Vallë a është Allāhu i Lartësuar në botë, apo është jashtë dhe përtej botës?! Nëse japim përgjigjen se “Ai është hem në botë dhe hem jashtë botës”, atëherë kjo bëhet një kundërshtim. Ç’është e vërteta, kësaj pyetjeje mund t’u kthehet me lehtësi dhe qetësi përgjigje dhe përgjigjja e saj është kjo: “Huue’l-mute‘ālī” (Ai është i përtejmë). Shumë mirë, por çfarë do të thotë “mute‘ālī” (i përtejmë)?! Ju tërheq vëmendjen tuaj, qenia “mute‘āl” (i përtejmë) nuk do të thotë qenien jashtë të diçkaje.

Përgjërimi I Fārābīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥakīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç e dini ne kemi nëntë mësime që po përpunojmë mendimet e ḥakīm Fārābīut dhe po përfitojmë nga interpretimet, komentimet, sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar hirësisë së tij që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin të fshehtat, kodet e filozofit tonë.

Kurse sot ne do të përfitojmë nga mendimet e mjeshtrit tonë të nderuar, hirësisë së tij në çështjen e shikimit të epistemologjisë së tij. Çështja jonë e ditës së sotme ka mundësi që të përmbajë një sasi termash filozofikë. Kjo çështje ishte cilat janë udhët e përftimit të diturisë në aspektin e këtij filozofi të madh.

Tani pa humbur kohë lejomëni t’iu bëj të ditur se njëra nga veprat e tij që keni sqaruar është dhe vepra e tij me titull: “Përgjërimi i Filozofit”. Kjo vepra juaj ka të pranishme delikatesa dhe eleganca që u përkasin asaj. Kjo dukuri na tregon njëkohësisht se sa delikat dhe elegant mund të jetë një filozof ndaj një kriteri, mase. Nëse kam lejen tuaj, unë kam dëshirë që një pjesë të programit tonë të ditës së sotme t’ua kushtojmë, ndajmë lutjes, përgjërimit të këtij filozofit tonë të madh.

Mistiku ynë i madh Fārābīu në fjalitë e para të këtij përgjërimi urdhëron si më poshtë: “Allāhumme innī es’eluke jā Uāxhibe’l-Ūxhūdi ue jā ‘Il’lete’l-‘Ileli jā Ḳadīmen lem jezel en te‘ṣumenī ‘an zelel ue en texh‘ale lī mine’l-emeli mā terḍāhu mine’l-‘ameli” (O Allāhu im me të vërtetë të kërkoj o i Domosdoshmi Qenie dhe o Shkaku i Shkaqeve o i Vjetri pa fillim dhe pa fund, të kërkoj të më ruash mua nga gabimet, poshtërimet dhe të më bësh mua nga shpresa që je i kënaqur nga vepra ime). Me të vërtetë thëniet e lartcituara janë të madhështore... Ai këtu përfiton nga mbiemrat - thëniet që ka përdorur Ḥaḍrati Thānī (i Nderuari i Dytë) në dëshmimin, vërtetimin e felāsifeve (filozofëve), muteel’līhëve (teologëve), mutekel’limëve (apologjetëve) pra - në të tria fushat e Allāhut.

Gjej rastin për të shpalosur se ḥakīm (i urti) Ebū Naṣr Fārābīu është një filozof që ka një mori nendimesh, shqetësimesh politike dhe shoqërore. Kjo gjendje i çeli udhën krijimit të tij të një lidhjeje në gjirin e çështjeve politike dhe shoqërore, si dhe bëri të mundur hartimin, përpilimin e tij të një sërë larmie veprash në këtë fushë.

Du‘āja (Lutja) e Fārābīut është kjo: “Allāhumme innī es’eluke jā Uāxhibe’l-Ūxhūdi” (O Allāhu im me të vërtetë të kërkoj o i Domosdoshmi Qenie).

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Mjeshtër i nderuar, ne fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke pohuar se me të vërtetë krahas veprave të larmishme që ḥakīm Fārābīu ka përpiluar në fusha të ndryshme - që ashtu siç kemi bërë dhe më parë fjalë shumica dërrmuese e këtyre veprave është filozofike - ai ka dhe një du‘ā (lutje) të njohur. Ne gjithashtu kemi parë shumë pak filozofë të cilët kanë mundur që të shkruajnë për du‘ānë (lutjen). Sigurisht se dhe filozofët tanë muslimanë dhe muuaḥḥidë (njëjësues) të tjerë kanë bërë du‘ā (lutje). Megjithatë ḥakīm Fārābīu në dallim nga ata, ju ka dhënë dhe këtyre fjalive në veprën e tij vend. Këtu gjëja që ia vlen të kihet kujdes, të merret parasysh dhe të mendohet është se përkujtimi, përmendja jonë e Allāhut me emrat e Tij (Esmāu’l-Ḥusnā - Emrat e Bukur, Mirë) është teuḳīfī (emra, cilësi, mbiemra dhe veçori që vetë Allāhu i Lartësuar na i ka lejuar që t’i përdorim kur bëjmë du‘ā, lutje për Të: Media e Lirë).

Pra ne në du‘ātë (lutjet) dhe munāxhātet (përdëllimet, përgjërimet) tona duhet të përdorim emrat dhe mbiemrat që Allāhu i Lavdëruar i ka përmendur personalisht për Të, ose duhet të përmendim lutjet dhe përgjërimet që i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) dhe eimmetu’l-me‘ṣūmeti (imāmët e pafajshëm (p.m.t.)) kanë zënë në gojë për Të. Domethënë teksa bëjmë du‘ā (lutje), ne nuk jemi medhūnë (të lejuar) që të përdorim emrat, mbiemrat, thëniet që Allāhu i Madhëruar, i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) dhe eimmetu’l-me‘ṣūmeti (imāmët e pafajshëm (p.m.t.)) kanë përmendur personalisht për Të. Kurse muteel’lih (teolog) Fārābīu është treguar mjaft guximtar në këtë terren dhe ai ka treguar guximin e lutjes me gjuhën, thëniet e filozofisë. Pra ai ka përdorur termat në filozofi, për të cilat ne nuk jemi dëshmitarë askund tjetër për to. Fjala vjen thënia “Uāxhibu’l-Ūxhūdi” (e Detyruara, Domosdoshmja Qenie)... Kumtojmë se përdorimi i thënies “Uāxhibu’l-Ūxhūdi” (e Detyruara, Domosdoshmja Qenie) për Allāhun e Lartësuar është e drejtë, saktë.

Në shtesë Ai është “Uāxhibu’l-Ūxhūdi” (e Detyruara, Domosdoshmja Qenie) pa ju lënë asnjë dyshimi vend. Mirëpo askush nuk thotë: “Jā Uāxhibe’l-Ūxhūdi” (O e Detyruara, Domosdoshmja Qenie), ose “Jā ‘Il’lete’l-‘Il’leli” (O Shkaku i Shkaqeve) teksa lutet. Allāhu i Lartësuar është ‘il’lete’l-‘il’leli (shkaku i shkaqeve) dhe është ‘il’leti (shkaku) i çdo gjëje. Posti i kthimit dhe fundi i gjithçkaje është Allāhu. Ai është fā‘ili (bërësi) kryesor, thelbësor; Ai është dhe gāja (qëllimi) dhe nihājeti (fundi) i gjërave. “Mine’ll-llāhi ile’ll-llāhi” (Nga Allāhu tek Allāhu): “إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ” “Innā li’l-lāhi ue innā ilejhi rāxhi‘ūne” (Nuk ka dyshim se ne jemi të Allāhut dhe nuk ka dyshim se Ne tek Ai jemi kthyes!) (Sūre Beḳare, 156) Madje jo vetëm ne, por çdo gjë është nga Ai, si dhe vendi ku do të kthehet (çdo gjë) është përsëri prania e Tij. Nuk ka asnjë lloj fije dyshimi për këtë. Pavarësisht kësaj gjithsesi ne nuk hasim në termat, thëniet: “‘il’let” (shkak), ose “Jā ‘Il’letu’l-‘Il’leli” (O Shkaku i Shkaqeve) në lutjet që na kanë arritur nga imāmët e pafajshëm (p.m.t.).

Lārīxhānī: Ky është një term filozofik.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Kjo është e saktë. Qartësojmë se Fārābīu ka ndjerë nevojën e lutjes me terma filozofikë këtu. Mbase këtë e ka bërë sepse ka dashur të tregojë se dhe filozofët janë njerëz të lutjes. Sidoqoftë ai është lutur me gjuhën e filozofisë dhe në një mënyrë mjaft të mahnitshme. Çfarë kuptimi ka fjala “ḳadīm” (i vjetër) që ceket këtu?! “I Vjetër”... Pra Ai nuk është pas asgjëje dhe as para Tij nuk ka asgjë. Asgjë nuk është mutaṣaūer (e përfytyruar, që mund të përfytyrohet) para Ḥaḳḳut Te‘ālā (të Vërtetit të Madhëruar). Ai është para çdo gjëje, si rrjedhojë është Ḳadīm (i Vjetër). Dhe duke qenë se është ḳadīm (i vjetër), Ai është dhe “lem jezel” (i përhershëm, pa fillim dhe pa fund, nuk asgjësohet). Ju lajmërojmë se dhe ky është një rregull filozofik; ju lutem bëni kujdes këtu. Meqenëse Ai është pa fillim dhe njëkohësisht nuk ka asgjë para Tij, rishtas nuk do të ketë asgjë as pas Tij. Ai është hem Eūelu (i Pari) dhe hem Ākhiru (i Fundit).

Kjo është hapja e ājetit të nderuar ḳurānor: “هُوَ الْاَوَّلُ وَالْاٰخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيْمٌ” “Huue’l-Eūelu ue’l-Ākhiru ue’ḍḥ-Ḍḥāhiru ue’l-Bāṭinu, ue Huue bikul’li shejin ‘alīmun” (Ai është i Pari dhe i Fundit, Ai është i Dukshmi dhe i Padukshmi dhe Ai mbi çdo gjë është i ditur). (Sūre Ḥadīd, 3) Allāhu i Lavdëruar e ka zënë në formën e një ājeti të nderuar këtë në gojë. Sërish dhe Fārābīu e ka thënë të njëjtën gjë me gjuhën e filozofisë. Ājeti i sipërpërmendur ḳurānor njofton se Ai është Eūelu (i Pari), Ākhiru (i Fundit), Ḍḥāhiru (i Dukshmi) dhe Bāṭinu (i Padukshmi), kurse filozofi Fārābīu thotë se Ai është “lem jezel” (pa fillim dhe pa fund). Domethënë Ai është hem i Pari të Parëve dhe i Fundit i të Fundëve. Kjo nënkupton se asgjë nuk ishte e pranishme para Allāhut të Lartësuar dhe asgjë nuk do të jetë e pranishme pas Tij. Ai është si fillimi dhe fundi... Thëniet e këtushme të Fārābīut janë mjaft në harmoni, përputhje, zbatim me njëra-tjetrën.

E thënë ndryshe ai i ka zgjedhur në një mënyrë të mrekullueshme fjalët filozofike në maḳāmin e du‘ās (vendin e lutjes). Kjo gjendje jo vetëm që na lajmëron për shijen e tij, por gjithashtu na tregon dhe se krahas qenies së tij një filozof i thelluar në fushën e tij dhe se është një njeri shumë i ditur në fushën e du‘ās (lutjes), përgjërimit dhe të poezisë. Madje dhe fjalët që ai ka zgjedhur janë jashtë mase poetike. Këto të fundit janë maft me rimë, të matura dhe në përputhje me njëra-tjetrën dhe shërbejnë si një tregues se ai ishte i tepër i prirur ndaj muzikës. Kështu që ai është dhe mūsīḳīshinās (muzikëdashës, muzikënjohës). Ashtu siç e dini dhe ju, ai njeri që ka shkruar një vepër në fushën e muzikës, e cila e ruan qenien e pashoqe madje deri në këtë çast dhe se mbarë muzikëdashësit, muzikënjohësit janë lajmëtarë të kësaj vepre është njëri nga filozofët tanë Fārābīu dhe titulli i veprës në fjalë është: “El-Mūsīḳa’l-Kebīri” (Muzika e Madhe).

Fārābīu ka shkruar një libër në këtë çështje, në të cilën ne nuk duam që të hyjmë dhe ka vënë shënime në këtë libër. Sepse ne nuk kemi një specialitet të veçantë në fushën e muzikës. Megjithatë njerëz që i kam njohur si mūsīḳīshināsë (muzikëdashës, muzikënjohës) dhe më të cilët kam zhvilluar bisedime, dialogje, diskutime më kanë miratuar se libri i sipërpërmendur është mjaft interesant dhe i pashoq. Si rrjedhojë pohojmë se ai hem është një mutefekkir (mendimtar) i madh dhe hem një edīb (letrar) i njohur. Ai hem ka një stil poetik dhe hem kumtesa, sqarime të përputhura. Edhe kësaj du‘āje (lutjeje) që ju kishit zgjedhur - që në fund të fundit ua kemi vënë dhe emrin “Lutja, Përgjërimi i Fārābīut”; mirëpo ajo dihet, njihet si “Lutja e Fārābīut” dhe ne e kemi përkthyer si “Përgjërimi i Fārābīut” - ai është lutur, përgjëruar në një mënyrë shumë të bukur Ḥaḳḳut Tebāreke ue Te‘ālā (të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar) dhe me këtë rast ka treguar dhe ḥāletu’r-rūḥijen (gjendjen psikologjike, shpirtërore) ku është futur, mbështjellur në këtë lutje.

Këtu mund të shikohen me lehtësi pasqyrimet e qenies së njeri të ikhlāṣit (çiltërsisë, dëlirësisë, sinqeritet) dhe teuḥīdit (njëshmërisë). Thëniet që ai ka përdorur në këtë lutje, e nxjerrin plotësisht të hapur, zbuluar masën e ikhlāṣit (çiltërsisë, dëlirësisë) në vendin e teuḥīdit (njëjësimit) dhe tregojnë se sa muuaḥḥid (njëjësues) i madh që është. Kur unë bëj për bukurinë e fjalëve të Fārābīut dhe gjithashtu për qenien një filozof dhe një njeri logjik, racional fjalë të tij - që ai është njëri nga njerëzit racionalë të mëdhenj të botës dhe ka shkruar një mori librash me qëllimin e mbrojtjes së shkencës së logjikës ndaj Ebū Sa‘īd Sīrāfīut që ishte dikush kundër logjikës; njëkohësisht ai ka shfaqur qëndrim, rezistencë kundër njeriut të lartcituar dhe e ka dalluar, ndarë, veçuar ‘ilmu’l-manṭiḳin (diturinë, shkencën e logjikës, racionalizmit) nga ‘ilmu’ṣ-ṣarfi (shkenca e morfologjisë së gramatikës së gjuhës ‘arabe) dhe ‘ilmu’n-naḥui (shkenca e sintaksës së gjuhës ‘arabe) - që unë kam cekur rrëfimin e këtij në njërin nga librat e mi - me një fjali të vetme, unë dua të përcaktoj se ky ḥakīm (i urtë) është një ehlu’l-ḥaḳīḳati (njeri i të vërtetës).

Megjithatë sot secili ngre pretendimin se është ehlu’l-ḥaḳīḳati (njeri i të vërtetës). Për më tepër ka shumë pak njerëz të cilët mund të thonë se nuk e pëlqejnë të vërtetën. Të tërë e duan këtë të fundit. Mirëpo nëse këtyre njerëzve do t’iu shtrohet pyetja se çfarë është e vërteta, atëherë do të shikohet se përkufizimi i saj është pakëz i vështirë. Vallë a nuk është përkufizimi i saj i vështirë dhe sipas jush?! Nëse më lejoni, në emër të mundësisë së kuptimit të mendimeve mbi të vërtetën e Fārābīut - që fundja ai është një ehlu’l-ḥaḳīḳati (njeri i të vërtetës) - si fillim le të shohim se çfarë është ḥaḳīḳati (e vërteta): “Kur ne e emërtojmë mendjen si racionale, hedhim me logjikën hap në fushë. E vërteta është diçka e përputhur, zbatuar ndaj kritereve, normave të logjikës. Domethënë ajo është burhānī (dëshmi e hapur) dhe logjika e miraton, nënvizon atë. Vallë a e ndjekim ne gjurmën e të vërtetës me logjikë apo pa logjikë?!” Nuk ka dyshim se me logjikë.

Cila gjë është logjike?! Gjëja që është në përputhje, zbatim ndaj kritereve, normave të logjikës, është e saktë. Pra kur ajo gjë  bëhet logjike dhe ne themi se ajo është e saktë. Dhe e kundërta nëse ajo gjë nuk është logjike, çfarë themi?! Në këtë rast themi se ajo gjë është e gabuar. Shkaku i qenies së gabuar të saj është mosqenia logjike e saj. Për shembull le të shqyrtojmë konceptin "e bukurisë": “Ne shprehemi si “e bukur” diçkaje që ka një joshje të caktuar, që na tërheq dhe që nuk mund të sqarohet me logjikë. Ju thoni se është “e bukur” kur shikoni një lule me erë të mirë dhe "i bukur" kur shikoni një njeri të bukur. Shumë mirë, por përse një lule është e bukur?! Vallë sa mund ta shpjegoni, sqaroni dhe vërtetoni me logjikë këtë gjendje?! Përgjigjemi se orvatja e sqarimit me norma logjike se një lule është e bukur është mjaft e vështirë. Ju vetëm e shqisoni dhe e ndjeni bukurinë e saj. Nga ana tjetër kemi dhe konceptin i quajtur “i mirë” në filozofinë e etikës, moralit.

Vallë a është morali diçka e mirë, apo diçka e keqe?! Morali është diçka e mirë, kurse një njeri pa moral është thjesht dhe vetëm i përbërë nga një kafshë. Vetëm njeriu me moral është njeri. Dikush që nuk mbulohet, vishet me petkun e moralit hyjnor është thjesht një kafshë dhe asgjë më tepër se kaq. Shkurtimisht ne i themi “e mirë” diçkaje me moral dhe “e keqe” diçkaje që nuk ka moral. Si rrjedhojë ne i themi “e mirë” diçkaje që lëvdohet, pëlqehet, përshtatet në moral, politikë dhe në çështjet shoqërore. Me fjalë të tjera gjërat që lëvdohen, pëlqehen janë “të bukura” (në estetikë, filozofinë e artit), kurse gjërat janë “të sakta” në çështjet logjike dhe racionale. Pra bëhet fjalë për tri fjalë në kontekstin, lidhjen e gjykimit: “e bukura, e mira dhe e sakta”. Që të tria këto janë në përputhje me njëra-tjetrën dhe përbëjnë një anë, drejtim, fytyrë të të vërtetës. E vërteta në filozofinë e artit është “bukuri”. Fjalëza “artist” thuhet për atë njeri që ka veprën “e bukur”.

Arti është gjëja e cila tregon bukuritë. Edhe arti ka degë. Qoftë arkitektura, qoftë grafiti, qoftë muzika, qoftë piktura, apo qoftë skulptura, që të tëra këto krijojnë një degë të artit. Vepra e një artisti, del në majë kur është “e bukur”. Arti përmblidhet në “bukuri”, logjika në “saktësi”, ndërsa morali dhe politika në “mirësi”. E vërteta është hem e bukur, hem e mirë dhe hem e saktë. Fārābīu do të vërë një “trekëndësh vërtetësie” në dukje dhe në në këtë mënyrë do të tregojë tri drejtimet, fytyrat, përmasat e të vërtetës. Ai ndjek gjurmën e bukurisë në art, gjurmën e mirësisë në moral dhe politikë - që në fund të fundit ka përpiluar dhe vepra me tituj: “El-Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm) dhe “Es-Sijāsetu’l-Medenijje” (Politika e Qytetërimit); nuk kemi patur asnjë filozof tjetër, i cili ka u ka kushtuar rëndësi, ose ka lënë zemrën sa Fārābīu në këto çështje - dhe gjurmën e saktësisë në logjikë. Mbarë përpjekja e Fārābīut është arritja në këto tri koncepte.

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur. Mjeshtër i nderuar, pohojmë se këtu janë disa çështje të pranishme, të cilat duhet të merren parasysh. E para nga këto është përdorimi i termave filozofikë të tij. Ai me këtë mundohet që të japë mesazhin se çdo palë (‘ārif (i urtë), fejlesūf (filozof) dhe mutekel’lim (apologjet)) duhet t’u bëjë Me‘shūḳut (të Dashuruarit) të saj zë me gjuhën, termin e fushës së saj. Kështu që dhe në rrëfimin e të nderuarit Mūsā (p.m.t.), ky i fundit është bërë dëshmitar se një njeri ju ka bërë Allāhut zë, me fjalët që janë një dukje, shfaqje e botëkuptimit dhe konceptimit të tij. Sipas mendimit tim kjo është një pikë mjaft e bukur: “Bashkëbisedimi vetë më vete i çdo njeriu me Allāhun është një gjuhë e tij. Kjo gjendje mund të na kujtojë një sërë gjërash që duhet t’i zbatojmë në lutjet tona. Pyetja ime është kjo: “Vallë përse ai e vë me anë të një lutjeje këtë të vërtetë në pah?!” Sepse ka gjasa që ky përgjërim, mund të jetë një hapje, pasqyrim i të vërtetës së gjuhës së vërtetë të njeriut.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Kjo është e saktë. Mjeshtër i nderuar, ju shënjuat një çështje shumë të bukur. Pikë së pari, askush nuk mund të flasë me një gjuhë tjetër përveç gjuhës së tij. Kjo është një e vërtetë. Unë nuk kam një fuqi që të mund të flas me një gjuhë tjetër përveç gjuhës sime. Sado të mundohem të mësoj një gjuhë të huaj - unë kam mundësi të mësoj një numër të lartë gjuhësh të huaja të cilat sidoqoftë mund të bëhen gjuhët e mia - përsëri unë nuk mund të flas me një gjuhë tjetër përveç gjuhës sime. Askush nuk mund të flasë. Pikë së dyti, e folura e njeriut në gjuhën amtare e tregon më shumë në lutje veten. Sepse lutja është vendi i ikhlāṣit (çiltërsisë, dëlirësisë). Këtu është vendi ku njeriu e mënjanon plotësisht veten nga të tërë përveç Allāhut të Lavdëruar dhe është i ngjitur me burimin e një zanafille të pafund. Tanimë këtu nuk ka për asnjë lloj dredhie, mashtrimi dhe syfaqësie vend. Shkurt këtu nuk duhet të ketë askush tjetër përveç të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Gjuha më e dëlirë, e pastër e njerëzimit është gjuha e lutjes.

Pra ju nuk mund të gjeni asnjë gjuhë tjetër më të çiltër, dëlirë se gjuha e lutjes. Nëse gjuha e njeriut nuk është e dëlirë në vendin e lutjes, atëherë kjo lutje nuk është më lutje. Kjo është dhe arsyeja që nuk ka dhënës përgjigjeje. Kjo është arsyeja e qenies gjuha më e dëlirë e gjuhës; ndërprerja, shkëputja dhe kthimi i shpinës së njeriut ndaj diçkaje tjetër përveç të Vërtetit të Bekuar dhe drejtimi me mbarë qenien me një gjuhë dhe me një zemër ndaj të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Në këtë mënyrë del ajo gjuha e vërtetë në pah. Atëherë, theksojmë se gjuha e vetme e dëlirë është gjuha e lutjes. Ashtu siç kemi parë këtu shprehim me bindje të plotë sesa në mënyrë të çiltër, dëlirë lutet Fārābīu. Nëse duhet ta themi me një gjykim të shëndoshë, duke i lënë të tërë librat e tjerë të Fārābīut mënjanë - që këto janë libra filozofikë, logjikë, matematikë, muzikorë, politikë, etj - ai ka përdorur gjuhën dhe termat më të dëlirë në këtë libër të vockël lutjeje! Ja pra pikërisht në këtë lutje ne mundur të shikojmë atë gjuhën e dëlirë e Fārābīut.

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe ṣadaḳati (besnikëria) e tij...

Mjeshtër Dīnānī: Patjetër... Ne mund të shikojmë këtë besnikëri me mbarë gjendjet dhe përmasat e saj. Kjo ishte çështja e parë. Nëse dikush nuk është një njeri i lutjes, kjo do të thotë se ai nuk ka as një gjuhë të dëlirë. Njeriu mund të flasë dhe mund të thotë diçka gjatë jetës së tij, si pasojë e një shumëllojshmërie shkaqesh me qëllim që të përmbushë nevojat e tij. Pavarësisht kësaj nëse ai është lutur vetëm një herë të vetme gjatë tërë jetës së tij, kjo nënkupton se ai është bërë vetëm një herë mukhliṣ (i çiltër, dëlirë, sinqertë). Secili nëpërmjet lutjes së tij, ka folur në një mënyrë të dëlirë në masën dhe numrin që ka folur me Zotin e tij. Ju nuk flisni në një mënyrë “mukhliṣ” (të dëlirë) në blerje, dyqan, shitje, treg, xhade, për shembull në drejtimin e automjetit, pra në mbarë fushat e jetës dhe në një sërë profesionesh të cilat ushtrohen, zbatohen si profesioniste. Gjuha që përdorni në fushat që numërova është mbytur në koncepte.

Si përfundim, ju flisni për të tërhequr një përfitim të caktuar. Por përse flisni ju?! Për të arritur në përfitimet tuaja. Shumë mirë, cila është gjëja që i jepni përparësi në vendin e lutjes. Vallë a kini për qëllim përfitimet e kësaj bote?! Në vendin e lutjes shfaqet gjuha juaj më e dëlirë. Aty vjen tërësia e botës suaj të brendshme në gjuhë dhe rrjedh në fjalë. Fjalëzat që rrjedhin nga gjuha juaj në këtë vend janë fjalët më të dëlira të jetës suaj. Qofshi ju që jeni, tani llogarisni sa herë mund të lutet një njeri në jetën e tij. Ja pra gjuha që ai përdor gjatë këtyre çasteve është gjuha e dëlirë. Gjuha e njeriut është e dëlirë në vendin e namazit; sigurisht se dhe ky është një namaz i saktë, nëse vihet në një mënyrë mukhliṣ (të dëlirë) dhe me synimin e krijimit të ḳurbetit (afrimitetit) në zbatim... Kurse gjuha e jetës së përditshme nuk është një gjuhë e dëlirë. Me këtë rast, unë dua t’iu tërheq në një pikë filozofike vëmendjen: “Shikoni gjëja e quajtur gjuhë është mjaft interesante”.

Ne meqenëse jemi qenie që jemi mbytur, zhytur në gjuhë me çdo gjendjen tonë, çdo gjë e jona është bërë menjëherë gjuhë. Shkurtimisht ne nuk jemi asgjë tjetër përveç gjuhës. Madje njeriu thuajse është barazuar me gjuhën. E vërteta e njeriut bëhet e dukshme në gjuhë. Pra njeriu është i fshehur nën gjuhë dhe përderisa nuk vjen, zihet në gjuhë, nuk mund të kuptohet as aftësia, dëmi, dobia, mjeshtëria, vendi, zotësia e tij. Ju thoni një fjalë dhe unë t’iu them se kush jeni. Personaliteti i njerëzve mund të dalë madje vetëm me një fjalë në pah. Cila është veçoria e fesë?! Unë dua të prek një veçori të sapozbuluar këtu. Sepse kjo veçori është marrë shumë pak parasysh dhe nuk është se fjalët e mia janë të reja; vetëm se veçorisë për të cilën do të flas pas pak nuk ju është treguar interesi, kujdesi dhe vëmendja e merituar: “Ne jemi të rrethuar me zinxhirët e kohës dhe vendit”. Nga ana ime lërmëni t’iu rrëfej se hirësia juaj dhe të tërë njerëzit e tjerë në sipërfaqen e tokës janë brenda përbrenda këtij rrethimi nga e përhershmja deri në të përjetshmen.

Ne jemi në kohë dhe vend. Apo nuk është kështu?! Vallë a mund të dalim ne jashtë kohës?! Ose a mund të dalim ne jashtë vendit?! Jo, këto nuk janë të mundura. Le të shkojmë ku të duam, rishtas vazhdojmë të jemi brenda vendit. Gjithashtu për sa kohë që jetojmë në kohë, sërish vijojmë të jemi në kohë. Kemi vetëm një vend ku ju mund të dilni jashtë kohës: “Në shtesë ju nuk keni nevojë të bëni një udhëtim, ose për shembull të shkoni në Mars për këtë”. Por si ndodh kjo?! Me gjuhën. Kur flisni, ju dilni jashtë kohës. Pa pyesni njëherë: “Pse?!” Ju mund të jeni brenda kohës, mirëpo kur bëni për gjëra të cilat nuk janë kohore fjalë, ju e keni kaluar, kapërcyer kohën dhe keni dalë jashtë saj. Tekefundit vallë a mund të flisni, apo nuk mund të flisni ju me udhë të gjuhës (suaj) rreth Allāhut të Madhëruar?! Po, ju mund të flisni. Shumë mirë, por a është Allāhu në kohë?! Jo. A është Allāhu kohor?! Jo. Ja pra kjo e folura juaj lidhur me Allāhun nuk është kohore. Gjuha ime, natyra ime, trupi im dhe vetja ime janë në kohë. Megjithatë kur bëhet për Allāhun fjalë, kuptimet që kam për synim nga fjalët nuk janë kohore, sepse vetë Allāhu i Lartësuar nuk është në kohë.

Lārīxhānī: Kjo gjuhë njëkohësisht është një valë e mendimit.

Mjeshtër Dīnānī: Madje as vetë mendimi nuk është në kohë. Fjala vjen le të marrim si të mirëqenë se ju po flisni për Xhennetin, Xhehennemin, mendjet e plota, kuptimet e të arsyetuarave, menduarave mjaft të larta dhe për engjëjt. Vallë a janë engjëjt në kohë, apo jashtë kohës?! Ata janë përtej kohës. Bashkë me fillimin tuaj të bërjes fjalë për ta keni mundësi që të kaloni përtej kohës. Nga ana tjetër përderisa ju nuk flisni për ta, ju nuk keni mundësi që të mund të kaloni, kapërceni as kohën dhe as vendin. Madje dhe sikur të jetoni deri në përjetësi dhe sikur të shtrini mbarë botën nëpër këmbë, përderisa ju nuk flisni për ta, ju nuk keni mundësi që të mund të kaloni, kapërceni as kohën dhe as vendin. Ju mund të kaloni vetëm me fjalën dhe gjuhën përtej kohës. Madje kjo gjendje nuk mbetet e kufizuar vetëm me kohën, por ju kaloni dhe përtej kohës dhe vendit. Kur ju bëni për Allāhun fjalë dhe - për shembull kur flisni për kuptimin e ulūhijjetit (qenies ilāh (hyjni, zot) të Allāhut: Media e Lirë), megjithëse është kohor - në të njëjtën kohë ju bëheni dhe një qenie e cila mund të kalojë dhe përtej kohës. Unë dhe ju pra ne jemi kohorë. Pavarësisht kësaj ju mund të shtriheni në pakohësi dhe pamundësi nëpërmjet fjalës dhe gjuhës.

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim i mrekullueshëm, mjeshtër i nderuar. Atëherë gjuha dhe përgjërimi janë një fluturim përtej kohës dhe vendit.

Mjeshtër Dīnānī: Unë kisha vënë theksin dhe se ky përgjërim duhet të jetë me gjuhë. Ka mundësi që dikush të përgjërohet me anë të mendimit. Megjithatë është theksuar se ky përgjërim duhet të jetë me gjuhë. Fjalët e këtyre lutjeve duhet “të derdhen në gjuhë”. Në çastin që thoni: “O Zoti im”, kjo do të thotë se keni dalë jashtë kohës. Vallë a i bën zë, drejtohet të Domosdoshmes Qenie që është brenda kohës dhe vendit kur filozofi ynë Fārābīu thotë: “Jā Uāxhibe’l-Ūxhūdi” (O e Domosdoshmja Qenie)?! Ai është Krijuesi i kohës. Kur ai thotë: “Jā Ḳadīmen lem jezel” (O i Vjetri pa fillim dhe pa fund), ai i bën një qenieje që është dhe mbi kohën zë dhe njëkohësisht ai ka kaluar, kapërcyer si kohën dhe vendin vetë. Pikërisht në këtë pikë mund të drejtohet një pyetje e tillë: “A është Allāhu në kohë?!” Edhe ne japim përgjigjen: “Jo. Ai nuk është në kohë”. Mbase mund të ngrihet një pyetje që është një shkallë më lart se kjo: “Vallë a është Allāhu në botë, apo është jashtë dhe përtej botës?!” Kjo është një pyetje mjaft e vështirë.

Lārīxhānī: Ne kthejmë përgjigjen: “Ai është hem në botë dhe hem jashtë botës”.

Mjeshtër Dīnānī: Vallë a është Allāhu i Lartësuar në botë, apo është jashtë dhe përtej botës?!. Nëse japim përgjigjen se “Ai është hem në botë dhe hem jashtë botës”, atëherë kjo bëhet një tenāḳuḍ (kundërshtim). Vallë a kam thënë një gjë kundërshtuese, teksa e them këtë?! Jo. Nëse Ai është në këtë botë, Ai do të jetë i kufizuar. Përsëri nëse themi “Ai është jashtë botës”, kjo i hap kufizimit të Tij derën. Shumë mirë, por ku është?! Ç’është e vërteta, kësaj pyetjeje mund t’u kthehet me lehtësi dhe qetësi përgjigje dhe përgjigjja e saj është kjo: “Huue’l-mute‘ālī” (Ai është i përtejmë). Shumë mirë, por çfarë do të thotë “mute‘ālī” (i përtejmë)?! Ju tërheq vëmendjen tuaj, qenia “mute‘āl” (i përtejmë) nuk do të thotë qenien jashtë të diçkaje. Lajmërojmë se janë të pranishme disa dallime mes kuptimeve të fjalëzave “te‘ālī” (i përtejmë) dhe “jashtë, qenies jashtë”. Për shembull kur ju e nxirrni këtë tryezën përpara nesh jashtë, tanimë ajo është jashtë kësaj dhome, hapësire, studio. Por a është bërë ajo mute‘ālī (e përtejme) së bashku me nxjerrjen jashtë të saj?!

Jo. Nëse ajo është brenda kësaj dhome, ajo është e kufizuar; sepse ajo nuk është nxjerrë ende jashtë nga këtu. Po në rast se e nxjerrim jashtë, a është ende e kufizuar?! Po, ajo është rishtas e kufizuar; sepse këtë herë ajo nuk është këtu. Nëse ajo është këtu nuk është jashtë dhe nëse ajo është jashtë nuk është këtu, si dhe është e kufizuar në të dyja rastet. Shumë mirë, por çfarë ndodh nëse është mute‘ālī (e përtejme)?! Për shembull, le të marrim të nderuarin Xhibrīl (p.m.t.) ose ‘aḳlu’l-kul’lin (mendjen e plotë) parasysh?! Ku janë këta?! Kudo. Qenia “mute‘ālī” (e përtejme) është një gjendje e ndryshme nga qenia brenda ose jashtë. Allāhu i Lartësuar është mute‘ālī (i përtejmë). Pra “Jā Ḳadīmen lem jezel” (O i Vjetri pa fillim dhe pa fund). Ai është hem i pranishëm kudo dhe hem nuk e shfaq, tregon Vetveten.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, lërmëni t'iu njoftoj se veçoria e tretë e lutjes së ḥakīm Fārābīut është pjesa “en te‘ṣumenī ‘an dheleli” (të më ruash nga poshtërimi, turpi) që ka shqiptuar menjëherë pas termave filozofikë që kalon në lutje. Ne këtu shohim një filozof që është dorëzuar kokë e këmbë. Ashtu siç ka përcaktuar dhe hirësia juaj, ky frikërespekt, përkushtim sipas mendimit tim nxjerr një karakter, personalitet të përbërë nga besnikëria, dëlirësia dhe sinqeriteti. Pra ai nuk thotë: “Unë jam një fejlesūf (filozof), ḥakīm (i urtë), muel’lif (shkrimtar), mūsīḳīshinās (muzikëdashës, muzikënjohës)” etj. Ai e shikon vetveten kokë e këmbë në perden e mbrojtjes dhe pafajësisë së Allāhut të Lartësuar. Kjo është një pikë shumë delikate.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj se është pikërisht ashtu siç cituat ju. Që të tëra këto tregojnë dëlirësinë e thënësit. Lutja është forma më e dëlirë e fjalëve. Këtu dhe përtej Fārābīut - natyrisht se ai është një filozof shumë i madh; pra  ai është themeluesi i filozofisë në njëfarë kuptimi - duhet të bëjmë tek një vërtetësi me shenjë, e cila është mosqenia e njeriut asnjëherë i larë, larg gabimit. Edhe Fārābīu e di shumë mirë këtë. Sqarojmë se përveç të dërguarve të Allāhut (p.m.t.) dhe kujdestarëve askush tjetër nuk mund të shtrojë pretendimin e pafajësisë. Një njeri që nuk është i pafajshëm nuk mund ta shikojë kurrë veten larg gabimit. Njeriu është i prirur ndaj gabimit në çdo çast. Ndoshta këtu është dhe madhështia e njeriut. Ai mund të gabojë. Vallë kush është ai njeri që nuk ka mundësi të gabojë përveç të pafajshmit?! Ne duhet t’u japim dhe fjalëzës “me‘ṣūm” (i pafajshëm) këtu. Përgjigjemi se me‘ṣūm (i pafajshëm) do të thotë njeriu i mbrojtur, ruajtur nga Allāhu: “El-me‘ṣūm men ‘aṣamehu’ll-llāhu” (I ruajturi është që e ruan Allāhu).

Njeriu nuk mund ta ruajë vetveten nga gabimi, qoftë nëse do të lihet për një çast vetëm. Nëse Allāhu i Lartësuar nuk na mbron, ruan ne rrëshqasim dhe gabojmë në çdo çast. Gjithashtu dhe Fārābīu si pasojë e qenies filozof dhe ḥakīm (i urtë) lutet duke thënë: “en te‘ṣumenī” (më mbro, më ruaj). Shumë mirë, por cilat gabime janë këta?! Në këtë pikë ia vlen të theksohet fakti se duke u nisur nga mosha e të urtit Fārābīu gjatë përpilimit të kësaj lutjeje - që falë Allāhut jetëgjatësia e tij ishte e gjatë; jo më e gjatë se e të tërëve, por ai jetoi më gjatë se një numër i lartë i filozofëve tanë dhe këtë lutje nuk e ka përpiluar as në epokën e rinisë - dhe nëse do të marrim parasysh se në atë epokë ai ishte në moshën e pleqërisë, arrijmë në përfundimin në mënyrë të prerë se ai me fjalëzën “خَطاَءٌ” “khaṭā’” (gabim) nuk kishte synuar gabimet epshore, joshëse, mishtore, trupore. Si përfundim ai në këtë moshë nuk do të vraponte pas epshit dhe joshjes. Madje as në rininë e tij ai nuk ishte dikush që grumbullonte, mblidhte lekë, pasuri dhe thesare.

Ai gjithmonë kishte jetuar në një mënyrë askete. Gjatë jetëgjatësisë së tij që është e barabartë dhe pranohet me një periudhë të gjatë kohore më tepër se tetëdhjetë vite nuk kishte mbledhur kurrë pasuri. Sigurisht se teksa thoshte “khaṭā’” (gabim) ai kishte synuar një numër të madh gabimesh. Por të themi të drejtën ai më shumë me këtë fjalë, kishte dëshiruar “mosbërjen e gabimeve në mendim” nga Allāhu i Lartësuar. Ky filozof kishte dashur mbrojtjen, ruajtjen e Allāhut në mosbërjen e gabimeve në mendim. Kjo është mjaft e rëndësishme. Tani jepmëni përgjigje: “Vallë cili është më i rrezikshëm: gabimi në mendim, apo gabimi në vepër?!”

Lārīxhānī: Gabimi në mendim.

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër që ashtu është. Dikush mund të gabojë në vepër dhe ky është një gabim; ne sigurisht nuk themi se ky nuk është një gabim. Megjithatë fundja ky gabim mund të ndreqet, zëvendësohet dhe është një gjendje që mund të zgjidhet me pendim. Pra ndikimi i saj është kalimtar. Kjo vepër nuk mund të jetë burimi i vetëm i mbarë ndikimeve të përgjithshme të cilat mund të krijohen, shkaktohen deri në pafundësi. Mirëpo nëse dikush gabon në mendim; pikë së pari mbarë jetëgjatësia e tij do të jetë e hapur ndaj gabimit dhe ai do ta ketë ndërtuar këtë jetëgjatësinë e tij mbi gabime. Kurse gabimi në vepër është diçka që i përket ditës së sotme dhe ka gjasa që njeriu të mos bëjë më gabime pas saj. Ndërsa pikë së dyti; nëse një personalitet i madh si Fārābīu shpalos një mendim të gabuar, ai nuk ka gabuar vetëm për vetveten, por ai bëhet shkak dhe për gabimin e të tjerëve deri në pafundësi.

Gabimi në mendim është lloji më i keq i gabimit që mund t’i ndodhë një njeriu. Unë nuk dua të them se gabimi në mendim nuk është gabim. Ky është vetëm mjaft i paaftë, përulur pranë gabimit në mendim. Për këtë arsye ne duhet të kërkojmë gjithmonë dituri, njohuri, urtësi nga Allāhu i Madhëruar. Fārābīu nuk kërkon famë, para, pasuri, thesare, vend nga Allāhu por kërkon dituri. Çfarë është dituria?! Mosbërja e gabimit në mendim. Unë këtu dua t’iu kujtoj një pikë që ka një kohë të gjatë që anashkalohet: “Ajo që do të themi nuk është e re; përkundrazi është një gjë e cila ka mbetur mjaft në planin e pasmë: “Shikoni, përse ne e duam diturinë?! Për të arritur në pikësynimet tona, apo jo?!” Nëse individëve - të botës së sotme dhe madje dhe botës së djeshme, por më tepër botës së sotme - do t’iu shtrohet pyetja se përse e duan diturinë, ata do kthejnë përgjigjen se e duan diturinë për të mund të arritur në një detyrë, vend, etj. të caktuar.

Çfarë është dituria në botën e ditëve tona?! Nëse këta njerëz e kanë qëllimin e mirë mjaftueshëm, atëherë ata do të shpallin se e duan diturinë, si pasojë e shkaqeve si industria, teknologjia dhe mirëqenia e popullit. Dituria dhe mendja gjithmonë përbëjnë hapin e parë të arritjes diku. Por unë kam dëshirë të them diçka të re në lidhje me këtë çështje sot: “Dituria nuk është kurrë një parakusht për diçka. E kundërta dituria është një synim. Personalisht vetë dituria është një synim dhe një shpëtim”. Vallë a është dituria një shkak shpëtimi, apo vetë shpëtimi është dituri?! Themi se personalisht vetë shpëtimi është dituri. Nëse dituria është një mjet, vallë a është vetë shpëtimi në këtë rast diçka jashtë diturisë?! Vallë a mund të ketë një shpëtim në mangësi të diturisë?! Nga këtu kuptohet se vetë dituria është shpëtim. Kjo është një pikë mjaft elegante së cilës fatkeqësisht iu është kushtuar shumë pak rëndësi, vëmendje. Shpëtimi nënkupton dituri; bëni kujdes këtu.

Tregomëni një shembull të mundësisë së qenies së një shpëtimi në mungesë të diturisë. Hem në këtë botë dhe hem në tjetrën... Madje dhe në botën tjetër, nëse dikush është budalla, i marrë dhe i paditur, vallë a mund të ketë shpëtimi një kuptim për të?! Kjo pyetje vlen dhe në këtë botë. Nëse një njeri është i marrë dhe i paditur, vallë ç’dallim, ndryshim ka ai nga gomari?! Si rrjedhojë, mos ngurroni të shpalosni se shpëtimi është vetë dituria.

Lārīxhānī: Hipoteza juaj e diturisë, ishte e mbështetur në vënien e njeriut gjithmonë pas qenies “më të ditur”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është e vërtetë. Njeriu i ditur synon të bëhet dhe më i ditur. Ato që kam thënë në çështjen e qenies “më të ditur” janë të vërteta. Gjëja që dua të theksoj këtu është se dituria nuk mund të jetë parakusht i diçkaje. Dikush e do diturinë për gjërat që nuk janë dituri. Po, shumica e njerëzve mendojnë kështu. Pra ata e duan diturinë për të arritur në diçka. Shumë mirë, por nëse këto gjëra që keni arritur nuk janë dituri, vallë a mund të bëjmë për largimin nga pikësynimi fjalë këtu?! Si rrjedhojë, ne arrijmë në këtë përfundim nga pararoja e madhe dhe nga pararoja e vogël: “Shpëtimi është dituri dhe gjithashtu qenia “më i ditur”. Pra sado i ditur të jeni aq më shumë arrini në shpëtim. Ne këtu synojmë diturinë hyjnore këtu: “وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا” “Ue ḳul Rabbi zidnī ‘ilmen” (O Zoti im shtomë diturinë). (Sūre Ṭā Hā, 114)

Madje i nderuari Vulë e Shkallës Hyjnore (p.q.m.t.) nuk ishte mjaftuar vetëm me lutjen për shtimin e diturisë, por gjithashtu e kishte parë dhe si një shpëtim atë. Madje diku tjetër ai është lutur dhe “për shtimin e takhajjurit (çudisë, habisë)”. Çfarë do të thotë: “takhajjur” (çudi, habi)?! Nëse më lejoni, lërmëni t’iu sqaroj kuptimin: “Disa pandehin se “takhajjuri” (çudia, habia) ka kuptimin e çudisë, habisë, trullosjes. Trullosja është vetëm trullosje. Kurse khajreti (çudia) - ky kuptimi që do të themi është i ri - është hapja nga bota e brendshme jashtë dhe nga këtu rikthimi menjëherë në botën e brendshme. Ne vazhdimisht vështrojmë, vëzhgojmë nga bota jonë e brendshme jashtë dhe nga këtu rikthehemi në botën tonë të brendshme. Deri kur vazhdojmë ta bëjmë këtë?! Deri në pafundësi. Khajreti (çudia) nuk ka kuptim tjetër përveç këtij. Ky nuk do të thotë tereddud (ngurrim). Ne mund ta asgjësojmë me një sërë llogaritjesh mendore tereddudin (ngurrimin).

Nëse përfshiheni, përziheni në ngurrime kjo është gjëja që duhet të bëni. Vallë çfarëdo të thotë i dërguari i Allāhut (p.q.m.t.) nga Zoti i tij teksa i lutet, kërkon që t'i shtojë çudinë, habinë e tij... Ja pra pikërisht këtë... Derūni (bota e brendshme) e të dërguarit të Allāhut (p.q.m.t.) është teuḥīdi (njëjësimi) i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar. Kurse bīrūni (bota e jashtme) e tij është risāleti (dërgesa, qenia i dërguar). Vallë a është ky i fundit i brendshëm apo i jashtëm?! Risāleti (dërgesa) është një ftesë, thirrje e jashtme dhe i ftuari është njeriu. Shtojmë se risāleti (dërgesa) është një ndodhi tejet njerëzore.

Lārīxhānī: “يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ” “Jā ejjuhe’r-resūlu bel’lig mā unzile ilejke min Rabbike” (O i dërguar përcill atë që t’u zbrit ty nga Zoti yt). (Sūre Mā’ide, 67)

Mjeshtër Dīnānī: Po, kjo është e saktë. Risāleti (dërgesa) është një ftesë e kthyer jashtë. I dërguari i Allāhut (p.q.m.t.) në asnjë drejtim të ecurisë me vajtje-ardhje që sqarova qëparë nuk ka mbetur jashtë, por është rikthyer brenda saj. Kur i nderuari i dërguar (p.q.m.t.) është hapur ndaj botës së jashtme ai nuk mbetet kuturu atje, por është drejtuar përsëri në botën e brendshme të tij, pas ftuarjes, grishjes së njerëzve. Si pasojë e qenies nga brenda të pikës së lëvizjes, kjo lëvizje ndjek një ecuri nga Ḥaḳḳu (i Vërteti) tek khalḳu (krijimi, njerëzit). Ndërsa ana, bota e jashtme shpreh drejtimin e khalḳut (njerëzve). E thënë ndryshe kur unë bëj për botën e brendshme (timen) në botën e jashtme fjalë, unë kam bërë për Ḥaḳḳun (të Vërtetin) dhe khalḳun (krijimin, njerëzit) fjalë. Pra derūni (bota e brendshme) është Ḥaḳḳu (i Vërteti), kurse bīrūni (bota e jashtme) është khalḳu (krijimi, njerëzit). Ne duhet të shkojmë në mënyrë të rregullt nga i Ḥaḳḳu (i Vërteti) tek khalḳu (krijimi, njerëzit) dhe nga khalḳu (krijimi, njerëzit) tek Ḥaḳḳu (i Vërteti). Vallë a duhet të shkojmë vazhdimisht nga Ḥaḳḳu (i Vërteti) tek khalḳu (krijimi, njerëzit), apo nga khalḳu (krijimi, njerëzit) tek Ḥaḳḳu (i Vërteti), ose duhet të mbesim, ngelim vetëm tek halḳu (krijimi, njerëzit)?!

Lārīxhānī: Ne duhet të ndjekim ecurinë e parë.

Mjeshtër Dīnānī: Ne nuk duhet të mbesim, ngelim as vazhdimisht tek i Vërteti dhe as vazhdimisht tek njerëzit... Khajreti (çudia) është vetë kjo ecuri. Unë e komentoj kështu ḥadīthin e nderuar profetik: “O Zoti im, shtomë çudinë time”.

Lārīxhānī: Ato që thatë janë të vërteta. Ju komentuat dhe shumë bukur. Çështja qëndron pikërisht kështu tekefundit. Çudi brenda çudisë, e cila është një shfaqje e përmasës ūxhūdi (qenësore) të njeriut.

Mjeshtër Dīnānī: Për më tepër bëni dhe kujdes në mosqenien e personalisht vetë të diturisë një parakusht, por e qenies së vetë shpëtimit. Një dituri e kësaj bote është një parakusht. Mirëpo dituria hyjnore është një shpëtim i pavarur dhe nuk është një parakusht. Vallë a ka diçka që mund të jetë më e epërme se dituria dhe e cila do të mund ta vërë nën fre, kontroll, zapt atë?! Vallë a kanë kuptim gjërat e tjera pa qenë dituria?!

Lārīxhānī: Pa qenë dituria këto gjëra nuk kanë asnjë lloj dobie. “يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ” “Jehdil-lāhu li nūrihi men jeshā’” (Udhëzon Allāhu me dritën e Tij kë të dojë). (Sūre Nūr, 35) Gjithashtu mistiku Fārābīu ka dhe një fjali tjetër shumë të bukur, që nëse nuk e prekim këtë, diçka do të mbetet e mangët: “Ai e shikon përkryerjen e urtësisë në kërkimin e moskërkimit dhe citon: “Për mua krijo dëshira të cilat do të të kënaqin Ty”. Pra këto dëshira nuk duhet të më kënaqin mua, por Ty.

Mjeshtër Dīnānī: Ato që dua, kërkoj unë duhet të jenë ato që do, kërkon Ti.

Lārīxhānī: Nuk ka asnjë dobi dhe virtyt në qenien e dëshirave që duam...

Mjeshtër Dīnānī: Vallë a e dini se ç’kuptim kanë këto fjalë?! Këto fjalë kanë kuptimin se unë nuk dua asgjë, askënd tjetër përveç Teje (Tij)... Bashkoni thëniet në formën: “Bëji dëshirat e mia gjërat që Ti do” me “Që të mos dua gjëra të tjera përveç gjërave që Ti do”. Ju do të shikoni se kuptimi i këtyre thënieve është se unë nuk dua asgjë, askënd tjetër përveç Teje. Vallë çfarë ka, kush është tjetër i Cili mund të kërkohet, ia vlen të kërkohet përveç Allāhut?! Dikush që kërkon Allāhun, tanimë kë mund të dëshirojë, dojë, kërkojë tjetër përballë Tij?! Kërkimi i Allāhut është moskërkimi i gjërave të tjera.

Lārīxhānī: Sa lutje e bukur!

Mjeshtër Dīnānī: Kjo lutje është me të vërtetë shumë e thellë!

Lārīxhānī: Ai me këto thënie i bashkon felāsifet (filozofët), muteel’lihët (teologët) dhe mutekel’limët (apologjetët) në çështjen e moskërkimit të asgjëje, askëndi tjetër përveç Tij. Pra ai vë theksin se ne duhet të arrijmë në një pikë në të cilën të mund të kërkojmë ato gjëra që Ai  kërkon për ne.

Mjeshtër Dīnānī: Ato që dua unë duhet të jenë gjëra që Allāhu do. Pra unë nuk duhet të kërkoj asgjë tjetër përveç gjësë që Allāhu do për mua. Shkurtimisht unë nuk duhet të dëshiroj asgjë, askënd tjetër përveç Allāhut. Ja pra kjo është përmbledhja e lutjes së tij.

Lārīxhānī: Edhe poeti ynë i madh Meulānā shprehet shumë bukur:

O Ti dhënësi i mendjeve, arrij në psherëtimën tonë,

Sepse pa dhënë Ti, askush nuk mund të dojë...

Mjeshtër Dīnānī: “Përderisa Ti nuk do, kush mund të dojë çfarë, kë?!” Ja pra kjo është lutja e Fārābīut... Nëse Ti do, dua dhe unë. Domethënë kush jam unë që të kem një dëshirën time... Mbarë kërkesat e universit janë nën dritën, drejtimin, udhëheqjen e kërkesës së të Vërtetit të Madhëruar. Apo mos duhet të kërkojmë gjëra që janë jashtë, përveç kërkesës së të Vërtetit të Madhëruar?! Kurrë. Pa shikoni se si ai është zotërues i këtyre lutjeve të njëjësimit!

Lārīxhānī:

Hem kërkesa është nga Ti dhe hem kjo bukuri,

Kush jemi ne se? Ti je si Eūelu (i Pari) dhe Ākhiru (i Fundit)...

Mjeshtër Dīnānī:

Hem lutja është tek Ti dhe hem përgjigjja...

Hem siguria është tek Ti dhe hem madhështia...

Ja pra ky është njëjësimi.

Lārīxhānī: Njëjësim brenda njëjësimit...

Mjeshtër Dīnānī: Poeti ynë i njohur Meulānā ishte një i urtë. Kjo është dhe arsyeja e mundësisë së thënies së kaq fjalëve të bukura të tij. Edhe Fārābīu që është një filozof është lutur kështu. Ky i fundit është një muteel’lih (teolog) hyjnor dhe filozof. Shtojmë se filozofët teologë janë mjaft të afërt me të urtët, madje janë një.

Lārīxhānī: Njëra nga veçoritë e këtij programi dhe e hirësisë suaj - ashtu siç theksoni dhe ju gjithmonë - mbarë të mëdhenjtë tanë që janë njerëz të urtë dhe që flasin për një larmi shijesh - veçanërisht të zotët e shikimit - është nxjerrja në plan të parë e fjalëve të tyre. Në mesin e të urtëve tanë dhe të diturve të vërtetë nuk ka asnjë lloj dallimi. Për shembull a mund të flitet vallë për mosqenien të ditur të Mullah Ṣadrās apo Ibn Sīnās?!

Mjeshtër Dīnānī: Në të njëjtën mënyrë vallë a është e mundur që Meulānā të mos jetë i urtë?! Çdo dyvargësh i tij është një urtësi në vete.

Lārīxhānī: Falë faktorëve si begatia e këtyre të mëdhenjve, përvoja shumëvjeçare e juaj dhe populli ynë i çmuar, vyer që ka një pjesë të madhe në vijimin e këtij programi kanë mjaft ndikim në përcjelljen e e kësaj urtësie për të cilën folëm.

Ky ishte një sqarim shumë i bukur, mjeshtër. Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto çështje ishin tepër të bukura dhe të rëndësishme. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak