Vallë a hyn apo nuk hyn “uni” ynë në mendjen tonë?! Mendja jonë nëse këtu është thënia e duhur është vetëm një aromë, erë nga ne nga “uni” ynë. Ai “uni” ynë është një shfaqje nga shfaqjet. Në këtë gjendje, vallë si mund të futet, hyjë mbarë kjo shfaqje (prania jonë, qenia jonë, përmasa qenësore e jona) në një shfaqje (mendje) të vetme?!

Ḥikmetu’n-Naḍḥarijje (Urtësia Teorike) Sipas Ṭūsīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, gjithëpërfshirëse dhe të thella të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Tanimë ashtu siç e dini ne kemi disa programe që po hetojmë mendimet e Naṣīruddīn Ṭūsīut mbi boshtin e librit me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” të shkruar nga mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī.

 

Ashtu siç e dini udhëtimi ynë në oqeanin e pānë dhe të pafund të Naṣīruddīn Ṭūsīut vazhdon. Synimi ynë është mundësia e cekjes sadopak dhe shkurtimisht e përmasave të larmishme të veprave të këtij personalitetit tonë të çmuar. Ne po përparojmë në praninë e mjeshtrit tonë të çmuar duke marrë veprën e tij me titull: “Naṣīruddīn Ṭūsīu, Një Filozof i Dialogut” për bazë e shkruar nga ana e tij dhe po përfitojmë nga dituritë e tij të vyera.

 

Në programin tonë të kaluar ne kishim qëndruar mbi konceptet “‘ābid” (adhurues), “zāhid” (asket) dhe “‘ārif” (i urtë) që kalojnë në kreun me titull: “Maḳāmātu’l-Ārifīni” (Postet e të Urtëve) që zënë vend në kreun e nëntë të veprës me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāti” (Shenjat dhe Paralajmërimet) e të urtit tonë të madh Ebū ‘Alī Sīnās, si dhe i kishim dhënë vend dhe sqarimit që Naṣīruddīn Ṭūsīu kishte bërë lidhur me këto koncepte. “‘Ārifi” (i urti) ishte dikush i cili i kishte drejtuar mendimet e tij në hyjnoren e shenjtë dhe që ishte fatlum nga konceptimi i pasqyrimit të dritave të mëshirës hyjnore në zemrën e tij. Përftimi, prodhimi i këtij konceptimi, domethënë gjëja që zbret në zemrën e të urtit udhëtar, e njohur ndryshe dhe si “ḥikmeti” (urtësia) është gjëja më e rëndësishme. Kurse zāhidi (asketi) ka për qëllim mosrendjen pas kësaj bote dhe ‘ābidi (adhuruesi) ndërtimin e marrëdhënieve (sjelljeve) me Allāhun e Lartësuar, ‘ārifi (i urti) ka për synim mosbërjen e asgjëje, mosndërtimin e asnjë lloj marrëdhënieje ku nuk është Allāhu i Lavdëruar. Shkurtimisht ai qepet pas urtësisë.

 

Atëherë le të shikojmë se çfarë është “ḥikmeti” (urtësia) sipas mendimit të Naṣīruddīn Ṭūsīut:

 

Ju e keni sqaruar në këtë mënyrë se si Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka përshkruar “ḥikmetin” (urtësinë) në kreun, pjesën e XV-të të veprës suaj me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut”.

 

“Naṣīruddīn Ṭūsīu ka përdorur këto thënie teksa përshkruante “ḥikmetin” (urtësinë) në veprën e tij me titull: “Akhlāḳu’n-Nāṣiri” (Etika Nāṣirijje): “Ḥikmeti” (urtësia) në praninë, sytë e njerëzve të urtësisë është njohja e eshjā’së (gjërave, sendeve) ashtu siç janë, dituria se në ç’masë duhet të jenë aftësitë e punëve dhe përcjellja, përçuarja e shpirtit, vetes së njeriut në përkryejen e synuar”. Këtu nënvizimi, theksimi juaj i “mënyrës së nevojshmërisë” në pjesën e dytë të fjalisë “duhet të jenë”, teksa e ndani pjesën e parë të saj “ashtu siç janë”, nga pjesa e dytë e saj “duhet të jenë” është shumë çuditës dhe interesant.

 

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke cituar se ajo që dua të them është se dhe këtu Naṣīruddīn Ṭūsīu e ka sqaruar në një mënyrë shumë të bukur kuptimin e “ḥikmetit” (urtësisë) pikërisht ashtu siç ka bërë dhe në çështjet e tjera. Fjalëza “ḥikmet” (urtësi) është një fjalëz ḳurānore. Ashtu siç e dini dhe ju ajo preket në Ḳur’ānin Famëlartë dhe emërtohet si “khajrun kethīr” (mirësi të shumta, shumë mirësi). Gjëja që një libër hyjnor si Ḳur’āni Fisnik e ka emërtuar si “khajrun kethīr” (shumë mirësi) patjetër që duhet të jetë një gjë shumë e lartë, madhështore. Kjo thënie përkthehet si “nuk ka asgjë më të lartë se ḥikmeti (urtësia)”. Thënia “khajrun kethīr” (shumë mirësi) ka kuptimin se gjithçka është “ḳalīl” (e pakët, pak) kundrejt ḥikmetit (urtësisë); kurse ḥikmeti (urtësia) është “kethīr” (e shumtë, shumë) përballë gjithçkaje. Ky është një term ḳurānor.

 

Në fjalëzën “ḥikmet” (urtësi) që citohet në Ḳur’ānin Kerīm është i pranishëm një “istiḥkām”. Për më tepër dhe fjalëzat “ḥukm” (drejtim, gjykim, qeverisje, sundim, vendim) dhe “istiḥkām” (fortifikatë, llogore, dhënie gjykimi, përqendrim, vendimmarrje) kanë rrjedhur nga fjalëza “ḥikmet” (urtësi). Mbarë këto fjalëza janë të lidhura me njëra-tjetrën. Fjalëza “istiḥkām” do të thotë mosprishje dhe mosshpërndarje. Gjithçka tjetër përveç “ḥikmetit” (urtësisë) është e destinuar, dënuar, paracaktuar të kalbet, prishet, rrëzohet dhe shkatërrohet.

 

Lārīxhānī: Dije se do të shembet çdo ndërtesë që sheh përveç ndërtesës së dashurisë së ndërsjellë.

 

Mjeshtër Dīnānī: Edhe ndërtesa e muḥabbetit (dashurisë së ndërsjellë) është ndërtesa e ḥikmetit (urtësisë). Sepse një muḥabbet pa ḥikmet nuk është muḥabbet.

 

Lārīxhānī: Sepse ḥikmeti (urtësia) është “ūtu’l-ḳulūbu” (diçka që ju është dhënë zemrave).

 

Mjeshtër Dīnānī: Edhe kjo thënie që ju përmendët është një përshkrim tjetër që përshkruan “ḥikmetin” (urtësinë). Çdo gjë është e destinuar, dënuar të shkatërrohet e të zhduket. Vallë a ka diçka që do të mbesë përjetësisht në këtë botë?! Engjëjt, hapësira, sipërfaqja qiellore, sipërfaqja tokësore, planetet, universi?!... Që të tëra këto do të zhduken një ditë. Shumë mirë, por a ka diçka që do të mund të asgjësojë ḥikmetin (urtësinë?!) Kjo e fundit gjithmonë e ruan rëndësinë e saj dhe nuk humbet asgjë nga qenia “urtësi” e saj.

 

Sigurisht se fjalëza “ḥikmet” (urtësi) është thënia jonë... Ç’është e vërteta forma autentike ose trajta origjinale e kësaj fjalëze ishte fjalëza e emërtuar si “philosophia” (filozofia, dashuria për diturinë) në greqisht, e cila u shndërrua në fjalëzën ‘arabe “فَلْسَفَ” “felsefe” (felsefe, filozofi) në kuptimin që dimë. Grekët e lashtë u jepnin, kushtonin mjaft rëndësi dirurisë. Kjo është arsyeja që ata e kishin parë si të pārritshme atë dhe i kishin shtuar fjalëzën “sophia” (dituri) duke menduar se nuk do të mund të arrinin në këtë dituri. Domethënë kjo nënkuptonte: “Unë mund të mos e arrij atë, por të paktën e dua dhe interesohem për të”. Sipas grekëve të lashtë dituria ishte diçka për t’u dashur. Sigurisht se ky emërtim i grekëve nuk ishte pa qëllim, pa shkak dhe pa urtësi. Këta të fundit me thënien “philosophia” (dashuria për diturinë) besonin se ajo ishte diçka që haset rrallë dhe që nuk kalonte në duart e secilit. Hapja e këtij mendimi është si më poshtë:

 

“Ne nuk jemi “të ditur” si pasojë e natyrës sonë, vetëm se mundohemi të udhëtojmë drejt diturisë”. Në të vërtetë ata besonin se dituria i përket Zotit dhe se duhet të përparohej drejt Tij me qëllim që të përfitonin atë. Kur qepemi pas ḥikmetit (urtësisë?!) Kur e duam atë... Dikush që nuk e do urtësinë as nuk qepet pas saj. Gjithashtu dikush që nuk e do mendjen, nuk rend as pas gjurmës së mendjes. Shkurtimisht kjo thënie nënkuptonte se duhet të rendej vazhdimisht pas diturisë, urtësisë. Ka gjasa që “felsefeja” (filozofia) që fitoi famë, njohje, përhapje mund të jetë larguar herë pas here nga ḥikmeti (urtësia) më pas. Çdo element dëshmues, faktues, logjik dhe racional cilësohet si “filozofik” në ditët e sotme. Krahas kësaj ḥikmeti (urtësia) e ruan gjithmonë autoritetin, prestigjin e saj... Ḥikmeti (urtësia) është mendimi në një mënyrë të saktë.

Si rrjedhojë ne këtu parapëlqejmë që të përdorim fjalëzën “ḥikmet” (urtësi) që njëkohësisht është dhe një fjalëz ḳurānore. Sepse ashtu siç përcaktuam dhe pakëz qëparë ajo është emërtuar si “khajrun kethīr” (mirësi e shumtë). Hapësira, oqeanet, shkëmbinjtë, malet, sipërfaqja qiellore, sipërfaqja tokësore, universet... Shkurtimisht gjithçka është “ḳalīl” (e pakët) pranë “ḥikmetit” (urtësisë). Vallë cili është më i rëndë feleḳu (universi) apo ḥikmeti (urtësia?!) Feleḳu (universi) është shumë “ḳalīl” (i pakët), i përulur, i thjeshtë kundrejt ḥikmetit (urtësisë); madje s’është asgjë. Vallë çfarë mund të jetë feleḳu (universi) në mangësi të ḥikmetit (urtësisë)?!) Unë këtu dua të theksoj dhe një herë se përshkrimi që Naṣīruddīn Ṭūsīu ka bërë në lidhje me “ḥikmetin” (urtësinë) është me të vërtetë mjaft i bukur: “Njohja e gjërave siç janë”. Ky është përshkrimi i ḥikmetu’n-naḍḥarijjes (urtësisë teorike).

Shprehemi kështu sepse ai më herët e kishte ndarë urtësinë në dy pjesë, përkatësisht në ḥikmetu’n-naḍḥarijje (urtësi teorike) dhe ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësi praktike) dhe këto thënie i kishte përmendur në ḥikmetu’n-naḍḥarijjen (urtësinë teorike). Kurse ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësia praktike) është “dituria, njohja e një gjëje ashtu siç duhet të jetë”. Ja pra saktësisht në këtë pikë, unë kam dëshirë që të sqaroj urtësinë në atë mënyrën e domosdoshme, nevojshmërisë që ju e zutë në fillim të programit tonë në gojë:

Dituria është dy llojesh: Lloji i parë është “dituria, njohja e një gjëje ashtu siç është”; ndërsa lloji i dytë është “bërja e punëve dhe veprave në atë mënyrë që duhet të jenë”. Ju me shumë të drejtë mund të drejtoni pyetjen se çfarë kuptimi kanë thëniet “bāshed” (siç është) me atë “bājed” (duhet të jetë). Ato gjëra, sende që “janë ashtu siç janë” shprehin gjithçka që është ashtu siç është. Pra çdo gjendje dhe formë që ka një gjë, send... Deti është det si det, mali është mal si mal, qielli është qiell si qiell, shkëmbi është shkëmb si shkëmb, toka është tokë si tokë... Pra në atë formë që janë... Ashtu dhe si dihet, njihet... Dituria, njohja e malit me atë formë që është... Lutja e të dërguarit më të nderuar të Allāhut (p.q.m.t.): “O Allāhu im, tregomi gjërat ashtu siç janë”, është një lutje e cilësuar, drejtuar ndaj urtësisë teorike. Kërkimi i vërtetësisë së gjërave, sendeve do të thotë kërkimi i diturisë me formën që ato janë.

Nëse ngrihet pyetja se çfarë është vërtetësia e një gjëje, atëherë përgjigja që duhet dhënë ndaj kësaj pyetjeje duhet të jetë: “qenia e asaj gjëje mbi gjënë që është”. Sidoqoftë ne i njohim gjërat ashtu siç janë, jo siç duken... Edhe urtësia teorike ndahet në dy lloje: Ndonjëherë ne dimë, njohim diçka me formën që ajo duket sipas vetes sonë (sipas syve tanë), (në formën që e shohin sytë tanë ose që e dëgjojnë veshët tanë). Largësia mes “formës, gjendjes së dukshme” të një gjëje me “formën, gjendjen që është” është shumë e hollë. Këtë mund ta sqarojmë dhe me dallimin mes numenit dhe fenomenit; ose me emrin që kanë në filozofinë tonë saktësisht me konceptet “būd” (është) dhe “nemūd” (duket)... Ky dallim në filozofinë islāme, sqarohet me konceptet “është” dhe “duket”.

Kurse në filozofinë perëndimore janë të përhapur terma të ndryshëm. Natyrisht se ne nuk mund të themi se konceptet tek ne janë plotësisht të njëjtë dhe se shënjojnë të njëjtat gjëra me konceptet tek ta. Fjala vjen filozofi gjerman Immanuel Kant dhe të tjerët shpalosën disa mendime rreth koncepteve numen dhe fenomen. Megjithatë sipas mendimit tim të urtët tanë janë ata të cilët i kanë përdorur termat më të goditura, sakta në këtë çështje. Konceptet dhe termat “būd” (është) dhe “nemūd” (duket) ishin përhapur gjërësisht duke filluar nga Ibn Sīnā dhe para tij dhe kishin zënë në terminologjinë e filozofisë islāme vend.

Shkurtimisht koncepti “duket” është i ndryshëm nga ai “është”. Koncepti “duket” është ajo që ne konceptojmë dhe kuptojmë; ndërsa koncepti “është” është “qenia e diçkaje ashtu siç është”. Në rastin e fundit le ta shikojmë apo le të mos ta shikojmë, le ta dëgjojmë apo le të mos ta dëgjojmë me veshë, ajo gjë është ashtu siç është.

Ka dhe dy koncepte, terma të tjerë të sqaruar nga dijetarët, që meqë këtu erdhi vendi i duhur mendoj se cekja jonë e tyre do të jetë e dobishme: “ithbāt” (dëshmia, fiksimi) dhe “thubūt” (dëshmisë, fiksimit, qenies). Unë jam i mendimit se dhe ndjekësit tanë të nderuar duhet t’i dinë këto koncepte. Gjëja që “është” është posti, vendi i “thubūtit” pra qenia e një gjëje ashtu siç është... Kurse “ithbāti” (dëshmia, fiksimi) është qenia e fiksuar e një gjëje për ne. Vallë a është dëshmuese, fiksuese për ne diçka që është e dëshmuar, fiksuar?! Jo detyrimisht, domosdoshmërisht... Ka mundësi që diçka që është dëshmuese për ne, të mos ketë nodhur në të vërtetë. Përsëri ka mundësi të jetë tërësisht e kundërta e kësaj, pra ka mundësi që diçka që nuk është dëshmuese për ne, mirëpo ajo jetë e pranishme në të vërtetë. Gjithmonë është gjasa, mundësia e gabimit të njeriut. Themi kështu sepse në botën e jashtme është e pranishme diçka; por nga këndvështrimi ynë ajo (që është) është dëshmuar, fiksuar në një mënyrë tjetër. Këto dukuri janë të mundura për mbarë njerëzit.

Lārīxhānī: E thënë ndryshe, a dukemi ne vetëm sikur “jemi”?! Vallë a jemi ne ata që “jemi” apo ata që “duken” në konceptet që cituat pakëz shparë?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratojmë se në një pikëpamje ne jemi ata që “duken”. Në vështrimin e urtësisë, qenia e vetme e vërtetë është qenia e Ḥaḳḳu’t-Tebāreke ue’t-Te‘ālās (të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar). Kështu që pranë qenies së Tij, qenia e të tërë gjërave, sendeve të tjera përbëhet vetëm nga “e dukshmja”.

Lārīxhānī: Atëherë natyrat, përbërjet, veçoritë janë secila një “e dukshme” në vete, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohojmë se dhe ato janë në këtë mënyrë... Shtojmë se në traditën filozofike, përbërjet, veçoritë gjithmonë janë dukje dhe janë lidhur gjithmonë me atë që është e dukshme: Këtu teksa ajo që “është” është ūxhūdi pra vetë qenia, “e dukshmja” është dukja, shfaqja e diçkaje në formën e natyrës, përbërjes, veçorisë për ne. Njeriu është ai që “është” si pasojë e ūxhūdit (qenies së tij), por nga njëra anë ai është dhe një “i dukshëm” në mendjen tonë me (natyrën e tij dhe) me tërësinë e veçorive të tij si një “ḥajuānu’n-nāṭiḳi” (gjallesë, qenie që flet, mendon). Nënvizojmë se ana ūxhūdi (pra qenia) e njeriut nuk futet në asnjë cilësi, formë, trajtë, ose veçori.

Saktësisht në këtë pikë lërmëni që t'iu shtroj pyetjen si vijon: Vallë a hyn apo nuk hyn “uni” ynë në mendjen tonë?! Mendja jonë nëse këtu është thënia e duhur është vetëm një aromë, erë nga ne nga “uni” ynë. Ai “uni” ynë është një shfaqje nga shfaqjet. Në këtë gjendje, vallë si mund të futet, hyjë mbarë kjo shfaqje (prania jonë, qenia jonë, përmasa qenësore e jona) në një shfaqje (mendje) të vetme?!

Lārīxhānī: Mendja prodhon koncepte.

Mjeshtër Dīnānī: Po, përsërisim se mendja prodhon koncepte dhe natyra. Krahas kësaj nëse më lejoni le ta parakalojmë këtë ngatërresë: Gjendet një dallim në mes të mefhūmit (konceptit) dhe māhijjetit (natyrës). Sigurisht se natyrat në të njëjtën kohë janë dhe koncepte, megjithatë atyre ju është shtuar dhe një gjë tjetër e ndarë nga konceptet. Shkurtimisht tani për tani dituria vetëm e kësaj dukurie është mëse e mjaftueshme: Çdo koncept nuk është natyrë; mirëpo mbarë natyrat njëkohësisht janë koncepte. Nëse dhe ju do ta shihni të duhur, përshtatshme le të mos hyjmë tani për tani në këtë çështje. Gjëja që theksoj këtu është se natyrat janë secila një “e dukshme” dhe dukje, shfaqje, kurse ūxhūdi (qenia) është ajo që “është”.

Nëse do të rikthehemi në përshkrimin e Naṣīruddīn Ṭūsīut, atëherë le ta sqarojmë këtë marrëdhënien në gjirin e ḥikmetu’n-naḍḥarijjes (urtësisë teorike) dhe ḥikmetu’l-‘amelijjes (urtësisë praktike) në drejtim të këtij përshkrimi: Vallë a nuk ka ditura, urtësia asnjë mbresë, ndikim në praktikë, vepër?! Dituria sjell dhe veprën bashkë me të. Unë këtu pandeh se është kuptuar se çfarë janë ato që “janë”. Shkurtimisht këto janë gjithçka që janë ashtu siç janë. Shumë mirë, në këtë pikë natyrshëm lind pyetja: “Vallë a mund të themi se është e mundur që t’i shikojmë “nevojshmëritë” në botën e jashtme kur bëhet për to fjalë?! Përgjigjja është jo. Ato janë nëse i bëni ju. Vallë a do të kishte nevojë që t’i bënit ju, nëse ato do të ishin në botën e jashtme dhe pa i bërë ju?! Ashtu siç e dini dhe ju, kjo gjendje bëhet shkak për taḥṣīlu’l-ḥāṣilen (përftimin e përftuesit). Domethënë ju bëni dhe një herë diçka që është bërë...

Kjo nënkupton dhënien sërish qenie të diçkaje që është “duke u bërë”. Ja pra ky taḥṣīlu’l-ḥāṣile (përftimi i përftuesit) është muḥāl (i pamundur). Si rrjedhojë “nevojshmëritë” mund të zihen në gojë, apo ju mund t’i projektoni, skiconi në mendjen tuaj ato. Këtu bëhet për një ilzām (domosdoshmëri, nevojshmëri) fjalë. Ndjenja, qenia juaj i detyruar për të bërë ose për të mos bërë diçka... Atëherë drejtojmë pyetjen ku është vendi i “nevojshmërive?!” Vallë a do të kishte diçka të quajtur “nevojshmëri”, në rast se njeriu nuk do të ishte para se gjithash?! Përgjigjja e kësaj pyetjeje është “Jo!” Ato që “duhen bërë” dhe “nuk duhen bërë” hyjnë në fushën e mendjes. Kudo ku ka mendje ka dhe “domosdoshmëri, nevojshmëri” (ose ato që nuk duhen bërë). Këto janë të luhatshme, rrjedhëse madje dhe tek i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar.

Nëse Ai gjykon, vendos se diçka “duhet bërë” ajo menjëherë bëhet: “كُنْ فَيَكُونُ” “kun fejekūn” (bëhu dhe menjëherë bëhet). (Sūre Jā Sīn, 82) Ndërhyjmë këtu për të lajmëruar se nuk ka asnjë lloj hapësire kohore mes thënies, apo dhënies së urdhrit “bëhu” dhe “bërjes” së një gjëje. Pra kjo e fundit bëhet menjëherë pa pritur asnjë çast të vetëm.

Lārīxhānī: Disa komentues të Ḳur’ānit Famëlartë kanë shprehur se fjalëza “fe” tek ājeti i lartpërmendur ḳurānor është një ḥarfu’z-zāidi (shkronjë shtesë, e tepërt). Pra ajo nuk ka asnjë ndikim ndaj kuptimit.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo është një fāu’t-terettubi që përkthehet ngarkimi i një gjykimi, vendimi ndaj një gjëje. Si do që të të jetë gjëja që duhet të konceptojmë këtu është moskalimi, mosqenia e asnjë çasti të vetëm kohor si për shembull kalimi i një të miliontës, ose një miliardës së sekondit mes urdhrit “bëhu” dhe “bërjes”. Si rrjedhojë përkufizojmë se “nevojshmëria” ka një përmasë jashtëzakonisht të thellë. Pjesa që ka të bëjë me Allāhun e Madhëruar është jashtë çështjes sonë në këtë çast. Nëse do të rikthehemi përsëri tek njeriu, vallë ku është koha, vendi kur themi “duhet?!” Vallë a do të kishte një gjë të quajtur “mënyra e nevojshmërisë”, nëse nuk do të ishte mendja?! Sigurisht se jo. Aty ku nuk ka mendje nuk ka as nevojshmëri.

Lārīxhānī: Pra a është ajo që “është” që e vë nevojshmërinë në zbatim, apo është mendja ajo e cila e jep këtë gjykim, vendim?!

Mjeshtër Dīnānī: Përgjigjemi se është mendja ajo e cila e jep këtë gjykim, vendim. Kjo është një vepër e mendjes suaj.

Lārīxhānī: Pra dhe përpara asaj që “është”, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Përgjigjemi po, sepse ju e shikoni “të nevojshme” diçka që nuk është ende. Fundja ne nuk mund të shprehemi se është e “nevojshme” diçka që “është”... Vallë a do t’i thoni që “duhet të jetë” diçkaje që “është”?! Ajo tanimë është! Ashtu siç citova pakëz më herët ajo bëhet shkak për ky taḥṣīlu’l-ḥāṣile (përftimi i përftuesit)... Çfarë duam të përftojmë?! Atë gjë që nuk ka ndodhur ende... Nëse do të ishte, ne nuk do ta donim... Gjëja që duam është gjithmonë një gjë që nuk ka ndodhur ende. Për shembull kur thoni “duhet të fal namazin”, vallë a falni namazin që është falur, apo namazin që nuk e keni falur ende?! Kur ndihmoni në një të varfër, vallë a i jepni rishtas një gjë që ai e ka vetë, apo përpiqeni që ta ndihmoni duke i dhënë një gjë që ai nuk e ka?! Në fund të fundit dhënia juaj e një gjëje që ai e ka nuk është ndihmë... Nëse ai nuk do të kishte nevojë për ndihmën tuaj, vallë si do ta ndihmonit atë?!

Shkurt ajo që ka rëndësi për ne është se ndërtimi, prejardhja se ku është përftuar kjo nevojshmëri?! Ashtu siç kam përcaktuar dhe më herët ndërtimi, prejardhja e nevojshmërisë është gjykimi i mendjes. Duke përdorur një thënie më terminologjike “inshā-ja” (ndërtimi), që do të thotë se ju krijoni, ndërtoni dhe shpikni. Jeni ju ata që krijojnë “duhet”. Ju duhet ta krijoni këtë “nevojshmëri” në gjykimin dhe mendjen tuaj. Kjo e fundit është ajo e cila duhet ta japë këtë gjykim. Në çastin kur ju gjykoni se “duhet”, pra mbi “nevojshmërinë”, tanimë ju duhet dhe të punoni. Nëse ju gjykoni mbi nevojshmërinë, mirëpo nuk e çoni atë nevojshmëri në vend, atëherë kjo nënkupton se nuk jeni i sinqertë. Ajo që është është, ju nuk keni nevojë që ta ribëni, rikrijoni ose rishpikni atë. Ju nuk mund të keni ndikim mbi to. Këto të fundit qëndrojnë ashtu siç janë atje dhe thjesht janë. Madje dhe nëse do të keni ndikim mbi ato që “janë”, atëherë kjo do të jetë për hir të diçkaje që nuk ka ndodhur ende. Për shembull ju mund të kini një ndikim mbi një gur që ai nuk e ka ende. Pra ju ose i shtoni ose i pakësoni diçka atij.

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja të bukura, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Lārīxhānī: Vallë cila ishte inshā-ja (ndërtimi) i parë, që më pas u tha si vijon në ājetin e mëposhtëm ḳurānor: “قُلْ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۖ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ” “Ḳul Huue’l-ledhī ensheekum ue xhe‘ale lekumu’s-sem‘a ue’l-ebṣāre ue’l-ef’idete ḳalīlan mā teshkurūne” (Thuaj Ai është i Cili ju krijoi dhe ju dha dëgjimin, shikimin dhe zemrat, sa pak që po e falenderoni). (Sūre Mulk, 23)

Mjeshtër Dīnānī: Qartësojmë se këtu sërish synohet krijimi i parë. Pra flitet për dhënien, dhurimin e qenies sonë nga Allāhu... Qenia jonë nuk është diçka tjetër vetëm se ndërtimi i të Vërtetit, që është një “duhet” e të Vërtetit. Thënia e Tij “كُنْ” “kun” (bëhu) në fakt është një mënyrë nevojshmërie. Ndërsa “فَيَكُونُ” “fejekūn” (menjëherë bëhet) është ajo “është”. Ajo “është” ka ardhur pas “duhet”.

Lārīxhānī: Cili është dallimi mes fjalës “xhe‘ale” (bërje, krijim) dhe “inshā” (bërje, ndërtim)?!

Mjeshtër Dīnānī: Sqarojmë se fjala “inshā” (bëri, ndërtoi) ka një kuptim më të hollë; xhe‘alu’ll-llāhi (bërja, krijimi i Allāhut) është njëkohësisht dhe një inshā (bërje, ndërtim). Por sidoqoftë xhe‘ale (bëri, krijoi) zotëron një shkallë më të lartë. Inshā-ja (ndërtimi) është “kun-i” (bërja) e të Vërtetit, domethënë dëshira, vullneti i Tij... Vullneti i Tij është shfaqja e diturisë së Tij. Ne jemi sepse Allāhu “do”. Por përse do, sepse Ai e “di” se duhet të jemi.

Lārīxhānī: Si rrjedhojë vallë a mund të themi se mbarë ato që “janë”, janë meshijjeti (dëshira) dhe vullneti i Tij?!

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht... Nuk ka asnjë dyshim se gjithçka është në meshijjetin (dëshirën) e Tij... Meshijjeti është dëshirë. Dëshira e Tij është dituria e Tij. Madje dhe kjo dukuri hap një krye të veçantë në këtë çështje. Dituria e Tij nuk është e ndarë, veçuar nga dituria e Tij. Gjëja që di Ai është vetë ajo që është mirësia, përmirësimi dhe e vërteta. Ai do sepse di, ajo gjë bëhet sepse Ai do.

Nëse do të rikthehemi përsëri në atë përshkrimin e bukur të Ṭūsīut; qartësojmë se ḥikmetu’n-naḍḥarijje (urtësia teorike) është dituria, njohja e gjërave ashtu siç janë. Ai i cili i di, njeh gjërat ashtu siç janë është ḥakīm (i urtë), në vendin e naḍḥarit (teorisë). Po ḥikmetu’l-‘amelijje (urtësia praktike) çfarë është?! Bërja e veprave ashtu siç duhen bërë; dhe mosbërja e tyre në atë vend ku nuk duhen bërë. Qëmtojmë se në atë vend ku bëhet për të bërë gjëra fjalë, patjetër që ka dhe gjëra që nuk duhen bërë. Si rrjedhojë përmbledhim duke thënë se nuk ka nevojë që nevojshmëria “të bëhet” në mënyrë absolute (në mënyrë pozitive). Vallë a do të kishte bërja ndonjë kuptim, nëse mosbërja nuk do të kishte ndonjë kuptim?! Jo. Si rrjedhojë pranë çdo secilës “duhet” ka dhe një ose disa “nuk duhet”. Mosqenia e nevojshme e bërjes së një gjëje nënkupton qenien e nevojshme të mosbërjes së saj (domethënë kjo punë, vepër duhet bërë dhe ajo punë, vepër nuk duhet bërë). Për më tepër ajo që duhet bërë dhe ajo që nuk duhet bërë janë gjithmonë të gërshetuara me njëra-tjetrën; pikërisht siç “qenia” dhe “mosqenia” janë të gërshetuara me njëra-tjetrën... Këtë mund ta themi dhe për ūxhūdin (praninë, qenien) dhe ‘ademin (asgjënë, mosqenien)... E thënë ndryshe nëse nuk do të dinit praninë nuk do të mund të dinit asgjënë dhe nëse nuk do të dinit asgjënë nuk do të mund të dinit praninë. Si rrjedhojë këto janë bashkë me njëra-tjetrën.

Urtësia praktike ka të bëjë me gjërat që duhen dhe nuk duhen bërë. Çfarë duhet të bëjmë dhe çfarë nuk duhet të bëjmë. Nga të tëra këto kuptojmë se urtësia teorike duhet të jetë e ndërthurur me urtësinë praktike.

Lārīxhānī: Po, nënvizojmë se sqarimet tuaja ishin të mahnitshme, mjeshtër i nderuar. Si rrjedhojë duke u nisur nga këto përshkrime arrijmë në përfundimin se ato “që janë” kanë të bëjnë me urtësinë teorike, kurse ato që “duhet të jenë” kanë të bëjnë me urtësinë praktike.

Naṣīruddīn Ṭūsīu e ndan urtësinë teorike në tri pjesë: a. ilāhijjāti (metafizika, shkencat teologjike), b. tabī‘ijjāti (fizika, shkencat e natyrës) dhe c. rijāḍijjāti (gjeometria, shkencat matematike).

Gjithashtu ai e shqyrton dhe urtësinë praktike në tri ndarje: a. Tehdhību’l-akhlāḳi (përmirësimi i moralit), b. Tedbīru’l-menzili (masat paraprake të pikësynimit) dhe c. Sijāsetu’l-mudūni (politika e qyteteve). Në këtë kornizë ju lutem që t’i risqaroni atë që “është” dhe atë që “duhet të jetë”.

Mjeshtër Dīnānī: Kjo është një pyetje shumë e bukur. Para së gjithash Naṣīruddīn Ṭūsīu i ka përshkruar këto koncepte, sepse në fund të fundit ai është një i urtë. Si dhe detyra, puna e këtij të fundit është përshkrimi i një gjëje si fillim dhe grupimi i saj më pas. Ne fatkeqësisht shikojmë se është bërë klasifikimi përpara përshkrimit në disa libra të ditëve të sotme. Një klasifikim i bërë në mungesë të përshkrimit është një mënyrë pa përfundim. Vallë çfarë mund ta na japë hasja, rastisja, takimi me klasifikimin e një gjëje, natyrën, përbërjen e së cilës nuk e dimë ende?! Ndërkohë një i urtë i madh si Ṭūsīu, fillimisht ju paraqit përshkrimin e gjësë që do të sqarojë dhe e ndan atë në pjesë pas këtij hapi. Sigurisht se secila degë e këtyre klasifikimeve që ai ka bërë për dy përshkrimet e mësipërme ndahet, pjesëtohet në pjesë shumë të ndara, veçanta brenda saj.

Shumë mirë, por vallë si është bërë klasifikimi i bërë në ḥikmetu’n-naḍḥarijje (urtësinë teorike)?! Shikoni, nëse doni t’i dini, njihni gjërat ashtu siç janë në këtë botë duke marrë natyrën e tyre për bazë, atëherë do të jeni të zënë me shkencat e natyrës. Për shembull ju keni për qëllim diturinë, njohjen e natyrës, përbërjes së drurit, gurit, malit, ujit. Sigurisht se dhe këto kanë disa degë të ndryshme brenda tyre të cilat do t’i prekim më vonë. Disa herë ju doni t’i dini, njihni ose shqyrtoni gjërat me masat dhe sasitë e tyre. Në këtë pikë drejtojmë pyetjen: “Vallë  a ka diçka që nuk nuk ka masë dhe sasi në këtë botë?! Jo, nuk ka. Allāhu i Lavdëruar thotë si më poshtë në Ḳur’ānin Famëlartë: “إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ” “Innā kul’le shej’jin khaleḳnāhu biḳaderin” (Nuk ka dyshim se Ne çdo gjë e kemi krijuar me masë, normë, sasi të caktuar). (Sūre Ḳamer, 49) Shkurtimisht ju i merrni masat parasysh këtu, të cilat janë ose numra ose forma gjeometrike.

Këto të fundit janë emërtuar si kemmu’l-muttaṣili (sasia e bashkuar, vazhdueshme) dhe kemmu’l-munfaṣili (sasia e ndarë, ndërprerë) në filozofi. Kemmu’l-muttaṣili (sasia e bashkuar, vazhdueshme) janë masat gjeometrike. Domethënë në të vërtetë ju keni synuar diturinë, njohjen e masave në këtë botë, ose me fjalë të tjera përshkrimin e “masave të gjërave”. Kjo është matematike. Herë-herë ju doni të dini, njihni numrin e gjërave; kjo është kemmu’l-munfaṣili (sasia e ndarë, ndërprerë). Herë të tjera ju doni të dini gjatësinë, gjërësinë, formën, lartësinë, thellësinë, përmasat dhe vëllimin e gjërave. Për këtë ju derdhni mund në matematikë dhe gjeometri. Pra ju mundoheni t’i dini, njihni gjërat brenda një forme dhe mase. Shkurtimisht rijāḍijjāti (matematika) është dituria, njohja e masës dhe sasisë së gjërave; qoftë kjo muttaṣil (e vazhdueshme), qoftë munfaṣil (e ndërprerë), qoftë matematikore, qoftë gjeometrike. Që të tëra këto përbëjnë rijāḍijjātin (gjeometrinë, shkencat matematike). Por tabī‘ijjāti (shkencat e natyrës) janë të ndryshme nga rijāḍijjāti (gjeometria, shkencat matematike): disa herë ju hetoni natyrën e gjërave, ndonjëherë masën dhe sasinë e saj...

Këtu nëse më jepni leje dua që të cek çështjen që vijon: “Këto dy fusha në shkencat bashkëkohore të ditëve tona - nuk dua të them se janë përzier me njëra-tjetrën - por ju mund të shikoni se këto dy fusha janë afruar jashtëzakonisht shumë me njëra-tjetrën”. Sot mbizotëron një mendim, opinion se njohja e natyrës së gjërave është më shumë e barasvlefshme me njohjen e masave të asaj gjëje. Shkenca bashkëkohore ka një thënie që është shumë në modë tani: “Matematika është gjuha e natyrës”. Pra shkurtimisht ata duan të thonë: “Për sa kohë që nuk njohim masën e gjërave, nuk mund të dimë as natyrën e tyre”. Pothuajse tërësia e shkencave bashkëkohore të ditëve të sotme kthehet, rrotullohet në boshtin e matematikës. Nëse ju e hiqni dhe fshini matematikën nga shkencat, tanimë nuk mbetet asgjë në emër të veprimtarisë tek to. Po, miratojmë se ata duan ta njohin gjënë; megjithatë ata duan ta bëjnë duke e matur këtë.

Për shembull rritja e temperaturës së njeriut është një gjendje natyrale për të; dhe është në vendimin, zbatimin e natyrës së njeriut. Mirëpo kur shkoni tek një mjek, si është qasja, qëndrimi natyral i tij përballë kësaj gjendjeje?! Ai orvatet që ta shprehë me një mënyrë sasiore të prerë këtë gjendje dhe e ul, zvogëlon atë në fushën, gjuhën e “gradave, masave dhe numrave” me ndihmën e një mjeti klinik të quajtur termometër. Unë dua të them se kjo nuk është një e dhënë ose diagnozë. Ashtu siç sqarova dhe në fillim të fjalëve të mia, ajo që dua të them është se matematika është ndërthurur vetëm me shkencat e natyrës në ditët tona. Kjo zihej dhe në epokat e mëparshme në gojë, por ky bashkim, njëjësim i sotëm bie më shumë në sy në krahasim me të shkuarën.

Lārīxhānī: Vallë a nuk mund të ndahen këto me të vërtetë nga njëra-tjetra?!

Mjeshtër Dīnānī: Japim përgjigjen se në praktikë kjo është shumë e vështirë. Në të vërtetë këto janë dy gjëra të ndryshme. Natyra nuk është masë dhe as nuk mund të zvogëlohet, ulet në masë. Natyra ka një masë; e cila siguron që ju ta njihni deri në një masë të caktuar atë, kjo është e vërtetë. Krahas kësaj ajo nuk ua bën me të tëra drejtimet e saj të njohur atë. Sepse ajo është diçka jashtë asaj mase. Shikoni sa kujdes kanë bërë dijetarët tanë në të shkuarën ndaj këtyre çështjeve... Madje dhe nëse natyra zvogëlohet, ulet në disa raporte, përpjesëtime, përqindje të caktuara, rishtas duke u nisur nga këtu nuk mund të thuhet se ajo është tërësisht e përbërë nga masa. Në këtë pikë ne detyrimisht ose domosdoshmërisht duhet të themi vetëm: “Natyra ka një masë”. Si rrjedhojë në lidhje me natyrën, nuk mund të thuhet se ajo është diçka tjetër përveç masës. Nëse mendohet në këtë mënyrë kjo do të thotë se e kemi futur, kufizuar, strehuar universin në matematikë.

Lārīxhānī: Vallë si duhet të ndahen, veçohen nga njëra-tjetra ajo që “është” me atë që “duhet të jetë” në ājetin vijues ḳurānor: “وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ” “Ue in min shej’in il’lā ‘indenā khazāinuhu ue mā nunezziluhu il’lā biḳaderin me‘lūmin” (Dhe nuk ka asgjë që të mos ta ketë tek Ne burimet, thesaret e saj dhe Ne nuk e zbresim vetëm se me një masë, sasi të ditur, caktuar). (Sure  Ḥixhr, 21)

Mjeshtër Dīnānī: Përgjigjem se sqarimet e mia të pakëz të mëparshme mund të merren dhe si sqarimi i ājetit të mësipërm ḳurānor. Vallë ku kthehet përemri vetor “Huue” (Ai)?! Tek “ḳaderi” (masa), pra tek gjëja që është zbritur me një masi, sasi të caktuar. Cila është gjëja që është zbritur me një masë të caktuar?! Një vërtetësi... Shumë mirë, por a nuk është dhe ajo vetë vërtetësi një masë në vetvete?! Pra jemi ne, ata të cilët e zbresim atë gjë me një masë të caktuar dhe u japim një masë asaj. Në këtë gjendje, rast vallë a është ajo gjë “masa” vetë, apo asaj iu është dhënë një masë më pas?! Asaj iu është dhënë një masë më pas. Si rrjedhojë shtojmë se këto dy gjëra shprehin gjendje të ndryshme nga njëra-tjetra. Edhe konteksti, kuptimi i këtij ājeti mbështet dhe nënvizon  sqarimet e mia të pakëz të mëparshme.

Nga ato që sqaruam deri më tani, kuptohet se natyra e shkencave matematikore është masa e gjërave, kurse natyra e shkencave natyrore është në masat e gjërave. Gjithashtu pakëz qëparë ne përcaktuam se gjithçka ka një masë në këtë botë. Po ashtu është... Sepse nëse këto masa nuk do të ishin, atëherë ne nuk do të mund t’i njihnim gjërat. Gjërat bëhen të dukshme, duken në ḳader (masë). Si rrjedhojë sado që janë bashkë dhe përparojnë të gërshetuara, sërish shkencat matematikore janë të ndryshme nga shkencat natyrore. Mendimi se këto të dyja kanë zënë vendin e njëra-tjetrës ose këto të dyja kanë barazuar njëra-tjetrën nuk ka gjasë. Mendimtarët e lashtë i kanë ndarë kështu këto shkenca, si dhe dijetarët, shkencëtarët e ditëve të sotme duhet t’i pranojnë në këtë mënyrë.

Lārīxhānī: Kjo është një ndarje në përputhje dhe me ājetet ḳurānore.

Mjeshtër Dīnānī: Për më tepër është e mbështetur në urtësinë. Sado që në ditët tona thuhet se këto të dyja përparojnë së bashku, sidoqoftë ne duhet të pranojmë se këto dy shkenca janë dy fusha të ndryshme nga njëra-tjetra.

Dhe ja ku erdhëm në teologjinë që është një degë e tjetër e këtij klasifikimi: teologjia do të thotë hulumtimi i qenieve dhe kjo nuk duhet të jetë domosdoshmërisht natyra. Njëkohësisht këto janë qenie të cilat nuk duhet të kenë, zotërojnë domosdoshmërisht një masë. Këto të fundit nuk mund të maten me metër; madje tanimë nuk kemi as të bëjmë me diçka të quajtur natyrë. Kemi diçka që nuk është as e ftohtë dhe as e nxehtë... Ajo nuk ka as gjatësi, gjërësi dhe as thellësi; megjithatë është e pranishme. Miratojmë se është e vërtetë se rrënja e fjalës “ilāhijjāt” (teologji) ka të bëjë me fjalëzën “Allāh”, mirëpo këtu ajo përgjithësuar pakëz më shumë këtu, sepse ka përfshirë dhe qenien dhe qeniet brenda saj. Kriteri, norma e plotë e saj është vetë Allāhu i Bekuar dhe i Madhëruar. Allāhu është, po. Shumë mirë, por vallë a ka Ai një gjatësi, gjërësi, thellësi?! Vallë a ka një masë, normë, sasi, e cila mund të shqyrtohet në shkencat matematikore?!

Vallë a është Ai i nënshtruar ndaj gjykimeve, ligjeve, vendimeve të natyrës?! Domethënë a ka Ai një ftohtësi, masë, nxehtësi, peshë, sasi, vëllim?! Jo. Ai nuk mund të futet as në shkencat matematikore dhe as në shkencat natyrore... Por Ai është. Ato që sqarova deri këtu ishin rreth vendit të Allāhut në shkencën e teologjisë. Tani le të ulemi, zbresim një shkallë më poshtë: Që të tërë ne kemi mendje, apo nuk është kështu?! Vallë a është e mundur matja e mendjes me mjete matëse si metri, peshorja, plumbçja, termometri dhe vizorja?! Vallë me çfarë mund ta masni mendjen?! Disa njerëz thonë se shkenca e logjikës është një mjet për të matur mendjen. Por kjo është një thënie metaforike; sepse shkenca e logjikës nuk është një mjet, pajisje matëse. Sigurisht se dhe vetë shkenca e logjikës është një shfaqje e mendjes. Mendja nuk mund të matet as me masa matematikore, as me forma gjeometrike (tekefundit ajo nuk është një katror, rrethor dhe as një trekëndësh, etj) dhe as me kritere natyrore që u përkasin lëndës si drita, ftohtësia, masa, ngjyra, nxehtësia, pesha, sasia dhe vëllimi.

Mendja i kupton dhe i ndërton këto, e megjithatë ajo nuk mund të matet me masat e tyre.  Ajo megjithëse nuk mund të matet me asnjë nga këto, përsëri është apo nuk është kështu?! Cilësimi i saj se nuk është vetëm sepse nuk bart veçoritë e lëndës nuk është asgjë tjetër se thjesht padituri. Mendja ndonëse nuk mund të shprehet me formula, masa matematikore, ajo i kupton shkencat matematikore, si dhe pavarësisht se nuk ka, zotëron veçoritë e lëndës ajo i kupton dhe shkencat natyrore... Madje ajo është mbizotëruese, mbretëruese mbi të tëra këto. Nëse mendja nuk i bart veçoritë e asnjërës nga të dyja fushat, atëherë ku duhet t’u japim asaj vend në këtë rast (në cilën fushë duhet ta shtjellojmë atë)?! Në teologji. Atëherë cili është përkufizimi, përshkrimi i teologjisë?! Teologjia është shkenca e cila nuk zotëron mbiemrat e shkencave matematikore dhe natyrore, por që studion qeniet e pranishme. Këtu është e përfshirë gjithçka që ne e përmendim, zëmë si “muxherredātet” (qeniet abstrakte) në gojë.

Lārīxhānī: Në këtë pikë mjeshtër i nderuar, unë dua të rikthehem në këtë çështjen e “nevojshmërisë”; por pyetja ime e tanishme është për mendjen: “Vallë a është mendja sepse ajo nuk ka cilësi, veçori matematikore dhe natyrore, apo ajo është sepse thjesht është?!

Mjeshtër Dīnānī: Mendja është sepse është dhe duke qenë se është ajo është bërë çështje e teologjisë. Shprehemi kështu sepse qenia është kryesorja, thelbësorja, pra të jesh. Shikoni, qenia nuk mund të deduktohet, nxirret nga matematika, ose nga natyra, por plotësisht e kundërta këto të dyja janë të mbështetura në vetë qenien. Për shembull a është diçka matematikore sepse është, apo ajo është sepse është matematikore?! Ajo është matematikore sepse është. Si rrjedhojë qenia është kryesorja, thelbësorja. Ju drejtuat një pyetje këtu, që pothuajse më detyruat që të sqaroj nga fillimi deri në fund pikëpamjen e aṣāletu’l-ūxhūdit (qenies kryesore, thelbësore të qenies)... Gjërat janë hyjnore sepse janë dhe bëhen çështje hulumtimi të teologjisë; ose janë matematikore dhe natyrore dhe këto bëhen çështje kërkimi të shkencave. Ja pra në këtë cilësi thjeshtësie mund të sqarohet pikëpamja e qenies thelbësore të qenies. Disa njerëz e qarkullojnë, rrotullojnë dhe e vërvisin shumë këtë çështje, por të jeni të sigurtë se mbase ajo është aq e thjeshtë saqë mund të përmblidhet në disa fjali që citova.

Lārīxhānī: Gjithashtu kjo është pikëpamja që dëshmon në mënyrën më të bukur praninë e Allāhut të Lavdëruar. Sepse Ai është i pari dhe është përpara gjithçkaje.

Mjeshtër Dīnānī: Po, Ai është qenia e qenieve, prania e dëlirë, pastër. Ai është Vetë Qenia.

Si rrjedhojë përkufizojmë duke miratuar se çështja e teologjisë janë gjërat që nuk kanë një masë të caktuar, nuk bartin veçoritë e qenieve të natyrshme, mirëpo janë të pranishme.

Atëherë lërmëni t’iu ngre këtë pyetje: Vallë a ka një qenie që mund të qëndrojë jashtë përfshirjes së shkencave matematikore, natyrore dhe teologjike?! Jo. Mbarë qenia ua gjen vetes vendin në këto tri degë. Shikoni se sa klasifikim madhështor...

Unë dua t’iu rikujtoj dhe këtë këtu: Herë-herë në mesin e të urtëve tanë njëra nga këto tri fusha mund të ketë dalë më tepër në plan të parë se të tjerat. Mirëpo në ditët e sotme u jepet më shumë rëndësi shkencave matematikore dhe natyrore. Madje sipas mendimit tim matematikës u jepet më tepër rëndësi se të tjerave... Në ditët tona matematika është ajo e cila thotë fjalën e parë në çdo fushë. Këtu unë nuk synoj të them se tanimë teologjisë nuk u kushtohet, tregohet asnjë interes. Fundja në historinë e mendimit kishte me dhjetra njerëz që menduan mbi teologjinë dhe i dendësuan kërkimet e tyre më tepër në këtë fushë si dhe do të vazhdojë të ketë. Këtu po bëj fjalë vetëm për botëkuptimin mbizotërues dhe mbretërues. Sot botëkuptimi mbretërues u ka dhënë më shumë përparësi shkencave matematikore dhe natyrore. Kurse interesi ndaj teologjisë është pakëz më i ulët. Por natyrisht nuk themi se nuk ka aspak interes.

Naṣīruddīn Ṭūsīu për të cilin po flasim është një ḥakīmu’l-muteel’lihi (i urtë teolog). Kështu ishte dhe Ibn Sīnā. Gjëja që këta personalitete të larta u dhanë më shumë rëndësi dhe u përqendruan më shumë ishte teologjia. Pavarësisht kësaj secili nga ata ishte në dijeni si të shkencave matematikore dhe atyre natyrore. Kur ju i drejtoheni veprave të këtyre dy mendimtarëve të mëdhenj, do të keni dëshmuar për vërtetësinë e sipërcituar. Naṣīruddīn Ṭūsīu ishte matematikani më i madh i epokës së tij madje deri tani emri i tij kalon në mesin e matematikanëve më të mëdhenj të botës. Gjithashtu në mësimet tona të para ne kishim folur dhe për shërbimet e tij në fushën e astronomisë. Sigurisht se kaq kishte mundësi të bënte në epokën e tij; nëse do të kishte jetuar në ditët tona patjetër se ai do ta kishte zgjeruar dhe më tej përfshirjen e këtyre punimeve dhe do t’i kishte bartur në përmasa më të ndryshme.

Observatori, mbikqyrësi yjor që kishte ndërtuar me mundësitë e asaj epoke është argumenti më i madh i kësaj. Megjithëse Naṣīruddīn Ṭūsīu ishte autorizuar, ose kishte autoritet në mbarë fushat, fjalën e tij kryesore, thelbësore e ka thënë në fushën e teologjisë. Gjithashtu dhe Ibn Sīnā fjalën e tij kryesore, thelbësore e ka thënë në teologji. Gjithashtu krahas tërë asaj gjithanshmërisë apo shumanshmërisë së Ibn Sīnās - që njëkohësisht ashtu siç e dini dhe ju ishte një mjek - rëndësia më e madhe dhe fjalët më të thella të tij rishtas ishin fusha e teologjisë. Vallë cili njeri i ditëve të sotme ka patur fatin që të mund të arrijë në hetimet dhe kërkimet që ai ka bërë në fushën e teologjisë?! Vallë a mund të shikoni përreth dikë që do ta mund ta bëjë këtë?!

Lārīxhānī: Ja pra pikërisht këtë doja të them dhe unë, mjeshtër i nderuar. Meqenëse vetë Ṭūsīu është një masë e pavarur në vetvete, ai kishte vënë një masë çdo gjëje. Pra Ṭūsīu në të njëjtën kohë është një peshore shumë e vlefshme për ne. Këtë autoritetin e tij ne e shikojmë madje dhe në çështje politike dhe shoqërore. Qenia e një mase dhe peshoreje të tillë në fushën e urtësisë praktike kërkon vënien dhe zbatimin e një mase dhe çështjet e politike dhe shoqërore. Mendoni për dikë që të jetojë brenda një shoqërie barbare, të egër dhe vandale si ajo mongole, e megjithatë nga njëra anë të përbëjë majën e veprimtarive akademike dhe   intelektuale në një mjedis dhe rrethana të tilla mbytëse... Ne duhet ta shikojmë dhe në këtë këndvështrim çështjen.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pajtohem patjetër. Tekefundit që në të dy degët e këtij klasifikimi që ka bërë (urtësia teorike dhe urtësia praktike), ka përpiluar kushedi sa vepra të zgjedhura dhe mbi epokat.

Lārīxhānī: Nëse do Allāhu ne do ta trajtojmë në mësimin tonë pasardhës këtë degën e dytë, pra urtësinë praktike. Me të vërtetë unë nuk mund ta kuptoj se si kalon koha në këtë program. Fatkeqësisht ne gjendemi përsëri në fund të kohës që është caktuar, ndarë për ne.

Gjithashtu dhe çështja jonë e sotme ishte me të vërtetë shumë mësuese, delikate dhe e bukur. Ne duhet të rrëfejmë dhe se këta të mëdhenjtë tanë të vyer ishin dhe inxhinierët e kohës së tyre. Ashtu siç përcaktuat dhe ju mundësitë dhe materialet e ditëve tona janë të pranishme me tepricë; mirëpo për fat të keq nuk ka një aftësi organizuese, ose një aftësi përdorimi dhe zhvillimi në vendin e duhur të tyre. Për këtë arsye ne mbetemi dhe një herë të mahnitur ndaj këtyre të mëdhenjve tanë, ndaj tërësisë së këtyre gjërave që ja kanë dalë mbanë. Sipas meje ana “është” e Ṭūsīut qëndron shumë më lart se gjëja që “duhet të jetë”. Allāhu i Lartësuar na bëftë pjesë që të dimë çmimin dhe vlerën e këtyre personaliteteve të vyera. Ne duhet të tregojmë gjithmonë një kujdes të veçantë ndaj filozofisë, diturisë, mençurisë dhe urtësisë. Sa mirë që kemi të pranishme dhe një ditë të veçantë ku përkujtojmë Ṭūsīut... Që i kushtohet atij... Nëse do Allāhu këto ditë përkujtimi do të ndihmojnë në diturinë, njohjen tonë të tyre si kapitalet më të mëdha të historisë sonë të mbushur me lavdi, bartjen e tyre në ditët e sotme, si dhe madje ribërjen e njohur të tyre ndaj mbarë botës.

Në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak