Thelbësori është ūxhūdi (qenia, trupi), kurse ‘ademi (asgjëja, mosqenia) fiton, merr kuptim në dritën e qenies. Nëse qenia nuk do të ishte, atëherë çfarë kuptimi mund të kishte mosqenia?! Ajo nuk do të kishte asnjë kuptim. Bërja kujdes e njeriut ndaj këtyre çështjeve, koncepteve, domethënë se thelbësorët janë uaṣli (bashkimi) dhe uaḥdeti (njëjësi) është e një rëndësie jetike. Gjërat si “qenia i huaj”, “hixhrān” (mërgime) dhe “firāḳ” (ndarje) janë krejtësisht hipotetike, të krijuara dhe krijohen më pas.

Cili Është Burimi I Qenies I Huaj Të Njeriut Ndaj Vetes?!

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e dini ne kemi një copë herë të mirë, që po shëtitemi në kopështin me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira të ḥekīm Ebū ‘Alī Sīnās. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e tij.

Ashtu siç e dini tanimë Shejkhu’r-Reīsi Ebū ‘Alī Sīnā ka një personalitet me shumë drejtime. Ai ishte mjaft autoritar, prestigjioz në fusha si filozofi, logjikë, mjekësi dhe teologji. Gjithashtu ishte dhe njëri nga emrat më të spikatur në letërsi...

Kur do të të vijë përgëzimi i arritjes tek ti,

Unë që jam engjëlli dhe zogu i botës së shenjtë të lartë.

Të heq dorë nga jeta dhe të marr krahë nga gracka e kësaj bote?!

Betohem në dashurinë dhe miqësinë tënde.

Që nëse më di si robin dhe skllavin Tënd.

Do të heq dorë nga mendimi i qenies kreu i botës.

Mjeshtër i nderuar, ashtu siç bëtë të qartë dhe ju, dorëshkrimet e vockla të Ebū ‘Alī Sīnās jo vetëm që janë tejet të bukura, delikate, elegante dhe të urta, por në të njëjtën kohë cekin pika fringo të reja. Madje deri në atë masë sa kur njeriu i lexon në ditët e sotme këto, ai përfshihet nga ndjenja, shqisa se syri, veshi, zemra dhe mendimet e njerëzimit nuk janë çelur ende dhe se nuk ka përfituar një ndërgjegjegjje, vetëdije ndaj këtyre çështjeve që janë zbuluar në të kaluarën.

Ne jemi duke përfituar nga dorëshkrimet me titull si “Ḥikmetu’l-Mashriḳijje” (Urtësia Lindore), “Eṭ-Ṭibbu” (Mjekësia) dhe “Ḥajj Ibn Jekḳḍḥān” të Ibn Sīnās në praninë e mjeshtrit tonë të nderuar. Në mësimin tonë të kaluar, mjeshtri ynë ceku çështje shumë të bukura. Edhe në këtë mësimin tonë ne do të shqyrtojmë vazhdimin e atyre çështjeve.

Pika e parë ishte kjo: “Urtësia nuk është një anë vendore horizonti lindje-perëndim; e kundërta ajo është lindja dhe perëndimi i diturisë, njohurisë”. Në mësimin e mbrëmjes së sotme dua që të shqyrtoni më shumë ṭulu‘un (lindjen) e urtësisë.

Mjeshtër i nderuar, ju prekët një pikë shumë të bukur në programin tonë të shkuar. E vërteta dhe realiteti, vërtetësia janë dy gjëra që nuk mund të humben. Ato mund të shfaqen në të fshehtën, mirëpo nuk janë robëresha ndaj të fshehtës. Kjo jo vetëm që është një veçori shumë e bukur, por gjithashtu është një kandidate për t’u quajtur veçoria më e mirë e diturisë, njohurisë, urtësisë që Ibn Sīnā kishte synuar të sqaronte; apo kjo është “brumi i përhershëm i krijimit” që ka sqaruar Imām Suhreverdī vetë. Ju keni bërë disa diagnoza, përcaktime shumë të bukura dhe të çmuara lidhur me njërën nga dorëshkrimet e vyera me titull: “Gurbetu’l-Garbijje” (Mërgimin, Qenien të Huaj të Qenies së Huaj) të Ibn Sīnās në veprën tuaj me titull: “Shu‘a-i Endīshe ue Shuhūd der Felsefe-i Suhreverdī” (Sqarimi i Brengës dhe Dëshmisë, Shikimit të Filozofisë së Suhreverdīt). Njëra nga ato përcaktime është kjo: “Nëse njeriu nuk mund ta gjejë atdheun me të cilin është mësuar, ka krijuar afrimitet, pra klimën e urtësisë, atëherë ai bëhet i huaj ndaj vetes”. Kjo është një çështje mjaft interesante. Domethënë në të vërtetë ju (me këtë thënien tuaj), e keni përfshirë gurbetin ūxhūdi (qenësor) në gurbetin etik, moral dhe shoqëror, madje dhe në jetesën e përditshme të njeriut dhe ky është një përcaktim shumë i bukur. Përsëri dhe në rrëfimin me titull: “Aṭuāru’l-E‘ḍḥāmi” (Zogjtë më Madhështorë) të Imām Suhreverdīt arrihet në të njëjtin kuptim.

Shumë mirë, atëherë kumtojmë se nëse njeriu nuk iu qepet pas asaj të vërtetës lindore, si bëhet ai i huaj ndaj vetvetes?! Unë do t’iu lutesha që ta sqaronit këtë.

Sa fatlumë ndihemi që kemi ndjekës të cilët zotërojnë një shkallë të lartë të tillë të diturisë. Sado që ta falenderojmë Allāhun e Lartësuar për zënien e rrënjëve kaq të thella, të rrënjosura në thellësitë e popullit tonë të njohurisë islāme dhe urtësisë īrāniane rishtas është e pakët...

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. E filloj mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke bërë të ditur se çështja e “bërjes i huaj ndaj vetvetes” që shtjellohet në ditët e sotme në psikologji, ashtu si një mori çështjesh të tjera njerëzore është një çështje mjaft e rëndësishme. Qenia i huaj (“bī gānegī” (qenia i huaj) në gjuhën perse: Media e Lirë) zë vend përballë qenies së vetme. Gjithashtu dhe faṣli (ndarja) zë vend përballë uaṣlit (bashkimit). Atëherë ne duhet të shohim nëse faṣli (ndarja) është uaṣl (bashkim), ose nëse uaṣli (bashkimi) është faṣl (ndarje). Si besoni ju, cili është thelbësori faṣli (ndarja) apo uaṣli (bashkimi)?! Përgjigjemi se uaṣli ose uiṣāli (bashkimi, takimi) është thelbësori. Nëse uaṣli (bashkimi) nuk do të ishte, atëherë as faṣli (ndarja) nuk do të kishte asnjë kuptim. Kurse faṣl (ndarja) do të thotë ndarja e diçkaje muttaṣil (të bashkuar) nga njëra-tjetra. Fundja faṣl (ndarje) do të thotë hapësirë, ndarje, zbrazëti. Vallë a ka ndonjë kuptim ndarja e asgjësë?! Nuk ka mundësi që të ndajmë diçka në asgjë. Ajo që nuk është, thjesht nuk është. Nëse nuk ka uaṣl (bashkim) nuk ka as faṣl (ndarje). Nëse nuk ka uaḥdet (njëjës) nuk ka as qenie i huaj.

Lārīxhānī:

Kur do të të vijë përgëzimi i arritjes tek ti,

Unë që jam engjëlli dhe zogu i botës së shenjtë të lartë.

Të heq dorë nga jeta dhe të marr krahë nga gracka e kësaj bote?!

Betohem në dashurinë dhe miqësinë tënde.

Që nëse më di si robin dhe skllavin Tënd.

Do të heq dorë nga mendimi i qenies kreu i botës.

Mjeshtër Dīnānī: Si rrjedhojë kjo është jashtëzakonisht e rëndësishme. Thelbësori është uaṣli (bashkimi), kurse faṣli (ndarja) është fer‘i (dytësore, e mëtejshme, pasardhëse). Thelbësori është jegānegī (bashkimi), ndërsa bī gānegī (qenia i huaj) vjen pas tij. Thelbësori është ūxhūdi (qenia, trupi), kurse ‘ademi (asgjëja, mosqenia) vjen pas tij. Disa njerëz shprehin se thelbësorja është asgjëja; mirëpo kjo është e vlefshme në disa çështje si “berāeti” (lirimi). Thelbësori është ūxhūdi (qenia, trupi), kurse ‘ademi (asgjëja, mosqenia) fiton, merr kuptim në dritën e qenies. Nëse qenia nuk do të ishte, atëherë ç’kuptim mund të kishte mosqenia?! Ajo nuk do të kishte asnjë kuptim. Bërja kujdes e njeriut ndaj këtyre çështjeve, koncepteve, domethënë se thelbësorët janë uaṣli (bashkimi) dhe uaḥdeti (njëjësi) është e një rëndësie jetike. Gjërat si “qenia i huaj”, “hixhrān” (mërgime) dhe “firāḳ” (ndarje) janë krejtësisht hipotetike, të krijuara dhe krijohen më pas. Nëse njeriu që është i ndarë nga thelbi, prejardhja, zanafilla arrin në atë uaṣlin (bashkimin) që është thelbi - që është ndarë nga atje dhe ka mbetur pa zgjidhje ndaj dyjëzimit dhe qenies së huaj - atëherë ai do të ketë shpëtuar dhe nga qenia i huaj. Kjo gjë kërkon shumë mundim. Pra para së gjithash  jeriu duhet të dijë se është bërë i huaj ndaj vetes. Nëse nuk e dallon këtë, njeriu vdes dhe harrohet brenda asaj qenie të huaj.

Shikoni bota ku jetojmë është bota e natyrës, apo nuk është kështu?! Nëse natyra do të duhej të gjente kuptimin e saj, vallë a do të mund ta gjente ajo këtë?! Vallë a e di natyra kuptimin e saj?! Jo, ajo ka nevojë për njeriun për këtë. Gjetja e natyrës së kuptimit të saj është falë qenies së njeriut. Nëse Allāhu i Lavdëruar, nuk do ta kishte krijuar njeriun dhe do të ishte vetëm natyra, vallë a mund të kishte diçka si kuptimi?! Bota e kuptimit është e njeriut, i përket njeriut.

Lārīxhānī:

(Urdhri) “ihbiṭū” (uluni, zbrisni) e hodhi trupin (poshtë),

Ajo gjendja e të përmuajshmeve e privoi nga namazi atë.

Ruhuni nga kjo fjalë dhe ajo fjalëz,

Nuk ka dyshim se fjetja ndaj epshit është gjendja e të përmuajshmeve të meshkujve.

(Urdhri) “ihbiṭū” (uluni, zbrisni) e futi shpirtin në trup,

Për ta fshehur Perlën e ‘Adnit brenda baltës.

Ky Durru’l-‘Adni (Perla e ‘Adnit) nënkupton domosdoshmërinë e gjetjes së njeriut të vetvetes.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se Durru’l-‘Adni (Perla e ‘Adnit) është vetë uaṣli (bashkimi). Njeriu është pikësynimi i udhës së uaṣlit (bashkimit).

Njeriu është larguar nga thelbi i tij dhe thelbi i tij është uaḥdeti (njëjësi), sepse njeriu ka ardhur nga Allāhu i Madhëruar. Kështu janë dhe mbarë qeniet. Krahas kësaj teksa natyra nuk ka një ndërgjegjje, njeriu ka një ndërgjegjje dhe e di se është ndarë nga thelbi i tij. Kjo është shumë e rëndësishme. Ai ka ardhur nga uaḥdeti (njëjësi) ose jeganegi në kethret (shumës) dhe “bī gānegī” (qenia i huaj), si dhe nga uaṣli (bashkimi) në faṣl (ndarje).

Lārīxhānī:

Secili që mbetet larg nga thelbi i tij,

Sërish kërkon kohën e bashkimit, takimit të tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se njeriu vazhdimisht mundohet të gjejë thelbin dhe kuptimin e tij. Thelbësori është kuptimi. Edhe kuptimin kësaj bote ua jep njeriu dhe kuptimin e kësaj bote përsëri e kupton njeriu. Tërësia e këtyre gjërave, sendeve që janë në anën e dukshme, e jashtme janë në anën e brendshme, të fshehtë të njeriut. Nëse njeriu harron brendinë dhe veten, atëherë ai harron gjithçka: “وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ” “Ue lā tekūnū ke’l-ledhīne nesū’ll-llāhe fe ensāhum enfusehum ulāike humu’l-fāsiḳūne” (Dhe mos u bëni si ata të cilët e harruan Allāhun dhe Allāhu bëri që ata të harrojnë vetveten, ata janë keqbërës, mëkatarë”. (Sūre Ḥashr, 19) Shikoni se sa ājet elegant dhe kuptimplotë që është! Ata harruan vetveten sepse ata harruan Allāhun. Çfarë do të thotë kjo?! Në këtë pikë ju mund të hidheni përpjetë dhe të thoni se gjenden njerëz të cilët e kanë harruar absolutisht Allāhun, ose nuk i besojnë Atij aspak, por njëkohësisht e dinë (nuk e kanë harruar) vetveten.

Lārīxhānī: Nëse më lejoni unë dua të lexoj një paragrafin tuaj këtu. Ju keni përkufizuar kështu: “Në këtë mënyrë burimi i qenies së njeriut të huaj me veten, është kërkimi në harrimin e tij të gjësë së emërtuar si “‘ālemu’l-emri” (bota e punës, urdhrit) ose “uaḥdetit” (njëjësit). Allāhu i Lartësuar bën që njeriu i cili e harron Atë, të harrojë vetveten. E thënë ndryshe harrimi i Allāhut të Lavdëruar është diçka që do të sjellë dhe harrimin e njeriut të vetvetes bashkë me të. Deri në atë masë sa është përmendur kështu në Ḳur’ānin Mexhīd: “وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ” “Ue lā tekūnū ke’l-ledhīne nesū’ll-llāhe fe ensāhum enfusehum ulāike humu’l-fāsiḳūne” (Dhe mos u bëni si ata të cilët e harruan Allāhun dhe Allāhu bëri që ata të harrojnë vetveten, ata janë keqbërës, mëkatarë”. (Sūre Ḥashr, 19)

Mjeshtër Dīnānī: Po, nënvizoj se është pikërisht ashtu. Përfundimi i prerë i harrimit të njeriut të Allāhut të Madhëruar është dhe harrimi i tij i vetvetes. Sepse Allāhu i Lartësuar është vendi i uahhdetit (njëjësit). Gjithçka ka ardhur nga Ai dhe është urdhri i Tij. Nëse njeriu harron uaṣlin (bashkimin) që është thelbësori - që njeriu dhe tërësia e qenieve të tjera ishin në diturinë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar - ai mbetet pa zgjidhje ndaj faṣlit (ndarjes). Ky i fundit nënkupton bī ganegīnë (qenien të huaj).

Lārīxhānī: Faṣli (ndarja) në të njëjtën kohë sjell dhe uaṣlin (bashkimin) bashkë me të.

Mjeshtër Dīnānī: Po, nëse njeriu e di se faṣli (ndarja) është e huaj, atëherë ai arrin në vendin e uaṣlit (bashkimit) dhe dëshiron të arrijë në vendin e uaṣlit (bashkimit).

Shtoj se janë bërë një sërë përshkrimesh për njeriun. Njëri nga këta është dhe ḥajuānu’n-nāṭiḳi (gjallesë, qenie folëse) për të cilin kishim qëndruar shumë mbi këtë. Unë i dua shumë këto tri veçori të cilat thuhen lidhur me njeriun. Këto janë veçori që mund të quhen nga natyra, përbërja dhe cilësitë vetore të njeriut dhe të cilat mund të zënë në përshkrimin e vërtetë të njeriut vend: “Veçoria e parë është mosqenia i kënaqur, i përulur, i vetëmjaftueshëm kurrë i tij. Kjo është një veçori shumë e rëndësishme. Njeriu le të arrijë ku të arrijë, ai jo vetëm që nuk mjaftohet me të por kërkon dhe më tepër. Veçori e dytë është qenia krijues i tij. Këtu ndalem dhe lajmëroj se asnjë qenie në këtë botë nuk është krijuese. Ato janë pësore, nuk janë vepruese. Rishtas ato janë nën ndikimin e rrjedhës natyrale të tyre.

Nëse qenia është një trupi i pajetë (xhemādāt), ajo është në gjendjen e saj, ose nëse është bimë (nebātāt) ajo ndjek ecurinë, rrjedhën e saj bimore; nëse është gjallesë, kafshë ajo ecën, lëviz me instinktet e saj. Kafshët nuk kanë asnjë krijimtari. Mbase mund të endin fole dhe bëjnë strofkull, por kjo është në një mënyrë të njëtrajtshme. Kurse krijimtaria është gjithmonë e re. Dallëndyshja, pëllumbi, shqiponja, sorra endin fole të një lloji edhe merimanga thur rrjetë të një lloji. Kurse krijimtaria e njeriut shfaq dallime nga çështja në çështje dhe nga lloji në lloj. Ky është një lloj arti dhe njeriu është artist. Vallë përse njeriu nuk është i vetëmjaftueshëm?! Sepse ai do të kthehet në thelbin e tij dhe thelbi i tij është i pafund. Ai ka ardhur nga i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar dhe do të kthehet në pafundësi.

Kudo të arrijë le të arrijë, sërish kjo i duket pak atij. Sado lekë dhe poste të ketë, ai do të dojë, kërkojë gjithmonë për më tepër. Kjo pamjaftueshmëri nuk është e kufizuar vetëm me gjërat lëndore. Madje ai është kështu dhe në çështjen e diturisë. Duke qenë se është lakmitar, ziliqar ai do të rrisë numrin e gjithçkaje që ka në dorë. Madje këtu është e përfshirë dhe çështja shpirtërore. Vallë a e keni parë ndonjë dijetar i cili thotë: “Mua më mjafton kaq, unë tanimë kam mësuar gjithçka dhe nuk dua më tepër se kaq?!” Ju nuk mund ta shikoni një dijetar të tillë. Një dijetar nuk arrin kurrë ngopjen. Sado të kuptojë, ai do të kuptojë dhe më tepër. Nëse shikoni një dijetar të tillë, dijeni se ai është një budalla, idiot. Shprehem kështu, sepse vallë a është e mundur që një njeri të thotë: “Unë tanimë kam mësuar gjithçka dhe nuk dua të kuptoj, mësoj më tepër se kaq?!” Jo, sigurisht se jo. Ai gjithmonë kërkon të kuptojë, mësojë më tepër se kaq.

Synimi im me qenien i lumtur, nuk ka kuptimin e mosshfaqjes së kënaqësisë ndaj diçkaje; përkundrazi unë kam për synim vetëmosmjaftueshmërinë e njeriut ndaj diçkaje. Ju këtu mund të kërceni përpjetë dhe të më thoni kështu: “Jo, vetëmjaftueshmëria është një cilësi etike, morale dhe njeriu duhet të mundohet që të mund të jetë i vetëmjaftueshëm në këtë botë. Madje dhe dijetarët e mëdhenj të etikës, moralit njerëzit e etikës, moralit dhe njerëzit që kanë moral të mirë kanë thënë: “Unë jam i kënaqur dhe i vetëmjaftueshëm”. Atëherë unë po iu shtroj këtë pyetje: “Vallë a nuk do një njeri i cili është i vetëmjaftueshëm dhe tanimë nuk do asgjë, i cili shikon gjithçka si të mjaftueshme, vallë që vetëmjafueshmëria e tij të jetë më e tepërt?!” Nëse ju do t’i bëni pyetjen atij: “Nëse jeni i vetëmjaftueshëm, vallë a nuk doni që të jeni më tepër i vetëmjafueshëm?”, çfarë përgjigjeje do t’iu kthejë?! Ai do t’iu kthejë përgjigjen: “Unë dua më tepër”. Shumë mirë, po njeriu a ka ndonjë vend ku mund të thotë: “Unë tanimë nuk dua asgjë?!” Teksa e them këtë, brenda mundësisë përfshij dhe një njeri shpirtëror dhe që nuk ka asnjë pritshmëri nga kjo botë. Shumë bukur, Allāhu e ruajttë, Allāhu e bekoftë! Shumë mirë, por a duhet të jetë vetëmjaftueshmëria e tij kaq, apo duhet të jetë më tepër se kaq?! Nëse i drejtojmë këtë pyetje, vallë çfarë përgjigjeje do të na japë?! Ai do të na japë përgjigjen: “Unë dua të jem më i vetëmjaftueshëm”... Njeriu si pasojë e kësaj pamjaftueshmërie do që jetë gjithmonë më tepër.

Kështu që njerëzit e dhënë pas kësaj bote duan të jetojnë më tepër; ata të cilët janë të dhënë pas lekut duan më tepër lekë, ata të cilët janë të dhënë pas pasurisë duan më tepër pasuri, ata të cilët janë të dhënë pas perhizit (dietës) dhe përkujdesjes duan më tepër përfshirje në perhiz dhe përkujdesje. (Kurse për njerëzit e shpirtërores), njeriu që është zāhid (asket) do më tepër zuhd (asketizëm), njeriu që është ‘ābid (adhurues, rob i madh) do më tepër ‘ibādet (adhurim, robërim), kurse një njeri i majftueshëm do më tepër mjaftueshmëri. Kur vjen koha kur njeriu nuk do më asgjë?! Një gjë e tillë nuk ndodh kurrë... Mosdashja është vdekje.

Lārīxhānī: Grykësia, lakmia, pangopësia është një mbiemër.

Mjeshtër Dīnānī: Unë përdora thënien “pakënaqësi”, kurse ju përmendët thënien “pangopësi”. Kjo thënie ishte më e saktë. Njeriu është i pangopur. Unë dua të hyj në çështjen e botës së fjalëzës nga këtu. Ju i kushtoni shumë rëndësi kësaj çështjes së gjuhës. Disa pretendojnë se njeriu nuk mund të shpalosë më tepër se një të katërtën e atyre gjërave që di. Pra njeriu nuk mund të zërë çdo gjë në gojë. Ai ka një numër të lartë gjërash të cilat nuk mund të sqarohen. Vallë a është zënë gjithçka në lidhje me njeriun në gojë, apo gjenden dhe gjëra të tjera të cilat duhen zënë (për sa i përket atij) në gojë ende?! Ja pra, kjo është vetë pangopësia. Kështu që shprehim se dhe vetë njeriu është në gjendje uaṣli (bashkimi) me pafundësinë dhe vazhdimisht do, kërkon.

Ne kemi një çështje gjuhe që e quajmë ṣifatu’t-tafḍīlī (mbiemri i shkallës sipërore) në gramatikën e persishtes, e cila njihet si ismu’t-tafḍīlī (emri i shkallës sipërore) në gramatikën e ‘arabishtes. Si për shembull: “Mbiemri “ekber” (më i madhi, gjinia mashkullore), “aḥsen” (më i miri, gjinia mashkullore), “ebjeḍ” (më i bardhi, gjinia mashkullore), “aṣgar” (më i vogëi, gjinia mashkullore)... Të tërë këta mbiemra janë të trajtës ef‘alu. Këto rregulla shfaqin ndryshime në çdo gjuhë. Nëse ne do të ishim të njohur me gjuhën e kafshëve - që nuk jemi dhe sigurisht se kafshët krijojnë lidhje, marrëdhënie në mesin e tyre me ndihmën e afsheve, aromave, erërave, lëvizjeve, sjelljeve, tingujve dhe zërave - do të vinim re se asnjëra nga këto nuk është formë e folure, komunikimi, sqarimi.

Megjithatë kafshët kanë një lidhje, marrëdhënie me njëra-tjetrën - qoftë marrëdhënie miqësie qoftë marrëdhënie armiqësie. Si rrjedhojë ato kanë një lloj tingulli i cili u kujton miqësinë dhe kanë dhe një lloj tingulli tjetër i cili u sjell armiqësinë ndërmend. Për shembull një tingull i një kafshe është shenjë e miqësisë dhe një tingull tjetër është tregues i armiqësisë. Tingujt e një maceje janë të ndryshme nga njëra-tjetra; teksa disa tinguj nënkuptojnë lutjen, përgjërimin, disa të tjerë shënjojnë vuajtjen e dhimbjes. Nëse dikush do ta dinte gjuhën gjallesave, kafshëve, pra pikërisht ashtu siç i nderuari i dërguar Sulejmān (p.m.t.) dinte gjuhën e gjallesave, kafshëve, trupave të pajetë, zogjve, vallë a do të mund të kuptonte ismu’t-tafḍīlin (emrin e shkallës sipërore) nga tingujt dhe zërat e kafshëve?! Nuk pandeh se do të mund ta kuptonte atë. Sepse ato nuk kanë ismu’t-tafddīli (emër të shkallës sipërore). Ato bëjnë çfarë dëshirojnë.

Për shembull kur një kafshë ka uri, ha pakëz bar dhe ngopet; kur ka përsëri uri ha rishtas dhe largohet; ajo nuk thotë “Ah sikur të kishte më tepër ushqim”. Një luan ha gjahun e tij dhe shkon; ai nuk e fsheh atë. Ndonjëherë shikohet se kafshët si milingona dhe sorra grumbullojnë e mbledhin diçka. Kjo është një dukuri që ato e bëjnë në mënyrë instinktive. Krahas kësaj tek ato nuk hasen, rastisen gjendje si kërkimi më tepër ose vetëmjaftueshmëria. Në tingujt dhe stilet e komunikimit të tyre nuk ka ismu’t-tafḍīli (emër të shkallës sipërore). Gjithashtu kështu janë dhe bimët; ato kur arrijnë në një kufi të caktuar, tanimë kjo mjafton për të. Nevoja e veçorive si “kërkimit më tepër dhe mosmjaftueshmërisë” janë veçoritë e njeriut, i cili ka esmāu’t-tafḍīli (emra të shkallës sipërore). Kur një njeriu u thuhet: “ti je i pashëm, ose e bukur”, ai përgjigjet se do të jetë dhe më i pashëm, ose më e bukur dhe kur u thuhet: “ti je i moralshëm, i virtytshëm”, ai përgjigjet se do të jetë dhe më i moralshëm, i virtytshëm.

Në këtë mënyrë ai do të vijojë të dojë, të kërkojë. Shumë mirë, por ku do të arrijë ai në fund të fundit?! Ashtu siç kemi bërë të ditur ai nuk njeh ndonjë kufi, limit, ndalesë. Kudo të themi se “tanimë mjafton” (përsëri ai do të dojë, kërkojë më tepër). Madje dhe në qoftëse është një zāhid (asket), i cili e ka lënë këtë botë plotësisht mënjanë, këtë herë ai do të kërkojë që të ketë më tepër zuhd (asketizëm). Nëse është muuaḥḥid (njëjësues) dhe kur ne t’i themi “ti je një muuaḥḥid” (njëjësues),  këtë herë ai do të na përgjigjet se do që të arrijë më tepër në teuḥīd (njëshmëri). Vallë a nuk ka teuḥīdi (njëshmëria) shkallë?! Patjetër që ka. Mund të thuhet: “Unë dua më tepër teuḥīd (njëshmëri)”, apo “unë dua më tepër uaḥdet” (bashkim, njëjësim)”. Si rrjedhojë njeriu vazhdimisht përparon, si dhe ai duhet të përparojë në këtë udhë. Ky është udhëtimi i përhershëm i njeriut. Nëse ai ndalon, nuk ecën në këtë udhë dhe nuk arrin në uaṣlin (bashkimin) e tij, atëherë ai do të mbesë në vendnumërim i bërë ndaj vetes i huaj në gurbetu'l-garbijje.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, lejomëni t’iu lajmëroj se këtu kemi disa pika të rëndësishme që sqarojnë dallimin mes Imām Suhreverdīt dhe Ebū ‘Alī Sīnās. Kjo ishte fjalia e Ebū ‘Alī Sīnās në pjesën e fundit të veprës së tij me titull: “Ḥikmetu’l-Mashriḳijje” (Urtësia Lindore): “Si përfundim kur të udhëtosh dhe kur të përshkosh këtë udhë në horizontin, rrafshin e pandashëm (të njëjësuar, të plotë) të trupit, ty do të të vijë dhe do të të ndriçojë një nūr (dritë) Rabbānī (e Zotit, hyjnore) dhe do të të rrëfejë, tregojë udhën tënde”.

Në shtesë dhe një poezi e pëshpëritur nga Imām Suhreverdī shpreh të njëjtën gjë:

Nëse ke rënë poshtë si pasojë e egos,

Pastroje (epshin, shpirtin tënd).

Nëse e do Allāhun, bëhu më i afërt me “veten”,

Nëse mund ta nënshtrosh veten, atëherë do ta kesh dhe nënshtrimin e horizonteve të lehtë.

Pyetmë për ṣūfītë argëtues dhe atë që është i njohur me kuptimin “kërkuesit e Allāhut”,

Unë jam i fiksuari, varuri i dëshirës së zjarrtë të asaj “veteje” që shikon Allāhun me dritën e “vetes”.

Shikoni se si këta dy emra (Imām Suhreverdī dhe Ebū ‘Alī Sīnā) sa bukur që janë takuar në një pikë të përbashkët! Ata të dy pothuajse janë ushqyer nga një vend i vetëm dhe bëjnë të qartë një gjë të vetme!

Mjeshtër Dīnānī: Një dritë që i përket “vetes”. Fjala “vetë” e këtushme nuk është në kuptimin e fjalës “nefs” (ego, epsh, shpirt, vetë). Ka mundësi që dikush ta kuptojë këtë fjalëz si nefsānijjet. Në një kohë kur Allāhu i Lartësuar nuk shikohet me nefsanijjet. Përderisa njeriu kushtëzohet me nefsin (epshin, shpirtin, vetën) ai nuk mund ta shikojë Allāhun e Lavdëruar (ose nuk mund të arrijë tek Ai). Fjala “vetë” e këtushme do të thotë i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Pra shikimi i Allāhut të Madhëruar me dritën e të Vërtetit. Në mungesë të dritës së të Vërtetit nuk është i mundur shikimi i Allāhut të Lartësuar. Asnjë sy, nuk mund ta shikojë Allāhun e Lavdëruar. Cili sy mund ta shikojë Allāhun e Madhëruar?! Vetë syri i vetë Allāhut të Lartësuar... Syri i vetëm që mund të shikojë të Vërtetin, është syri i të Vërtetit. Allāhu i Lavdëruar ka sy: “Lehu sem‘un ue baṣarun” (Ai ka dëgjim dhe shikim). Vallë a nuk është Allāhu i Madhëruar “السَّمِيعُ” “es-Semī‘u” (Gjithëdëgjuesi) dhe “البَصِيرُ” “el-Baṣīru” (Gjithëshikuesi)?!

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ju e sollët çështjen tek një pikë tejet e hollë.

Unë e shikoj të tërë botën me Ty,

Kjo nuk është për t’u çuditur.

Ja me kë ta shikoja?!

Ti je syri im që shikon.

Mjeshtër Dīnānī: Po, nëse njeriu sheh me syrin e Allāhut, ai mund ta shikojë Allāhun. Nëse ai sheh me syrin e egos, epshit, ai nuk mund ta shikojë Allāhun.

Lārīxhānī: Mjeshtër ju e kumtuat në një mënyrë të mahnitshme. Unë jam i fiksuari, varuri i dëshirës së zjarrtë të asaj “veteje” që shikon Allāhun me dritën e “vetes”.

Nūri (drita) i këtushëm është drita Rabbānī (hyjnore), të cilën Ebū ‘Alī Sīnā e ka sqaruar në veprën e tij me titull: “Ḥikmetu’l-Mashriḳijje” (Urtësia Lindore).

Mjeshtër Dīnānī: “Familjarizimi, njohja” “me veten” nënkupton “uaṣlin” (bashkimin); nuk është një “vetë” epshore. Një “vetë” (epshore) nënkupton qenien me veten të huaj. Kurse kjo “vetë” është familjare, e njohur, pra i Vërteti. Ne duhet ta shikojmë me këtë “vetë” të Vërtetin. Kjo është jashtë mase e rëndësishme dhe ne duhet t’u japim kuptim në këtë formë kësaj fjalëzës së kësaj poezie.

Shikoni, njeriu duhet të jetë khāliṣ (i çiltër, i dëlirë). Njeriu ka bërë hubūṭ (është ulur) - që kjo është thënia e Ḳur’ānit Famëlartë dhe ne kemi bërë hubūṭ (jemi ulur). Fjala hubūṭ përkthehet rënie, ulje, zbritje. Ne jemi ulur në botën lëndore, në hejūlān (grimcën e parë) dhe deri në māddetu’l-ūlā (lëndën e parë). Ne u shtuam, shumuam vazhdimisht. Ne vazhdimisht na u shtua diçka dhe u larguam nga gjendja e khulūṣit (çiltërsisë, dëlirësisë). Ky hubūṭ (ulje) është rënia, ulja, zbritja nga khulūṣi (çiltërsia) dhe leṭāfeti (butësia) në gilḍḥat (ashpërsi, ngurtësi, botën lëndore). Pra ne u shtuam vazhdimisht (bashkë me këtë ulje). Ne njëherë e një kohë ishim muttaṣil (të bashkuar) me nūrin (dritën). Ne erdhëm nga bota e dritës dhe nga burimi i dritës. Kjo dritë u ul aq poshtë sa më në fund arriti errësirën. Allāhu i Lartësuar është Nūru’l-Enuāri (Drita e Dritave). Vallë a nuk erdhëm ne nga Ai?! Natyrisht që erdhëm nga drita, mirëpo u përziem me errësirën. Këtu ka gjëra që na janë shtuar (më pas) si errësirat tona.

Shikoni, unë kisha bërë për disa nga veçoritë e njeriut fjalë në fillim të fjalëve të mia. Njëra nga këto ishte dhe mosmjaftueshmëria e tij, pra kërkimi vazhdimisht i lartësimit, ngjitjes së tij. Kurse tjetra është arti dhe krijimtaria e tij. Kur themi arti, këtu hyjnë një mori gjërash: “Arti i kinemasë, arti i grafikës, arti i muzikës, arti i pikturës, arti i poezisë, arti i skulpturës...” Edhe poezia është brenda këtyre arteve dhe nuk është aspak gabim që ta themi këtë. Duke cituar këtu thënie e një artisti: “Eṣuātu’l-laṭīfe” (tingujt, zërat e butë, e këndshëm) që lartësohen në qiell janë një lloj arti. Edhe piktura, vizatimi i përket sipërfaqes së tokës, ju duhet të pikturoni mbi diçka. Kurse poezia është ndërmjet tyre. Ajo shtrihet hem ndaj tokës dhe hem ndaj qiellit”. Qartësojmë se poezia nuk është një ṣautu’l-‘ālī (zë i lartë), ajo nuk është as pikturë, vizatim. Ajo është në mesin e tyre. Që të tëra këto janë art. Kur themi art, miratojmë se është e vërtetë se brenda këtij hyjnë një sërë degësh arti (kinemaja, grafika, muzika, piktura, poezia, skulptura, etj...) dhe janë të pranishme një numër i lartë llojesh arti. Megjithatë ka dhe një art tjetër. Arti i vërtetë është mundësia e njeriut e asgjësimit të gjërave të shtuara (më pas) dhe e errësirave nga vetja.

Ç’është e vërteta unë dua të paraqis një përkufizim të ri rreth artit këtu. Unë nuk e them këtë. Ky përkufizim i përket një artisti, mjeshtri me të vërtetë të madh botëror nga i cili jam frymëzuar. Kur arkitektit dhe skulptorit të njohur italian Michelangelo Buonarrotit iu ishte ngritur pyetja se ç’është arti, ai kishte dhënë këtë përgjigje të mahnitshme: “Arti është gdhendja e tepricave”. Pra gdhendni çdo që është tepër. Ja pra ajo gdhendje do të bëhet art. Kështu që tepricat duhet të hiqen. Unë rastisa në një fjali tjetër madhështore në të. Ai kishte thënë dhe këto: “Gjëja që do të krijoj unë (vepra ime e artit) është e fshehur, po pushon në zemrën e gurëve”. Si përfundim, tekefundit ai skulptor i njohur gdhendte, skaliste gurët. Si rrjedhojë art do të thotë hedhja, heqja e tepricave. Me thënien tuaj: “Ne duhet të hedhim tepricat tona me qëllim që të arrijmë në atë lëndën e parë, thelbin dhe Durru’l-‘Adnin (Perlën e ‘Adnit) pra në aṣlin (prejardhjen, thelbin, zanafillën)”. Thelbi i njeriut ishte i pastër, ishte nga bota e dritës dhe ishte lindja e të vërtetës.

Ne erdhëm nga “mashriḳu” (vendlindja) i të vërtetës. Ne u mbytëm në botën lëndore dhe mbetëm pa zgjidhje ndaj gurbetu'l-garbijjes. Ne duhet t’i gdhendim vazhdimisht këto tepricat “garbijje” (të huaja, perëndimore). Shumë mirë, por sa duhet të gdhendim?! Ky proces, nuk është një proces afatshkurtër. Ne duhet të vijojmë të gdhendim deri në Durru’l-‘Adnin (Perlën e ‘Adnit) siç kumtuat ju, ose duhet të vijojmë të gdhendim, ose të skalisim derisa të arrijmë në atë veprën e artit të quajtur zemra e gurëve siç e ka emërtuar Michelangelo. Ne jemi gurë në këtë çast. Madje jemi dhe më keq se gurët. Ashtu siç urdhëron dhe Ḳur’āni Kerīm: “إِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ” “Inne mine’l-ḥixhāreti lemā jetefexhxheru minhu’l-enhāru” (Dhe me të vërtetë ka nga gurët që kur çahen brenda tyre rrjedhin lumenj). (Sūre Beḳare, 74) Pra ju mund ta çani, thyeni gurin, mirëpo ju nuk mund t’i çani disa zemra. Këto zemra nuk mund të nënshtrohen në asnjë mënyrë. Kjo është arsyeja se përse ne jemi më të ashpër, ngurtë se gurët. Atëherë ç’duhet të bëjmë?!

Arti është gdhendja, skalitja e tepricave që (kanë krijuar) errësirat epshore, vetjake, lënda, mërgimi, prirjet, pra e tepricave ku shpirti është ndërlikuar, ngatërruar, përzier duke filluar që nga çasti që erdhi në këtë botë. Ne kur i gdhendim këto shpirti bëhet khāliṣ (i çiltër, i dëlirë); ai arrin në postet “khāliṣ” (i çiltër) dhe “mukhliṣ” (çiltërsues) madje arrin në postin “mukhlaṣ” (i çiltërsuar). Pra kur bëhemi me të vërtetë khāliṣ (të çiltër, të dëlirë), atëherë ne jemi kthyer në lindjen, vendlindjen e të vërtetës.

I ndjeri Ebū Ḥāmid Gazzālī ka përpiluar një libër, titullin e të cilit e pëlqej shumë. Kur dëgjova titullin e këtij librit të Imām Gazzālīt - ndërkohë isha duke shkruar një libër me çështjet e logjikës dhe urtësisë rreth tij dhe i kisha lexuar pothuajse mbarë librat e tij - e kisha pëlqyer shumë. Gjithashtu dhe çështjet e tij ishin tej mase të rëndësishme dhe titulli i tij ishte po aq i bukur.

Lārīxhānī: Mos po bëni fjalë për veprën e tij me titull: “Mishḳātu’l-Enuāri” (Drita, Kandili, Pishtari i Dritave)?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo. Sigurisht se dhe ai është një libër shumë i bukur. Që të tërë librat e tij janë të bukur. Por titulli i veprës së tij për të cilën po flas është “El-Iḳtiṣādu fī’l-‘Itiḳādi” (Baraspesha, Ekonomia, Udha e Mesme në Besim). Çfarë do të thotë fjala “iḳtiṣād”?! Shkuarja i baraspeshuar në udhën e mesme. Pra as shumë pak dhe as shumë tepër... Fjala vjen “ḳaṣdu’s-sebīli” pra mesi i udhës... Por ku duhet të bëjmë iḳtiṣād (baraspeshë, ekonomi)?! Në besime, kredo... Vallë a kanë dhe besimet një udhë të mesme?!

Lārīxhānī: “وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا” “Ue kedhālike xhe‘alnākum ummeten uasaṭān litekūnū shuhedāe ‘ale’n-nāsi ue jekūne’r-resūlu ‘alejkum shehīdān” (Dhe në këtë mënyrë Ne ju bëmë një ummet (bashkësi, shoqëri) të mesëm që të jeni dëshmitarë dhe shembull mbi njerëzit dhe të jetë dhe i dërguari dëshmitar dhe shembulli juaj). (Sūre Beḳare, 143)

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohoj ne duhet të jemi të udhës së mesme në çdo gjë. Shumë mirë, po besimi a ka një udhë të mesme?! Vallë a duhet të jenë besimet të mbushura me besime të kota?! Vallë a duhet të sillem anashkalues, mënjanues nlë besimet kryesore dhe themelore (uṣūlu’d-dīn)?! Nëse unë nuk zotëroj mbarë besimet themelore (pra nëse nuk i besoj mbarë besimet), në këtë gjendje e pakëta e kësaj do të jetë e rrezikshme. Por nëse unë u shtoj gjithçka këtyre besimeve duke ecur me mendimin se “ç’'t’iu shtohet është mirë” - deri në atë pikë sa tanimë këto besime të shndërrohen në zinxhirin e besimeve të kota dhe unë t’u besoj këtyre besimeve të kota - vallë a është kjo diçka e bukur, e mirë?! Si e kishte titullin libri?! “El-Iḳtiṣādu fī’l-‘Itiḳādi” (Baraspesha, Ekonomia, Udha e Mesme në Besim). Por çfarë do të thotë ky titull: “El-Iḳtiṣādu fī’l-‘Itiḳādi” (Baraspesha, Ekonomia, Udha e Mesme në Besim). Zbardhim se ky libër bën fjalë për domosdoshmërinë e gjetjes sonë të besimeve kryesore, themelore. Kështu që ne njërën anë ne duhet t’i hedhim tepricat dhe nga ana tjetër nuk duhet të sillemi, tregohemi anashkalues, mënjanues në besimet kryesore dhe themelore. Iḳtiṣādi (baraspesha) është e pranishme hem në trup, hem në pasuri, thesar, pra shkurtimisht kudo.

Lārīxhānī: “Baraspesha dhe drejtpesha” që ceket në ajetin kuranor: “(Dhe në këtë mënyrë Ne ju bëmë një ummet (bashkësi, shoqëri) të mesëm që të jeni dëshmitarë dhe shembull mbi njerëzit dhe të jetë dhe i dërguari dëshmitar dhe shembulli juaj) është realiteti, “vërtetësia” që ju përcaktuat në mësimin parardhës. Pra ajo nuk i përket një kohe të caktuar. Si rrjedhojë shtojmë se përfshirja, shtrirja e kësaj udhe të mesme nuk është gjeografike dhe kohore, që të mund të themi pak ose shumë. Vetë kjo baraspeshë është një kriter dhe masë më vete.

Mjeshtër Dīnānī: Po, në fakt kriteri dhe masa është mendja. Vetë baraspesha personalisht është mendja. Shumë mirë, por cila është detyra e vetme e mendjes?! Ju që nga fëmijëria juaj kur ngriheni çdo mëngjes, kur ecni jashtë, etj., i merrni këto kuptime dhe (nga ana tjetër) ju prodhoni, shpikni koncepte (si ajri, bima, deti, guri, pema, shkretëtira, tryeza, uji...). Në mendjen tuaj shtohen, vijnë vazhdimisht një numër i madh konceptesh. Në veçanti në epokën tonë shpalosim se këto lloj diturish, të dhënash janë mjaft të tepërta. Fëmijtë tanë dhe të rinjtë tanë janë familjarë, të njohur me celularin, internetin dhe kompjuterin. Madje është zhdukur dhe gjëja që quhej largësi vendore. Në ditët tona tanimë nuk ka një gjë të quajtur “mekān” (vend).

Njëherë e një kohë fjalëzat si “këtu”, “në këtë çast”, “tani” dhe “në të njëjtin vend”, si dhe largësia kohore dhe vendore kishin kuptim. Sot asgjë nuk është më “bashkëkohore, njëkohësisht”. Shprehemi kështu sepse ne nuk kemi mundur të asgjësojmë hapësirën, largësinë kohore ende; mirëpo kemi asgjësuar largësinë vendore. Ju kur kaloni, viheni në krye të internetit, ju krijoni lidhje si me lindjen ashtu dhe perëndimin e botës në të njëjtën kohë, si dhe dituri, të dhëna pakufi... Që të tëra këto janë koncepte. Vallë ç’lloj sistemi (diturie, të dhënash) krijohet, shfaqet tek ne nëse këto dituri, të dhëna të shpërndara, të mbledhura, të bëra lëmsh, pirg dhe pakufi nuk do të jenë të rregullta, të cilat na paraqiten çdo ditë, ditë e natë që nga rinia jonë deri në pleqërinë tonë?!

Shpërndarja shkakton kaos dhe trazirë. Unë dua që të arrij në këtë përfundim nga këtu. Shumë mirë, por ç'duhet të bëjë mendja në këtë gjendje?! Mendja mbase ndoshta do të hedhë nëntëdhjetë përqind të këtyre, pra do të hedhë tepricat dhe do të krijojë një lidhje, marrëdhënie mes të duhurave, pra ajo do të krijojë një përputhje (në mesin e tyre). Si rrjedhojë cili është funksioni i mendjes?! Funksioni i mendjes është përputhja me një rregull logjik dhe mendor të koncepteve me njëri-tjetrin, dhënia e një rendi mendor koncepteve; si dhe hedhja, largimi dhe pastrimi i koncepteve të ndara, të shkëputura dhe të veçuara nga njëri-tjetri.

Vallë a nuk është dhe vetë ky një i‘tidāl (baraspeshë)?! Mendja, baraspesha dhe masa. Mendja e cila është vetë një masë, i vë në një rend logjik këto koncepte, krijon lidhjen me njëri-tjetrin dhe vë nevojat e tyre në dukje. Për shembull cilat janë nevojat e këtij koncept?! Ja pra ky është racionalizmi dhe kjo është udha e drejtë, e saktë. Nëse konceptet do të jenë në një mënyrë të ndarë, të shkëputur dhe të veçuar në mendje, atëherë për çfarë hyjnë në punë?! Mendja e ndërton këtë harmoni dhe rrend pikërisht për këtë. Unë dua të cek këtë këtu: “Disa njerëz mendojnë se funksioni i mendjes është asgjësimi i kundërshtimeve, i mosmarrëveshjeve”. Ky është një mendim i gabuar.

Krijimi i një përputhjeje dhe rendi nuk nënkupton asgjësimin e mosmarrëveshjeve. Çfarë është shpikja e përputhjes dhe rendit?! Kjo nuk është asgjësimi i mosmarrëveshjeve, por është shikimi nga një këndvështrim i plotë, i tërësishëm i tyre dhe krijimi i një përputhje mes tyre. Nëse nuk do të kishte asnjë lloj mosmarrëveshjeje në botë, ç’mund të krijohej?! Atëherë theksojmë se kjo botë nuk do të ishte botë. Për më tepër në këtë botë duhet të jetë si bima dhe guri, si dimri dhe vera, si ftohtësia dhe nxehtësia, si gjallesat, kafshët dhe trupat e pajetë, si ngadalësia dhe shpejtësia. Që të tëra këto duhet të jenë. Mirëpo në mesin e tyre mund të krijohet një përputhje. Pra ka mundësi ndreqja e mosmarrëveshjeve dhe shpikja, zbulimi i një përputhjeje në mesin e tyre.

Ja pra kjo përputhje është një i‘tidāl (baraspeshë), pra ajo që Imām Gazzālī e ka titulluar veprën e tij: titull: “El-Iḳtiṣādu fī’l-‘Itiḳādi” (Baraspesha, Ekonomia, Udha e Mesme në Besim). I‘tidāli (baraspesha) është një shikim i plotë ndaj përputhjes dhe dallimeve, ndryshimeve... As të mos i lëmë dallimet mënjanë dhe as të mos vrasim njëri-tjetrin... Le t’i shikojmë mosmarrëveshjet dhe le të shohim se cila është baraspesha sipas këtyre. Le t’u japim të drejtë palës përballë (ose çdo lloj gjëje/njeriu që është çështje mosmarrëveshjeje) përderisa nuk është shumë i padrejtë. Ai le të ketë mosmarrëveshje sa të dojë, çfarë të keqe, të mete mund të ketë kjo?! Madje le t’i pranojmë dhe mosmarrëveshjet e tij deri në masën, vendin ku janë logjike, mendore. Sigurisht se mendja ka dhe vende ku thotë se një gjë nuk është e drejtë, e saktë dhe se duhen hedhur tepricat. Këto janë çështje që u përkasin baraspeshës.

Si rrjedhojë nga këtu kthehemi në artin e njeriut. Ai duhet t’i asgjësojë këto teprica me qëllim që të mos bëhet ndaj vetes i huaj. Nëse ai do të vijojë të mbetet me këto teprica, atëherë ai do të bëhet ndaj vetes i huaj.

Larixhani: Unë dua të prek një pikë të fundit, mjeshtër i nderuar, sepse nuk kemi tepër kohë. Këtu Shejkh Suhreverdī u adresohet ājeteve dhe sūreve ḳurānore. Njëra nga këta është dhe sūreja Merjem: “وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا” “Uedhkur fī’l-kitābi Merjeme idhintebedhet min ehlihā mekānān sharḳijjān. Fettkhadhet min dūnihim ḥixhābān feerselnā ilejhā rūḥenā fetemeththele lehā besherān seuijjān” (Dhe përmend në këtë libër (rrëfimin për) Merjemen kur ajo u largua nga familja e saj në një vend në lindje. Ajo vuri një perde ndaj tyre dhe Ne ua dërguam asaj shpirtin tonë (Xhibrīlin (p.m.t.)) dhe ai iu paraqit, shëmbëllye asaj si njeri i përkryer). (Sūre Merjem, 16, 17)

Mjeshtër Dīnānī: Pa shikoni këto fjalëza dhe këto kuptime. Hem fjalëzat dhe hem kuptimi i ājetit të mësipërm janë jashtëzakonisht të mrekullueshme.

Lārīxhānī: Shejkh Suhreverdī kishte bërë të ditur se do t’i plotësonte fjalët e Ibn Sīnās. Ja pra ai i ka plotësuar këto fjalë me ājetet ḳurānore. Mendoj se kuptimi i ājetit në fjalë është mjaftueshëm i qartë për ndjekësit tanë të nderuar. Mbajtja e largësisë me njerëzit e tjerë e të nderuarës Merjem (p.m.t.), largimi i saj nga ta dhe tërheqja në një vend në lindje mënjanë... Në disa komentime është thënë se synimi në një vend në lindje është ana lindore e Bejtu’l-Muḳaddesit (Xhamisë Aḳṣā). Shejkhu ynë Suhreverdi me të vërtetë ka hedhur dritë (e ka ndriçuar) çështjen dhe e ka zbuluar atë. Ky mendimtar i madh ka bërë të qartë se vendi i synuar me lindjen është lindja dhe vendlindja e të vërtetës, e cila në fund të fundit ishte qepur pas një urtësie lindore. Si dhe këtu është Allāhu i Lavdëruar, Ai që pasqyrohet dhe është dielli i të vërtetës (në këtë urtësi).

Mjeshtër Dīnānī: Jo. Ajo me të vërtetë ka ndjekur gjurmën e këtyre ājeteve ḳurānore me qëllim që të mund të dinte, zbulonte të vërtetën. Vijimi i ājeteve përcakton se ku është ai vend. Ky vend nuk është një vend gjeografik. Në cilën dëshmi mbështetem unë kur e them këtë?!

Lārīxhānī: “فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا” “Fettkhadhet min dūnihim ḥixhābān” (Ajo vuri një perde ndaj tyre). Pra si fillim ajo ishte larguar.

Mjeshtër Dīnānī: Pra ajo kishte kaluar nga bota lëndore dhe mbulesa e lëndës.

Lārīxhānī: “فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا” “feerselnā ilejhā rūḥenā” (dhe Ne ua dërguam asaj shpirtin tonë).

Mjeshtër Dīnānī: Ku është rūḥu i Allāhut të Madhëruar?! A është në një vend të caktuar?! Lindja e të vërtetës është vetë shpirti i të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Lārīxhānī: Ai ka sjellur dëshmi tërësisht me ājete ḳurānore.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ai është mbështetur tërësisht në ājete ḳurānore. Ai deshi të tregonte se ky vend, nuk është një vend i cili u përket sipërfaqes së tokës. Sipas ājetit të lartpërmendur ky temeththul (paraqitja, shëmbëllimi në formën e njeriut të përkryer) ndodhi me atë një engjëlli. Ky i fundit nuk është nga sipërfaqja e tokës. Si përfundim ai është qiellor dhe hyjnor, apo nuk është kështu?! Atëherë fjalëza “شَرْقِيًّا” “sharḳijjān” (linor, në lindje) që ceket në ājetin e sipërcituar është mashriḳu (vendlindja) e të vërtetës. I nderuar Mesīḥ Ibn Merjem (p.m.t.) erdhi nga lindja e të vërtetës dhe lindi nga mashriḳu (vendlindja) e të vërtetës. Vetëm në mitrën e të nderuarës Merjem (p.m.t.)...

Lārīxhānī: Në këtë pikë mund të themi se është i pranishëm një bashkim mes të vërtetës së Krishtërimit dhe urtësisë sonë.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Shumë e vërtetë. I nderuari ‘Īsā është njëri nga ulu’l-‘aḍḥmi (pesë të dërguarit më të mëdhenj (p.m.t.)) dhe lindi nga vendi ku lind e vërteta. Synimi me këtë lindjen në thënien: “وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا” “Uedhkur fī’l-kitābi Merjeme idhintebedhet min ehlihā mekānān sharḳijjān” ((Dhe përmend në këtë libër (rrëfimin për) Merjemen kur ajo u largua nga familja e saj në një vend në lindje) është zemra e saj e dëlirë, kthjellët, e pastër dhe kënaqësia e brendisë së saj. Pra ajo e kishte hedhur mbulesën e natyrës mënjanë dhe kishte shpëtuar nga mbulesa e errësirës dhe lëndës. Ajo ishte larguar nga mbulesat dhe kishte arritur në lindjen e të vërtetës. Dielli i të vërtetës është gjithmonë në një gjendje lindjeje. Dielli i të vërtetës nuk lind një ditë dhe perëndon një ditë tjetër.

Vallë a është dielli i të vërtetës, pikërisht si dielli i botës sonë, i cili lind në një çast dhe perëndon në një tjetër?! Jo, ai diell nuk perëndon kurrë. Ai lind gjithmonë nga e përhershmja tek e përjetshmja. Shumë mirë, po ne përse nuk mund ta shikojmë diellin e të vërtetës. Sepse ka pengesa. Kështu që ne duhet të largohemi, të lëvizim, të migrojmë dhe të kapërcejmë ato mbulesat dhe pengesat e njëpasnjëshme një për një për të cilat flitet në ājetin e mësipërm. Në këtë mënyrë do të mund të kemi parë diellin e të vërtetës, sepse ky i fundit nuk ka për të lindur. Fundja ai ka lindur. Ai do të qëndrojë deri në pafundësi dhe nuk do të perëndojë kurrë. Atëherë përse disa kanë magribe (vende perëndimi)?! Sepse ata janë mbulesë brenda mbulesës. Ata janë brenda mbulesave që nuk janë të kufizuara me disa mbulesa. Mbulesa errësire... Madje duke përdorur thënien në ḥadīthe, këto disa herë janë “mbulesa drite”. Aq sa janë mbulesat e errësirës, aq janë dhe mbulesat e dritës. Kur të shpëtojmë nga mbulesat e errësirës, këtë herë duhet të kapërcejmë dhe mbulesat e dritës. Puna është se dhe ato janë mbulesa brenda mbulesash dhe duhet të grisim dhe të kapërcejmë gjithmonë një mbulesë me qëllim që të mund të arrijmë në vendlindjen e të vërtetës.

Lārīxhānī:

Ajo dritë që është larg mbarë përfytyrimeve dhe vegimeve,

Ajo është drita e dritës së dritës së dritës së dritës.

Sa bukur që e ka rrëfyer Meulānā.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e vërtetë. Ai në thënien: “Ajo është drita e dritës së dritës së dritës së dritës” bën fjalë për mbulesat e dritës. Filozofi ynë i madh Meulānā e ka përdorur katër herë fjalëzën “nūr” (dritë) këtu. Por nëse do të më pyesni mua, ne duhet t'i themi deri në pafundësi (pafundësisht) këto drita. Shprehem kështu sepse këto drita nuk janë të kufizuara me një. Pra janë të pranishme një sërë dritash deri në Nūru’l-Enuāri (Dritën e Dritave).

Lārīxhānī: Programi ynë ishte jashtë mase “nūrānī” (i ndriçuar) mjeshtër. Gjithashtu dhe Sejjid Ḥajdar ‘Āmūlī ka përkufizuar se ky “mekānu’sh-sharḳijje” (vendi lindor) është insānu’l-kāmili (njeriu i përkryer, i plotë), i cili është një nūr (dritë) që pasqyrohet.

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër, sepse fundja dhe e nderuara Merjem (p.m.t.) me përkryerjen e saj kishte arritur në vendlindjen e të vërtetës.

Lārīxhānī: “Ne jemi mishḳātu’l-l-enuāri” (drita, kandili, pishtari) i dritave”. Me thënien e të urtit tonë të njohur Meulānā: “uelājjeti (kujdestaria) është mekān-i sharḳī (vendi lindor) ku u lindën të tërë të dërguarit (p.m.t.)”. Sa bukur që është sqaruar. Po mjeshtër i nderuar, kjo ishte një çështje shumë e bukur, delikate dhe e këndshme.

Megjithatë bëhet fjalë dhe për qenien ndaj vetes të huaj ekzistencialiste, qenësore, që nëse do Allāhu do të bëjmë fjalë në mësimet e ardhshme, mëtejshme. Pa shikoni dritëshkurtësinë e disa mendimtarëve perëndimorë në këtë kontekst - sigurisht se nuk kam për synim të tërë ata. Unë kam hulumtuar pesë a gjashtë nga këta mendimtarë dhe kam vënë re se që të tërë kanë thënë se njeriu jeton në një botë të errët. Për shembull shkrimtari çek me rrënjë çifute Franz Kafka bën të ditur se kjo botë është një glob, sferë qelqi, mirëpo njeriu nuk e di se nga cila derë mund të dalë jashtë nga këtu. Njeriu është i hutuar dhe ka humbur veten, si dhe për të nuk ka asnjë shpëtues dhe shpëtim. Tani pa shikoni se ku kanë arritur të urtët tanë të mëdhenj. Ata madje kanë çarë dhe çatinë e melekūtit (botës engjëllore) dhe të qiellit.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ata gjithashtu njihnin dhe vendlindjen e të vërtetës.

Lārīxhānī: Këto çështje që kemi shtjelluar mund të jenë një burim heshtje, qetësie dhe ngushëllimi për njeriun e ditëve të sotme.

Mjeshtër Dīnānī: Për ta nuk ka qetësi të vërtetë. Ata thjesht dhe vetëm hipnotizojnë veten.

Lārīxhānī: Në një libër tej mase të trashë psikologjie kalonte si më poshtë: “Në fshehtësitë dhe thellësitë e njeriut valëvitet një ndjenjë paqëndrueshmërie. Ai nuk ka asnjë zgjidhje dhe ai duhet të vdesë brenda kësaj paqëndrueshmërie”. Mirëpo Ebū ‘Alī Sīnā ka thënë se qenia në paqe me vdekjen është udha për të shpëtuar nga mbarë paqëndrueshmëritë. Këto receta të paprekura me dorë kanë arritur deri në ditët tona. Edhe nëse i themi këto receta me identitetin e tij si mjek, nuk mund të quhemi se kemi gabuar. Në fund të fundit Ibn Sīnā është një mjek hem rūḥānī (shpirtëror) dhe hem xhismānī (trupor). Ky ishte një mësim shumë i bukur, mjeshtër, nga i cili përfituam jashtë mase, gjithashtu dhe koha e programit tonë u mbush.

Lārīxhānī: Ju e shqyrtuat shumë bukur çështjen dhe ne përfituam jashtë mase. Shumë mirë mjeshtër i nderuar, çështja erdhi në një vend tejet e bukur dhe të këndshëm, por fatkeqësisht koha e programit tonë mbaroi. Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak