin të mira, kthehet në paditurinë e tyre. Si rrjedhojë, ne jemi në gjendje të shprehemi se mbarë ligësitë që ndodhin në botë nuk bëhen me ndërgjegjje, por me padituri. Të tëra ligësitë në histori janë një përfundim i paditurisë. Ja pra ky është sqarimi i thënies së Platonit. ‘Aksu’n-nāḳiḍi (e kundërta e kthyer) e kësaj thënie është si më poshtë: “Burimi i mbarë paditurive të bëra me dorën e njeriut në univers është padituria”.

Në këtë drejtim ne duhet të arrijmë në këtë përfundim: “Nëse mbretëron mendja dhe njeriu e pranon drejtësinë, të vërtetën dhe largimin nga padituria e tij si masë, atëherë ai nuk bën kurrë ligësi dhe nuk shkaktohet as dëm në univers. Kështu që nuk ndodhin as konfliktet, luftrat, mosmarrëveshjet dhe padrejtësitë. Por për fat të keq, njerëzit nuk e dinë vlerën e pishtarit ndriçues të mendjes. Ja pra këtu nis misioni i filozofit. Sigurisht se këto që thashë janë të vlefshme për filozofët që e kanë për parrullë, sllogan racionalizmin për ta. Ndërkohë kemi dhe filozofë që kanë drejtuar këtë pretendim dhe janë mbytur, zhytur në gabime të mëdha. Këta njerëz mposhten nga egot dhe epshet e tyre; ata bëhen fli e disa paragjykimeve dhe pohimeve, pranimeve të gabuara. Ata e burgosin veten brenda mureve të këtyre mendësive të kufizuara dhe të ngushta, ata luftojnë dhe mundohen brenda tyre dhe ashtu mbesin deri në fund të jetëve të tyre këtu.

Sakaq shtojmë se mendja nuk ka kufi. Miratojmë se në njëfarë kuptimi ajo është e kufizuar dhe kjo është e vërtetë; megjithatë në një kuptim tjetër pohojmë se ajo ka aftësinë që të mund t’i kapërcejë, tejkalojë këto kufi. Mendja nuk është e pafund; mirëpo ajo mund t’i kapërcejë këto kufinjtë e parë dhe mund të përcaktojë horizonte, kufinj të ri për veten. Një njeri i mençur është i hapur ndaj një tjetri. Ne e quajmë “infitāḥ” (hapje) këtë. Nëse do ta themi me letërsinë muslimane këtë, atëherë kjo është një “inshirāḥ” (çarje, hapje, zgjerim i kraharorit)... Kjo njëkohësisht është dhe një thënie kuranore. Rishtas ka dhe një lutje kuranore lidhur me këtë: “قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي” “Ḳāle Rabbi shraḥ lī ṣadrī. Ue jessir lī emrī. Ue ḥlul ‘uḳdeten min lisānī. Jefḳahū ḳaulī” ((Ai Mūsāi) Tha: “O Zot, hapma, zgjeroma kraharorin tim! Dhe lehtësoma punën time! Dhe zgjidhma nyjen e gjuhës sime! Që ta kuptojnë fjalën time). (Sūre Ṭā Hā, 25-28)

Domethënë nëse ne do të zotërojmë aftësinë, gjërësinë dhe qartësinë e duhur për të dëgjuar fjalët e tjetrit që kemi përballë - në këtë kuptim do të jemi kthyer pas në gjënë që ceka në fillim të çështjes sonë - dhe nëse kemi zotëruar veshë të cilët dëgjojnë madje dhe fjalët e atyre që kemi përballë, atëherë kjo nënkupton se kraharori ynë është hapur, zgjeruar (sherḥu’ṣ-ṣadrī). Si dhe përfundimi i kësaj është lindja e fjalëve tona nga ndërgjegjja dhe bërja e kuptueshme e tyre (jefḳahū ḳaulī), hapja e udhëve të mbyllura për ne dhe lehtësimi i punëve tona (jessir lī emrī). Që të tëra këto janë begatitë, dobitë e dëgjimit. Dhe të mos kini aspak dyshim se dhe dëgjimi është një përftim i mendjes.

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur. Ju nxorrët një përfundim shumë të bukur, me të vërtetë. “أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَىٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ” “Efemen sheraḥa’ll-llāhu ṣadrahu li’l-Islāmi fehue ‘alā nūrin min Rabbihi” (Dhe kujt ia çan, hap, zgjeron Allāhu kraharorin e tij për Islām, ai është mbi një dritë nga Zoti i tij). (Sūre Zumer, 22)

Ndjekësit tanë të nderuar, le të mos e anashkalojnë në asnjë mënyrë këtë çështje: Çështjet që prekëm sot ishin vetëm në cilësinë e hyrjes në oqeanin e mendimit të Naṣīruddīn Ṭūsīut. Sa mirë që në këtë udhëtim ne na shoqëron një zhytës i mirë diturisë, njohurisë dhe urtësisë si Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī. Ne shpresojmë që këto dhuratat fringo të reja që ai na ka paraqitur t’i vijojmë që t’ua paraqisim dhe ju ndjekësve tanë të nderuar në programet tona vijuese.

Këtu programi ynë merr fund. Urojmë që Zoti ynë të na dhurojë tërheqjen mënjanë të perdes së padrejtësisë mbi këtë personalitet të madh dhe të na japë suksesin e bartjes së tij në ditët e sotme. Ju falenderojmë jashtë mase mjeshtër i nderuar.

Ne do të jemi duke pritur shoqërimin e ndjekësve tanë të nderuar në programet tona në vazhdim në të cilat do të vijojmë që të bëjmë këtë personalitet madhështor të njohur. Me dëshirën se do të takohemi përsëri në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak