Në të vërtetë Allāhu i Lartësuar i mori këta nga vetvetja. Allāhu i Lavdëruar nuk është diçka që mund të merret nga njerëzit... Ç’është e vërteta Allāhu i Madhëruar i ka marrë ata nga vetvetja. Ḳur’āni Famëlartë qartëson kështu: “وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ” “Ue lā tekūnū ke’l-ledhīne nesū’ll-llāhe fe ensāhum enfusehum ulāike humu’l-fāsiḳūne” (Dhe mos u bëni si ata të cilët e harruan Allāhun dhe Allāhu bëri që ata të harrojnë vetveten, ata janë keqbërës, mëkatarë”. (Sūre Ḥashr, 19)

Fārābīu: Ringjallësi I Aristotelit Dhe Platonit

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi një copë herë të mirë, që po shëtitemi në kopështin me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira të ḥekīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e tij.

Ashtu siç e dini tanimë Fārābīu ka një personalitet me shumë drejtime. Ai ishte mjaft autoritar, prestigjioz në fusha si filozofi, logjikë, mjekësi dhe teologji. Gjithashtu ishte dhe njëri nga emrat më të spikatur në letërsi...

Mjeshtër u nderuar, çështja jonë kishte ardhur në pikën ku Fārābīu ishte një filozof i cili ishte ringjallës i filozofisë Aristoteliane dhe Platoniane. Në të vërtetë bëhet fjalë për dy aspekte lidhur me këtë ngjarje: “Aspekti i parë nga këta; është teksa drejtohet pretendimi se ai është shkaku i hyrjes së mendimit të Greqisë së Lashtë në botën muslimane dhe se kjo gjendje e kishte dëmtuar në shumicën dërrmuese fenë dhe besimin fetar, aspekti i dytë është se ai u ka dhënë jetë, ringjallur (filozofinë) dhe këtë e ka mbrojtur duke krahasuar mendimet e Aristotelit dhe Platonit në librin e tij me titull: “el-Xhem’u bejne Rej’eji’l-Ḥakīmejni” (Bashkimi, Pajtimi mes Dy Mendimeve të Dy Filozofëve (të Urtëve).

Përgjigjja sipas mendimit të parë është përkufizimi që ky mutefekkir (mendimtar) i madh ka bërë në lidhje me filozofinë në librin e tij me titull: “el’Mil’let” (Kombi). Unë kam parë se ai e ka përkufizuar në një mënyrë shumë të bukur filozofinë në librin e tij me titull: “el’Mil’let” (Kombi)): “Filozofia është futja, vënia në një rregull, rend, sistematizimi i mendimit”. Fjala vjen ne në përgjithësi e adresojmë mendimin e drejtë, saktë në diturinë, shkencën e logjikës; kurse ai e sheh me këtë këndvështrim filozofinë, madje kumton se ajo është dhe përtej epistemologjisë së saj. Domethënë ai beson se filozofia jo vetëm ndreq, rregullon mendimin, por gjithashtu ndreq dhe shoqërinë dhe shtetin. Ai bën dhe një hyrje në filozofinë politike dhe shoqërore nga kjo derë.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. E filloj mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke cituar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, nuk ka asnjë dyshim se Fārābīu është një filozof i madh. Ai ka jetuar në harkun kohor nga shekulli i tretë i hixhretit deri në shekullin e katërt të hixhretit. Mund të themi se Fārābīu është filozofi i parë dhe më i madh i botës muslimane. Sigurisht se nëse më lejoni unë dua të them këtë përpara së gjithash: “Miratoj se është e vërtetë se filozofi ynë i madh Ebū Naṣr Fārābīu ka gjykuar mes Aristotelit dhe Platonit dhe se e ka ditur, njohur filozofinë greke. Shtoj se hem sipas filozofisë islāme - pra sipas filozofisë islāme të lexuar në përgjithësi (filozofive të Fārābīut, Ibn Sīnās dhe filozofëve të tjerë pas tyre) - dhe me anë të përkthimeve të filozofëve tanë është diçka që thuhet gjithmonë dhe në vazhdimësi se ai ishte familjar, njohur me filozofinë greke.

Krahas kësaj qartësojmë se as Ebū Naṣr Fārābīu, as Ibn Sīnā dhe as filozofët e tjerë muslimanë pas tyre nuk kanë mbetur të burgosur, dënuar në mendimet e Aristotelit dhe Platonit. Përkundrazi këta ishin filozofë që kishin bërë tefelsuf (i kishin dhënë të drejtën, hakun, meritën filozofisë, e kishin kryer siç duhet detyrën e filozofisë: Media e Lirë). Domethënë ata kanë medituar, menduar dhe kanë thënë gjëra të reja. Për sa i përket filozofisë greke, bëjmë të ditur se leximi i saj nuk ka asgjë të keqe dhe nuk të bën dëm; madje çdo filozof duhet t’i lexojë filozofët e të shkuarës dhe duhet të jetë familjar, i njohur me mendimet dhe veprat e tyre. Deri më sot nuk kemi hasur në një filozofin tonë i cili të ketë shprehur: “Unë nuk kam të bëj me të shkuarën aspak”, si dhe nuk ka gjasa për këtë.

Ndërsa për sa i përket diturisë së diçkaje të të dërguarve, kujdestarëve dhe lajmëtarëve (p.q.m.t.) të Allāhut të Madhëruar sqarojmë se kjo është një çështje e veçantë. Mirëpo dalja e menjëhershme e një filozofi mutefekkir (mendimtar), i cili nuk ka lexuar asgjë mbi filozofinë dhe nuk ka të bëjë me historinë, të shkuarën e filozofisë aspak dhe të thotë: “Unë jam filozof”... Kjo është një gjë që nuk mund të bëhet. Si rrjedhojë nënvizojmë se Ebū Naṣr Fārābīu është një filozof musliman i botës islāme. Madje dhe në qoftë se nuk do të themi filozofia islāme që kjo është një çështje debati, diskutimi: “Vallë a është filozofia në fjalë, një filozofi islāme, apo filozofia e muslimanëve?!” Rishtas dhe kjo është një çështje e veçantë. Disa njerëz nuk e pranojnë si filozofi islāme, gjënë e emërtuar me emrin filozofi islāme (filozofinë e Ibn Sīnās, Fārābīut, Mullah Ṣadrās, etj.). Nëse nuk e pranojnë le të mos e pranojnë.

Edhe nëse do të fshijmë dhe heqim mbiemrin “islāme”, të paktën sërish ne mund t’u themi “filozofia e muslimanëve” asaj. Pra ata që e bënë këtë filozofi ishin muslimanë. Nëse ju e quani “filozofia islāme” këtë, unë nuk shikoj asgjë të keqe. Përsëri dhe nëse doni ta quani “filozofia e muslimanëve”, as këtu nuk ka asgjë të keqe. Domethënë kjo ka kuptimin: “Muslimanët kanë një mendim filozofik”. Vallë çfarë lloj problemi mund të ketë këtu?! Kjo është diçka që ka mbetur në parapëlqimin tuaj; nëse doni quajeni filozofia islāme, nëse doni quajeni filozofia e muslimanëve... Por në rast se do të themi “filozofia e muslimanëve”; atëherë në këtë gjendje Fārābīu do të jetë njëri nga filozofët më të mëdhenj dhe në të njëjtën kohë ai do të quhet dhe filozofi i parë i botës islāme. Megjithëse ndonëse kishte disa emra përpara tij; mirëpo përpara Fārābīut nuk ka asnjë emër tjetër në madhështinë e mendimit të tij - si filozof.

Ju cekët përkufizimin e tij rreth filozofisë dhe ky ishte një përkufizim madhështor! Besoj se ju e dini se janë bërë një sërë përkufizimesh rreth filozofisë. Nëse ne do të përkufizojmë filozofinë këtu, kjo do të na marrë goxha kohë dhe as që ka nevojë për këtë. Në shtesë gjenden një mori përkufizimesh, përshkrimesh në çështjen se çfarë është filozofia, të cilat iu përkasin Lindjes dhe Perëndimit: Për shembull: “Filozofia është zbulimi i të vërtetave”, ose “Zotërimi i vlerave të njeriut me aq sa ka fuqi”. Kurse disa njerëz të tjerë kanë thënë se filozofia është “teshebbuh bi’l-Ilāhi” që do të thotë  shëmbëllimi i Hyjnisë, Zotit. Por ne nuk do të hyjmë në këto çështje. Për më tepër duke qenë se ky program është një program i përgjithshëm dhe meqenëse ndiqet nga ana e mbarë njerëzve - nëse do Allāhu janë njerëz të urtësisë dhe emri i programit tonë është Me‘rifet (Urtësia) - dua të bëj të qartë se nuk dua që të përdor terma të rëndë filozofikë dhe të jap mësime filozofie këtu. Qëllimi ynë është thjesht dhe vetëm dhënia, paraqitja e disa të dhënave, diturive të përgjithshme me qëllim që njerëzit të mund të bëhen familjarë, të njohur me një mori gjërash.

Nëse do t’i rikthehemi përkufizimit që përmendët - përkufizimin e Fārābīut rreth filozofisë - le ta hapim pakëz këtë. A mund ta lexoni dhe një herë këtë përkufizim, ju lutem?!

Lārīxhānī: Ai ka rrëfyer kështu në librin e tij me titull: “el-Mi’let” (Kombi): “Filozofi është njeriu që mundohet të vërë mendimin e tij në rend dhe që nuk mjaftohet me këtë”.

Mjeshtër Dīnānī: Filozofi është njeriu që rregullon mendimin e tij, gjen, ndërton një sistem mendimor mbi botën e qenies; që nuk mjaftohet vetëm me botën e qenies dhe nuk qëndron i kufizuar me me‘ḳūlātet (të arsyetuarat, menduarat) e dyta dhe gjithashtu pasqyron dhe mendimin e tij shoqërisë dhe merr nën përgjegjësinë e tij drejtimin e punëve shoqërore. Një filozofi që nuk pasqyrohet në shoqëri, do të thotë se nuk e çuar detyrën e saj në vend në të vërtetë. Pra është e saktë, vërtetë se kjo nuk është drejtpërdrejtë. Për shembull disa njerëz drejtojnë pyetjen se si filozofia pasqyrohet në shoqëri dhe shpalosin se drejtuesit, prijësit e shoqërisë nuk janë filozofë. Epo, asnjë nga drejtuesit, prijësit e shoqërive njerëzore në këtë botë nuk është filozof. Le të jenë, ose le të mos jenë!

Megjithatë patjetër që është e pranishme një filozofi pas mendimeve të tyre, si dhe madje pas zgjedhjeve politike të tyre. Si zgjidhet drejtuesit e botës?! Këto zgjedhje janë që të tëra të larmishme dhe secila ka një filozofinë e saj. Filozofia është bërja pa u dukur e punës. Një numër i lartë njerëzish nuk kanë të bëjnë me filozofinë dhe shumicën e rasteve nuk e honepsin atë. Kjo ndodh për dy arsye: Arsyeja e parë është qenia e vështirë e saj. Fundja filozofia është e vështirë dhe shpreh një mendim të thellë. Arsyeja e dytë është mosqenia në një cilësi të dallueshme, të dukshme, të kuptueshme e ndikimit në shoqëri e saj. Mirëpo këta njerëz të këtij mendimi nuk e dinë se filozofia është në një mënyrë të padukshme kudo dhe se tërësia e ndikimeve, përfundimeve të dukshme si përfundim u vihet tek filozofia e padukshme pika.

Nëse më lejoni, unë dua ta hap pakëz më shumë përkufizimin e Fārābīut rreth filozofisë - që unë kisha lajmëruar se ai kishte thënë se ky është mendim dhe ndreqja, rregullimi i mendimit:

Filozofia është hem tefekkur (meditim, mendim) dhe hem tedhekkur (përkujtim, përmendje): “Fikr (mendim) dhe dhikr (përkujtim)... Lërmëni që t’u jap një kuptim në një mënyrë mjaft të thjeshtë këtyre fjalëzave këtu. Fjala tedhekkur ka rrjedhur nga fjalëza dhikr (përkujtim) në trajtën ‘arabe tefe‘ul. Shumë mirë, por ç’është dhikri?! Njerëzit tanë të cilët pandehin se kjo fjalëz që është jashtëzakonisht e njohur në gjuhë, kur thuhet dhikr, pandehin se kjo ka kuptimin e përsëritjes së njëpasnjëshme - me një ofiq, titull dhikri - të një sërë fjalësh. Pohojmë se është e vërtetë se dhe këto fjalë janë “dhikr” dhe kjo nuk është diçka e gabuar. Por kuptimi i fjalorit të fjalës “dhikr” është “përkujtim”. Thënia “bëj tedhekkur” (në persisht) do të thotë “kujto, kujtohu”. Domethënë kjo nënkupton se unë nuk i kam gati disa lloj gjërash në mendjen, trurin tim në atë çast dhe në rast se dikush m’i kujton këto gjëra, atëherë unë do të rikujtohem. Nëse fjala dhikr dhe tedhekkur ka kuptimin e “kujtimit”, atëherë çfarë duhet të kujtojmë ne në këtë çast?! Të shkuarën.

Vallë a është e shkuara që duhet të kujtohem, gjella që kam ngrënë dje?! Apo mos vallë është një javë përpara, ose një vit (dhjetë vite, pesëdhjetë vite, njëqind vite, etj) përpara?! Përgjigjemi se mund të jenë që të tëra këto. Mirëpo mënyra, stili i kujtimit të vërtetë është kujtimi i gjësë më të largët dhe më të vështirë për t’u arritur. Bëni kujdes këtu. Ju keni mundësi që të kujtoni mbarë gjellërat dhe ushqimet që keni ngrënë dhe ky është një lloj kujtimi. Mirëpo gjëja që ju duhet të kujtoni është një gjë që duhet të jetë larg. Ky kujtim është më realist, i vërtetë. Shumë mirë, por cilën gjë duhet të kujtojmë e cila është gjëja më e largët, e cila është më larg nesh dhe pavarësisht kësaj njëkohësisht është gjëja më afër nesh?! Cila është kjo gjë sipas jush?! I Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Qenia... Me thënien tuaj kuvendi i gostisë së elestit (A nuk jam unë?!)... Sepse elesti nuk ishte në këtë botë. Kujtoni këto. Ai zotimi i elestit është zotimi i qenies. Gjuha, është gjuha e qenies. Kujtoni gjuhën e qenies. Ne kemi një gjuhë që përdorim në dyqan, lagje, rrugicë dhe treg. Por gjuha e qenies është një gjuhë tjetër. Ky ishte kujtimi.

I nderuar Lārīxhānī, tani pyetja ime për ju është kjo: “Vallë a mund të ketë tedhekkur (kujtim) pa tefekkur (meditim)?!”

Lārīxhānī: Jo, nuk mund të ketë.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, se sa afër që janë tefekkuri (meditimi) dhe tedhekkuri (kujtimi) me njëri-tjetrin.

Lārīxhānī: Dhikri (përkujtimi) është vënia e fikrit (mendimit) në lëvizje.

Atëherë përkujtimin e të Vërtetit vendose që të jetë dielli i mendimeve të ngurta.

Mjeshtër Dīnānī: Pra si fillim, ju duhet të kujtoni thelbin e thelbeve, në këtë mënyrë dhe mendimi juaj do të jetë thelbësor, i vërtetë. Nëse mendimi juaj nuk ka një burim dhe nëse ju nuk arrini në atë çelësin e burimit më thelbësor; atëherë ky mendim nuk mund të jetë mendim. Ky mund të jetë thjesht dhe vetëm një mendim i fiksuar, kalimtar, i rëndomtë dhe i ulët. Mendimi është thelbësori mbi dhikrin (kujtimin) dhe dhikri është kujtimi i gjësë më të largët, pra i elestit dhe i gjuhës së qenies. Kjo e fundit është gjuha e dhikrit (kujtimit) dhe fikrit (mendimit). Mutefekkir (mendimtar) është ai njeri i cili mendon mbi burimin thelbësor, domethënë ai i cili kthehet në fillimin e qenies. Nëse ju mund të shkoni në fillimin e qenies, ju mund të shkoni dhe në fundin e saj. Si rrjedhojë shikoni se ç’ka bërë filozofia këtu.

Lārīxhānī: Çuarjen, përcjelljen në një kuptim.

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër se ashtu është. Tefekkuri (mendimi) është mendimi i çështjeve më kryesore dhe themelore të qenies. Nëse do të themi një hap më përtej kësaj; njoftojmë se tefekkuri është gjuha e qenies. Cila gjuhë është gjuha e qenies?! Këto fjalëzat që themi janë gjuha e qenies. Qenia flet me këto fjalëza. Shikoni unë dua që të hedh dritë mbi këtë çështje për ju këtu: “- Nëse ne do t’i dëgjojmë në një mënyrë më të mirë shkrimet nëpër libra, fjalët që fliten çdo ditë dhe fjalëzat që na vijnë në veshin tonë... Sigurisht se dëgjimi është një kusht këtu - sepse ne duhet të mund të dëgjojmë. Këtu më erdhi dhe ky rregull ndërmend: “Ne duhet të dëgjojmë për të kujtuar dhe për të menduar. Ne pandehim se vetëm dëgjojmë - el-ḥamdulil’lāh (falenderimi i takon Allāhut: Media e Lirë), veshët tanë janë të shëndetshëm; gjithashtu dhe veshët e mi, tuaj dhe të njerëzve të tjerë janë të shëndetshëm... Falenderimi i takon  Allāhut të Lartësuar që nuk jemi të shurdhër dhe i dëgjojmë tingujt, zërat...

- Mirëpo ne nuk kemi mundur të përkufizojmë madje as dëgjimin ende. Shikoni, se si e kanë përkufizuar dëgjimin?! Pa shikoni përkufizimin që kanë bërë filozofët, të diturit dhe të urtët rreth “dëgjimit”. “Dëgjim do të thotë dëgjimi juaj i këtyre fjalëve që do t’iu thotë tjetri me veshë, para se këto të fundit të përzihen me fjalët që do të thoni ju”. Njerëzit në përgjithësi kur dëgjojnë diçka, e përziejnë me mendimet e tyre këtë që dëgjuan dhe më pas fillojnë t’u japin palës tjetër përgjigje sipas kësaj. Dhe ju keni një mendim. Por në të njëjtën kohë ju dëgjoni dhe fjalët që thonë, mendimet e tjetrit. Pra ju duhet t’i dëgjoni pa i përzier me mendimet tuaja këto që fliten. Njerëzit në shumicën e rasteve këto fjalë që dëgjojnë, i përziejnë në mendimet e tyre dhe si përfundim përsëri ata dëgjojnë, kanë dëgjuar veten, zërin e vetvetes. Domethënë këta njerëz në fakt dëgjojnë zërin e vetvetes me veshë. Ah sikur ta fusni mendimin tuaj në kllapë për një çast të vetëm, të vendosni një hapësirë, largësi në mesin e tij dhe vetes - por sigurisht mos e lini këtë mendimin tuaj...

Shprehemi kështu sepse sado që ju të doni të lini mendimin tuaj, ju nuk do të mund ta lini atë dhe kjo as që ka gjasë - dhe ju duhet të dëgjoni fjalët e tjetrit përballë me veshë. Këto që dëgjuat, mund t’i krahasoni me mendimet tuaja në etapën, fazën tjetër pas kësaj, pra pasi t’i keni dëgjuar fjalët e tjetrit përballë me veshë. Ja pra është pikërisht kjo gjëja e cila është fillimi i qenies. Por për fat të keq njerëzit në vend që ta bëjnë këtë; i krahasojnë me mendimet e tyre ndonjëherë të rëndomta dhe ndonjëherë asipërfaqësore me fjalët e tjetrit përballë dhe në këtë mënyrë ata dëgjojnë vetëm zërin e tyre me veshë. E thënë ndryshe mos lejoni që këto fjalë të përzihen me mendimet tuaja që në etapën e parë. Më tej nisni që t’i përzieni këto fjalë me mendimet tuaja ngadalë-ngadalë dhe në një mënyrë të ndërgjegjshme. Si fillim dëgjoni atë gjë dhe më vonë përzieni mendimet tuaja me të. Ky është një tedhekkur (kujtim), kurse tjetri është një tefekkur (mendim). Filozofi duhet të ketë veshë që dëgjojnë thellë.

Fundja ç’është filozofia?! Personalisht vetë Ḳur’āni Fisnik përbën majën e artit të thënies së fjalës dhe dëgjimit. Ḳur’āni Kerīm zbardh se një palë njerëzish jo se nuk dëgjojnë me veshë - por ka dhe vende ku thotë se këta nuk dëgjojnë me të vërtetë me veshë - por zbardh se këtyre iu është hequr, janë penguar, shfuqizuar nga aftësia e dëgjimit me veshë: “إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ” “Innehum ‘ani’s-sem‘i’l-me‘zūlūne” (Me të vërtetë nga dëgjimi (i shpalljes) ata janë penguar, fuqizuar). (Sūre Shu‘arā’e, 212) Pra ata kanë veshë dhe i dëgjojnë fjalët që u thuhen me veshë. Gjithashtu këto veshë janë dhe mjaft të mprehtë. Ata i dëgjojnë meloditë, tingujt, zërat dhe i përziejnë në mendimet e tyre. Por ata nuk mund të dëgjojnë zërat e të tjerëve dhe të qenies.

Lārīxhānī: “وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا” “Ue lehum adhānun la jesme‘ūne bihā” (Dhe ata kanë veshë që nuk dëgjojnë me ta). (Sūre E‘rāf, 179)

Mjeshtër Dīnānī: Patjetër, por ājeti ḳurānor që kumtova është më i fuqishëm, tmerrshëm se ājeti që ju cituat më lart. Në ājetin që ju përmendët bëhet e ditur se ata kanë veshë, por nuk mund të dëgjojnë me veshë me ta. Ndërsa në ājetin e mësipërm që ceka, tregohet se veshët e tyre janë asgjësuar, iu është hequr funksioni i tyre, janë penguar, shfuqizuar nga aftësia e dëgjimit me veshë. Sepse ata, fjalët që dëgjojnë i përziejnë në mendjet e tyre dhe pandehin se po dëgjojnë qenien dhe mendimin e tjetrit përballë. Para së gjithash dëgjoni zërin e mendimit dhe më tej e krahasoni me mendimet tuaja këtë.

Si rrjedhojë, për sa u përket tedhekkurit (kujtimit) dhe tefekkurit (mendimit) të Fārābīut; sigurisht që bëhet me tefekkurin (mendimin) fjalë. Kjo fjalë nuk ka aspak rëndësi qoftë ajo diçka e dëgjuar, ose qoftë ajo diçka e shkruar. Ju kur lexoni një libër, ju keni lexuar fjalët e tij; kur dëgjoni diçka nga një mjeshtër ose nga një i urtë ju keni dëgjuar fjalët e tij - le të bëhet kujdes këtu; sepse do t’iu bëj për një çështje të thellë fjalë: “Ne mendojmë se fjalët janë një enë e mbushur me kuptim, e ngarkuar me përmbajtje, ashtu siç është vera në një fuçi. Nëse e heqim dhe e hedhim këtë pasqyrë, përmbajtje nga fjalët, do t’i hedhim fjalët e pastruara dhe të zbrazura nga përmbajtja mënjanë. Vallë a janë fjalët të mbushura me kuptime, pikërisht ashtu siç është një fuçi e mbushur me verë?!” Jo, në mënyrë të prerë. Ky është një gabim i madh.

Atëherë kujt shëmbëllejnë fjalët?! Japim përgjigje se fjalët nuk janë pikërisht ashtu siç është një fuçi e mbushur, ngarkuar me verë. Fjalët janë një pus. A janë fjalët një pus apo janë një kovë?! Ato janë pus. Merrni, thithni sa të doni ujë nga to, rishtas do të kenë ujë. Fjala nuk është një gjë së cilës ju mund t’i hiqni përmbajtjen dhe mund ta hidhni mënjanë. Pa shikoni urdhrin në formën: “وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَٰؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ” “Ue ‘al’leme Ādeme’l-esmāe kul’lehā thumme ‘araḍahum ‘ale’l-melāiketi feḳāle enbi-ūnī biesmāi hāulāi in kuntum ṣādiḳīne”. (Dhe ia mësoi Ādemit emrat e gjithçkaje dhe më pas ua paraqiti ato engjëjve dhe tha: “Lajmëromëni për emrat e këtyre nëse jeni besnikë (të drejtë, të vërtetë) në atë që thoni). (Sūre Beḳare, 31) të Ḳur’ānit Mexhīd Kerim. Sa bukur që Ḳur’āni Famëlartë i ka qartësuar këto gjëra! Fjalët që Allāhu i Lavdëruar ua mësoi të nderuarit Ādem (p.m.t.) nuk janë një fuçi e mbushur me verë, së cilës ju mund hiqni përmbajtjen dhe mund ta hidhni mënjanë; por janë një pus. Merrni, thithni sa të doni ujë nga to, sërish ato do të vijojnë t’i ruajnë të njëjtat tjellësi të tyre. Ja pra ky është tefekkuri (meditimi, mendimi).

Larixhānī: “وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ” “Ue leu ennemā fī’l-arḍi min shexheretin aḳlāmun ue’l-baḥru jemudduhu min be‘dihi seb‘atu ebḥurin mā nefidet kelimātu’ll-llāhi inne’ll-llāhe ‘azīzun ḥakīmun”. (Dhe me të vërtetë sikur në Tokë të tëra pemët të jenë lapsa dhe detit t’i bashkangjiten, shtohen, zgjaten nga ai dhe shtatë detra (e të jenë me ngjyrë), përsëri nuk do të mbaronin, shteronin fjalët e Allāhut. Me të vërtetë Allāhu është i Gjithëfuqishëm dhe i Urtë). (Sūre Luḳmān, 27)

Mjeshtër Dīnānī: Fjala është si një pus që ka vijimësi dhe sado që të merrni merrni ujë nga ajo, kjo e fundit rishtas jep ujë. Edhe fjala është një lidhje e tefekkurit (mendimit) dhe ky i fundit duket, shfaqet në fjalë. Dikush që nuk ka tefekkur (mendim) në vete, mbetet thjesht i përbërë nga tingulli, zëri. As tefekkuri (mendimi) nuk është përmbajtja e fjalës; por fjala është shfaqja e tefekkurit (mendimit). Këto dy gjendje janë të ndryshme nga njëra-tjetra. Shikoni, kjo është një pikë e thellë. Disa herë thuhet se mendimi është përmbajtja e fjalës, pra se është fshehur brenda fjalës. Jo, kjo nuk është e saktë, vërtetë. Fjala është dalja, dukja, shfaqja e mendimit. Me fjalë të tjera mendimi është ana e brendshme e fjalës; ai shfaqet, bëhet dhe zgjerohet. Kur Fārābīu e kishte përkufizuar mendimin, ja pra ai e përkufizon në këtë mënyrë atë dhe kështu që mendimi hyn në një rend, rregull.

Lārīxhānī: Mjeshtër, me qëllimin e fuqizimit të atyre që sapo thatë, unë dua të bëj në të njëjtin sqarim me shenjë që ka bërë dhe Fārābīu në veprën e tij me titull: “el-Xhem’u bejne Rej’eji’l-Ḥakīmejni” (Bashkimi, Pajtimi mes Dy Mendimeve të Dy Filozofëve (të Urtëve). Ai ka shënuar si më poshtë: “Unë e shikoj si një filozof Platonin, sepse më ka dhënë shtysë që të kujtoj dhe (sepse më ka kujtuar) parimet e kujtimit”. Gjë që dhe ju keni shpalosur se dhe rrënja e tefekkurit (mendimit) duhet të jetë në tedhekkur (kujtim). “Gjithashtu e shikoj si një filozof dhe Aristotelin, sepse më ka treguar se si do të mendoj - iu adresohet diturisë, shkencës së logjikës”.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, sa fjalë (kriter) e mahnitshme që është kjo!

Lārīxhānī: Dhe ai rrëfen si vijon: “Dhe unë po e shtoj këtë: “Atëherë unë, cilën gjë që do të më çojë në të vërtetën absolute duhet të mendoj?!”

Mjeshtër Dīnānī: Atë pra, të vërtetën e cila është më e largët...

Lārīxhānī: Domethënë ai plotëson përkufizimin e filozofisë me këto thëniet e tij.

Mjeshtër Dīnānī: Po, keni të drejtë, me të vërtetë ashtu është. Ky është dhe problemi i botës së ditëve tona: “Ajo ka mendime shumë të bukura në fushën artistike dhe teknologjike. Mirëpo mendimet e saj janë të shpëlara nga tedhekkuri (kujtimi), pra ato janë kalimtare, të përkohshme”.

Lārīxhānī: Domethënë ata nuk e dinë se çfarë duhet “të kujtojnë”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, sepse mendimet e tyre janë kalimtare. Unë nuk po shpreh se ata nuk kanë mendime, sepse ata ia kanë arritur në bërjen e një numri të lartë gjërash të çuditshme, habitshme falë këtyre mendimeve. Mirëpo këto mendime nuk kanë kthim në “‘aṣlin” (thelbësoren). Ky është një mendim të cilit u mungon kujtimi; prandaj është kalimtar dhe asgjësohet nxitimthi. Ashtu siç kanë shprehur dhe disa njerëz të urtë; shkenca përfshin, rrethon çështjet e lidhura me mendimet. Shikoni, që ta keni të qartë ne nuk mund të kemi asnjëherë si qëllim që të qortojmë shkencën. Ne jetojmë me shkencën dhe nëse ajo nuk do të ishte, jeta jonë do të shkonte dëm. Shkenca - dhe madje qoftë dhe shkencat bashkëkohore - kanë të drejtë, meritojnë respekt. Por nëse tefekkuri (mendimi) privohet nga tedhekkuri (kujtimi), atëherë ai mbetet sipërfaqësor. Kjo është arsyeja se disa mendimtarë të mëdhenj (si filozofi gjerman Martin Heidegger: Media e Lirë), thonë se shkencat “nuk mendojnë”.

Shikoni, shkenca e fizikës përbëhet nga fizika dhe orvatet të përparojë deri në grimcën më të vockël. Ajo copëton atomin dhe në këtë mënyrë arrin deri në grimcat më thelbësore, themelore dhe në ADN. Mirëpo vetë shkenca e fizikës nuk pyet një pyetje si “Ç’është fizika?!”; por pyet një pyetje si “Ç’është atomi?!” As shkenca e historisë nuk thotë se është shkenca e historisë; ajo vetëm heton ngjarjet. Cila është gjëja që thotë se historia është histori?! Këtë e thotë mendimi që kthehet në fillimin, thelbësoren, zanafillën. Në rast të kundërt me shkencën filozofia “është duke menduar”. Tefekkuri (mendimi) i vërtetë u përket filozofisë. Nëse filozofia do t’i lërë shkencat, tanimë ato do të bëhen diçka tejet e kotë dhe pavlerë. Filozofia ka zënë në një mënyrë të padukshme vend pas mbarë shkencave. Ashtu siç shikoni dhe sot, ka ardhur filozofia e shkencës në rendin e ditës. Qëmoti bëhej më pak për filozofinë e fushave, shkencave fjalë. Filozofia ishte thjesht dhe vetëm filozofi. Ndërsa sot bëhet për filozofinë e shkencës fjalë: për filozofinë e etikës, moralit, madje dhe për filozofinë e shkencës... Njëra nga disiplinat më të rëndësishme filozofike të ditëve të sotme është dhe filozofia shkencës. Por për çfarë bën filozofia e shkencës fjalë?!

Lārīxhānī: Madje kemi dhe filozofinë e politikës.

Mjeshtër Dīnānī: Po, tanimë secila fushë ka një filozofi të saj. Madje-madje është e pranishme dhe filozofia e fesë. Gjithashtu kemi dhe filozofinë e artit. Shumë mirë, por ç’thuhet në filozofinë e shkencës?! Aty hetohet, merret vendi i shkencës në pyetje. E thënë ndryshe filozofia i thotë kështu shkencës: “Unë do të përcaktoj vendin tënd”. Cila është gjuha që filozofia përdor kundër shkencës?! Ajo i drejtohet duke thënë: “Ti je shkencë; ti nuk mund ta përcaktosh vendin tënd vetë. Unë që jam filozofia e shkencës e përcaktoj vendin tënd”.

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, kjo ishte një pikë e mrekullueshme. Fārābīu e di, njeh si detyrë të filozofit si ku duhet të shkojë dhe sqarimin. Dhe shikoni se sa bukur shprehet më tej: “Ju kanë ardhur dëshmi nga nūri (drita) e Allāhut”. Nëse burhāni (dëshmia e prerë, qartë) nuk jepet nga ana e Allāhut, ajo nuk mund ta çojë, përcjellë njeriun askund.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra ky është mendimi bashkë me kujtimin. Nëse ky kujtim nuk është dhe mendimi do të jetë i kotë, i zbrazur.

Lārīxhānī: Pra ai nuk do të mund të arrijë në synimin e tij.

Mjeshtër Dīnānī: Nëse aṣli (thelbi) dhe fillimi nuk dihen, nuk mund të dihet as fundi. Nëse ju do t'i ngrini mendimtarëve të ditëve tona pyetjen se çfarë është fillimi i historisë dhe se ku shkon ajo, ata do t'iu kthejnë këtë përgjigje: “Historia merr me njeriun fund”. Si përfundim ata besojnë në humanizmin, njerëzimin. Si fillimi ashtu dhe fundi është njeriu... Shumë mirë, por nëse do të shtrohet pyetja se çfarë është fillimi dhe fundi i njeriut, atëherë çfarë përgjigjeje duhet t’u japim kësaj?! Ja pra këtu është pikërisht vendi ku duhet të kthehet në thelbin e thelbeve, mebde’en (fillimin, parimin, zanafillën), Uāxhibu’l-Ūxhūdin (Qenien e Domosdoshme) dhe të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar. Ne duhet t’ia fillojmë nga atje. Sepse i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar është hem Eūelu (i Pari) dhe hem Ākhiru (i Fundit).

Lārīxhānī: Sa përkufizim i bukur.

Mjeshtër i nderuar, sipas meje ky përkufizimi i Fārābīut rreth filozofisë, u jep një numri të lartë dyshimesh përgjigje të ditëve të sotme. Për shembull, disa njerëz në ditët tona këmbëngulin se nuk ka një filozofi fetare dhe islāme. Në një kohë kur një pjesë e këtyre njerëzve jo vetëm që e kanë ptanuar Fārābīun si themeluesin e filozofisë islāme, por dhe kanë shkruar një libër të veçantë në këtë çështje, i cili madje është një burim në të cilin mund ta arrijmë tani.

Sërish ky përkufizim na tregon dhe se sa detyrë, mision të rëndë që ka një filozof. Nëse mjaftohet vetëm me qenien teoricien, atëherë ai njeri nuk është filozof, sepse ai ka një përgjegjësi shoqërore. Madje ai bën dhe për një drejtues filozof fjalë. Nëse nuk ka ḥikmet (urtësi) në thelbin e sistemeve politike dhe shoqërore, atëherë kjo nuk ka asnjë lloj dobie. Ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, këto nuk na çojnë ne askund.

Kur ne shqyrtojmë qasjet e sistemeve demokratike në Perëndim sot, fatkeqësisht vëmë re se ata janë në një gjendje lufte me mendimin filozofik dhe se janë veshur, thytur në një përbërje të shpëlarë nga nga ḥikmeti (urtësia) me parrullën, slloganin e “popullarizmit ose populizmit”.

Sipas jush, vallë çfarë fatkeqësish mund të lindë kjo gjendje, për një botë të privuar nga tefekkuri (mendimi) dhe tedhekkuri (kujtimi)?!

Mjeshtër Dīnānī: Ju bëtë një pyetje me të vërtetë shumë të rëndësishme. Problemi themelor i shkencës së sotme pavarësisht këtij përparimi mbresëlënës dhe madhështisë shkencore është dëshira e zjarrtë për mbizotërimin, sundimin e natyrës, si dhe ajo po ia del mbanë që mbizotërojë... Ne po përpiqemi që të mbizotërojmë natyrën në këtë çast; të ftohtin, të nxehtin, klimën, stinët, oqeanet, sipërfaqen tokësore, sipërfaqen qiellore... Dhe jemi duke shkuar në Hënë (duam që të mbizotërojmë madje dhe atje, në galaksi, planete, yje). Si përfundim ne duam që t'i kemi dhe planetet, yjet e tjera nën kontrollin tonë. Kur qëllimi ashtu siç dihet qëmoti bëhet mbizotërimi i natyrës - të themi të vërtetën kur qëllimi parësor i çdo njeriu është “sundimi” i diçkaje - atëherë nuk është mundur që kjo të ndodhë pa ashpërsi, dhunë, llahtari, luftë, shtypje.

Në këtë pikë lejomëni t’iu drejtoj pyetjen: “Vallë a është i mundur sundimi në mangësi të ashpërsisë?!” Nëse dëshira e sundimit është e drejtuar ndaj një njeriu, një pale, një kombi, një populli dhe natyrës, kjo sidoqoftë është një llo ashpërsie. Sa keq që njeriu i ditëve të sotme do që të mbizotërojë, mbretërojë, sundojë. Përderisa do të jetë ky mendim, atëherë nuk do të ketë as kujtim. Këtu është i pranishëm një fikr (mendim); mirëpo nuk ka një dhikr (kujtim). Vetëm kur ky fikr (mendim) të bëhet dhikr (kujtim) mund të ketë ndikim. Ç’është dhikri (kujtimi)?! Rikthimi në aṣl (thelb). Shumë mirë, por ku është aṣli (thelbi)?! Tek i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Atje është mëshira, paqja dhe uaḥdeti (njëjësi). Si dhe tanimë atje është asgjësuar dëshira e mbizotërimit.

Kur mendimi bashkohet me kujtimin, ai e vë botën në një rend, rregull. Gjithashtu dhe Fārābīu miraton se filozofia është dhënia e një rend mendimit. Të themi të vërtetën madje dhe vetë rendi është së bashku me mendimin. Vallë a mund të ketë rend, diku ku nuk ka mendim dhe kujtim?!

Unë dua të prek dhe diçka tjetër këtu: “Ashtu siç kam sqaruar dhe me dhjetra herë më parë, një filozof duhet të dijë historinë e filozofisë. Një filozof që nuk e di historinë e filozofisë, nuk është filozof. Ai thjesht dhe vetëm pretendon në mënyrë të pandërgjegjshme se është filozof. Dikush që e di, njeh historinë e filozofisë, di në të vërtetë historinë. Ashtu siç kemi theksuar me dhjetra herë; dituria e historisë është mjaft e rëndësishme”.

Në këtë sqarimin që do të bëj pas pak në lidhje me historinë është i pranishëm dhe përgjigjja e pyetjes suaj. Ne pandehim se historia është një hapësirë, zbrazëtirë brenda një harku kohor dhe se ngjarjet iu janë shtuar (një për një) asaj. Si përfundim historia janë vetë ngjarjet. Ne mendojmë se historia është një enë e zbrazur në një kohë të caktuar, ngjarjet zënë një për një brenda enës vend dhe në këtë mënyrë historia është një ndodhi e mbushur plot me ngjarje. Ky mendim është plotësisht i gabuar. Sepse ne nuk kemi asnjë hark kohor pa ndodhi, ngjarje. Vallë a keni ju një hark kohor brenda të cilit nuk ka anjë lloj ngjarjeje?! Le të marrim  një hark kohor, brenda të cilit nuk ka asgjë si të mirëqenë dhe gjendet vetëm koha. Koha, krijohet, shfaqet me ngjarje. Vallë a kemi ne një hark kohor, brenda të cilit nuk ka asgjë dhe është tërësisht i zbrazur?! Ky është një vegim. Marrja qenies së një kohe të zbrazur si të mirëqenë është një vegim. Nëse koha është, ajo ka dhe një përmbajtje. Ngjarjet e historisë janë në kohë, si dhe duhet të jenë në kohë.

Nëse koha zë me ngjarjet fill, unë dua të them këtë rreth kësaj: “Që pikë së pari koha, bëhet e ditur në rast se dihet; gjë që e kemi kthjelluar me dhjetra herë më parë. Nëse nuk ka një ndërgjegje rreth kohës, atëherë nuk ka as kohë. Dituria e kohës nënkupton diturinë e ngjarjeve të kohës. Si koha dhe ngjarjet e kohës janë një përfundim i tefekkurit (mendimit). Çfarë dua të them me këtë?! Gjëja që bën kohën të qartë me ngjarjet e saj dhe u jep historisë kuptim është tefekkuri (mendimi). Në atë vend ku nuk ka tefekkur (mendim) nuk ka as histori. Ilustrojmë se një qenie që nuk ka mendim, nuk ka një histori ndonëse jeton në histori. Të jesh historik përkthehet të jesh i lajmëruar nga historia. Ai i cili nuk ka një ndërgjegje rreth historisë, nuk ka as histori. Historia nuk është një vizë e drejtë, lineare.

Disa njerëz pandehin se historia është një vizë e drejtë, që ka filluar me një pikë dhe përparon në një mënyrë të drejtë. Nëse doni që historinë ta shëmbëlleni me një formë gjeometrike, atëherë kjo nuk duhet të jetë një vizë e drejtë. Historinë shëmbëllejeni me një rreth që ka qendër. Kurse qendra e rrethit është historia e mendimit. Nëse dikush nuk ka lidhje, marrëdhënie përpjesëtim, raport ndaj qendrës së rrethit të historisë - që ky ishte tefekkuri (mendimi) - atëherë ky dikush ose është jashtë ose është në kënd, skaj të historisë. Bëni kujdes se çfarë thashë këtu. Ç’është e vërteta një njeri i tillë as që është në histori. Si rrjedhojë historia është e ndërtuar mbi themelin e tefekkurit (mendimit). Ndërsa ky i fundit është filozofia e përkufizuar e Fārābīut.

Kur themi se tefekkuri (mendimi) dhe tedhekkuri (kujtimi) janë baza e historisë, kemi thënë se historia i ka krijuar këto ngjarje. Si dhe asnjë ngjarje nuk ndodh në mungesë të shoqërisë. Ngjarje do të thotë të jesh për to në dijeni dhe të jesh për ngjarjet në dijeni nënkupton të jesh për njerëzimin dhe shoqërinë në dijeni. Kështu që ajo bëhet pjesë, përfshihet në shoqëri. Ashtu siç cekët dhe ju; filozofia përfshihet në shoqëri, ajo krijon, ndërton politikën këtu dhe merr drejtimin e shoqërisë në dorë: “Drejtuesi filozof...” Gjithashtu dhe filozofi i njohur grek Platoni kishte bërë të ditur se shtetin duhet ta drejtojnë vetëm filozofët. Qëllimi në këto fjalë i tij nuk është mohimi i demokracisë. Disa njerëz ngulmojnë se filozofë si ai grek Platoni dhe ai austriako-britanik Karl Popperi kanë mohuar demokracinë. Jo, ata nuk e kanë mohuar demokracinë.

Shprehemi kështu sepse demokracia e kohës së Platonit është shumë e ndryshme nga demokracia e sotme nga njëra-tjetra. Demokracia e sotme ka një kuvend dhe sistem (legjislativ, ligjshmërie) dhe vendosen ligje këtu. Mirëpo në atë epokë nuk mund të vendoseshin ligje. Kështu që dhe Platoni kishte bërë të qartë se një demokraci e tillë nuk do të hynte në punë, kjo do të lindte thjesht dhe vetëm një kaos, ngatërresë dhe trazirë dhe (se ishte zbatuar në një mënyrë) popullorçe, të rëndomtë, të turpshme në (Greqinë e Lashtë). Por nëse demokracia shndërrohet në një sistem parlamentar, zbatohet (pushteti) legjislativ dhe arrin, takon një rend të caktuar, atëherë Platoni nuk e kundërshton një demokraci të tillë. Ata të cilët thonë se Platoni është kundër demokracisë mendojnë gabim dhe nuk mund t’i kuptojnë në një mënyrë të saktë, vërtetë thëniet e tij. Ai nuk ishte kundërshtar i kuptimit të demokracisë së sotme.

Po, pohojmë se rendi është përfundim i tefekkurit (mendimit). Ai është mbështetës i tefekkurit (mendimit) dhe ai shikon këtë të fundit si një themel të historisë dhe qendrën e rrethit të historisë.

Lārīxhānī: Po. Atëherë arrijmë në përfundimin se filozofia sipas Fārābīut ka tri veçori: “Veçoria e parë nga këto është se ajo është e mbështetur në kujtim dhe se ka një fillim. Veçoria e dytë ajo është metodike, pra e mbështetur në ḥikmet (urtësi). Kurse veçoria e tretë është se ajo na çon, përcjell në fund, ku fundi është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Nëse njëra nga këto tri veçori humb nga udha e saj, shmanget nga qëllimi i saj dhe merr një gjendje të paqartë, turbullt, ashtu siç preku dhe hirësia juaj, atëherë njeriu përfshihet nga iluzionet, mirazhet, vegimet. Në fakt ai nuk është as jashtë historisë dhe as në kënd, skaj të saj; ai është thjesht brenda një asgjëje”.

Mjeshtër Dīnānī: Një njeri i tillë nuk ka asnjë lloj rëndësie dhe vendi.

Lārīxhānī: Po, sigurisht. Gjithashtu dhe përkufizimi juaj rreth filozofisë ishte mjaft i bukur, mjeshtër i nderuar. Edhe mistiku ynë i madh Meuānā ka rrëfyer mjaft bukur:

Kjo është filozofia që lind nga natyra dhe ëndrra e njeriut,

Jo filozofia që lind nga frymëzimi i Allāhut Dhu’l-Xhelāl (Madhështor).

Mendimi, duhet të jetë gjëja që do të çelë udhën,

Si dhe udha, duhet të jetë udha që të çon, përcjell tek Shāhu.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni se sa bukur që e ka thënë! Ai që shprehet në këtë bukuri është një i urti ynë. “Mendimi, duhet të jetë gjëja që do të çelë udhën”. Disa pandehin se udha është e drejtë dhe e asfaltuar dhe më pas është mbushur me diga. Jo, është mendimi ai që çel udhën. Nëse mendimi nuk do të ishte, asnjë udhë nuk do të çelej. Çelja e udhës bëhet me mendimin. Cila udhë është e hapur pa qenë mendimi?! Nëse mbarë njerëzit do të ishin asfalt, bulevard, rrugë mjetesh, xhade, vallë si do të mund të niseshin për në udhë, në qoftë se nuk ka mendim?! Mendimi është çelësi, hapësi i udhës. Sado që të parakalojë mendimi, ai do ta çelë dhe udhën në të njëjtën masë. E thënë ndryshe mendimi është çelësi, hapësi i dyerve. Ai është gjëja që çel me mendim udhët. Disa njerëz që janë kundërshtarë të filozofisë, mendojnë se filozofia është diçka pa bazë dhe pa themel. Jo, filozofia është mendim.

Unë nuk mund ta di se përse ata frikësohen kaq shumë madje thjesht nga emri i filozofisë. Kuptimi i fjalës filozofi e cila është një fjalë greke do të thotë filo - të duash dhe  sophia - diturinë, pra të duash diturinë. Edhe urtësia është bashkë me mendimin. Nëse këtyre njerëzve që janë kundërshtarë të filozofisë, do t’u shtroni pyetjen se a janë apo nuk janë dhe kundërshtarë të mendimit, ata do t’iu përgjigjen se nuk janë kundështarë të tij. Kur dhe filozofia përkthehet në tefekkur (mendim) dhe në tedhekkur (kujtim) që është bashkë me tefekkurin (mendimin): “Një mendim i cili zotëron një cilësi të thellë, të rregullt dhe logjik, i cili zgjatet në fillim dhe në fund...” Nëse këtë do të mund ta sqarojmë kështu, vallë a do të vijojnë të kundërshtojnë përsëri filozofinë?! Fatkeqësisht duke qenë se ata nuk i dinë, njohin mendimet filozogike, ata e kundërshtojnë filozofinë. “Njeriu është armiku i asaj që nuk di”.

Mirëpo nëse ata do të dinin se filozofia në thelb është një tefekkur (mendim), nuk do të mendonin kështu. Ne kur themi filozofi kemi tefekkurin (mendimin) e vërtetë për synim, pra jo mendimin e kotë, por mendimin çelës së udhës... Ja pra kjo është filozofia.

Lārīxhānī: Po, por jo në çdo udhë, sepse ajo duhet të jetë udha pra synimi që të çon, përcjell tek “Shāhu”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e saktë. Ajo është udha që të përcjell tek synimi. Ndonjëherë ne duhet të bëjmë kujdes ndaj qortimeve që kanë drejtuar disa njerëz të debatit, diskutimit - ndonëse janë njerëz të debatit, këto thëniet e tyre janë thënë duke u llogaritur mjaft mirë. Këta njerëz të cilët janë kundërshtarë të filozofisë kanë një thënie mjaft të përhapur: “Nëse filozofët do të kishin kuptuar diçka, atëherë asnjëri nuk do të kishte kundërshtuar njëri-tjetrin”. Ata e thonë me të vërtetë këtë. Nga këto kundërshtimet e tyre, arrijmë në përfundimin se filozofia është diçka e pabazë, kotë. Atëherë pa sqaromëni këtë: “Nëse filozofët që nga epokat e para - pra që 2500 vite përpara - do të kishin thënë thjesht një gjë të vetme dhe nëse nuk kishin asnjë ndasi mendimi me njëri-tjetrin, vallë a do të kishin kuptuar një gjë?!” Ç’është e vërteta, a është diçka e mirë kjo gjendje?!

Ashtu siç kam shprehur me dhjetra herë në këtë program; nëse njerëzit do të kishin menduar në një mënyrë të njëtrajtshme si të kishin dalë nga e njëjta punishte tornoje, pra nëse këto dallime, ndryshime nuk do të ishin shfaqur, vallë a do të ishte diçka e mirë kjo?! Megjithatë ajo që filozofinë e bën filozofi janë pikërisht këto kundërshtimet, mospajtimet, mosmarrëveshjet që kanë arritur deri në ditët e sotme. Filozofia po shënon përparim dhe po çel udhë në sajë të kësaj. Për më tepër filozofët janë miq me njëri-tjetrin, dukuri që e kam qartësuar në një program paraardhës. Nëse një filozof është një filozof i vërtetë me kuptimin e plotë të fjalës, nuk ka aspak rëndësi se në cilin vend të botës është, vjen nga i njëjti atdhe me filozofët e tjerë dhe ata i kuptojnë shumë mirë fjalët e njëri-tjetrit. Vallë ç’lloj kuptimi mund të ketë ndasia e mendimit këtu?!

Shikoni, ka mundësi që dhe filozofi pikërisht siç çdo gjë, njeri tjetër mund të sëmuret. Filozofia dhe tefekkuri (mendimi) i vërtetë nuk janë të sëmurë. Mirëpo filozofi është në një cilësinë e mundësisë së ndikimit, përfshirjes nga sëmundja. Vallë a nuk ndikohet nga sëmundja çdo njeri i shëndetshëm?! Filozofia është tefekkuri (mendimi) i vërtetë dhe është çelësja e udhës. Por ai mund të jetë i varur nga sëmundja, ashtu siç ka ndodhur në shumë vende më parë. Ne kemi një numër të lartë filozofësh tanë që kanë sëmundje mendimore. Madje sa mirë që i kemi! Këta të fundit janë dhe tani, pikërisht ashtu siç ishin dhe në rë shkuarën... Por nëse një filozofi i ngjitet, përfshihet një sëmundje mendimore - pikërisht ashtu siç dhe trupit i ngjiten, përfshihet një numër i madh sëmundjesh, shqetësimesh - atëherë vallë a duhet të themi në këtë rast se filozofia është e sëmurë?! Filozofia është tefekkuri (mendimi) i vërtetë dhe është çelësja e udhës.

Lārīxhānī: Nëse ecim, lëvizim si një muuaḥḥid drejt të Vërtetit të Beluar dhe të Madhëruar, ne nuk do të sëmuremi.

Mjeshtër Dīnānī:  Ashtu siç shënjova dhe në pjesën ku sqarova se çfarë është “dëgjimi” në fillim të fjalëve të mia, nëse dikush zotëron veshë që dëgjojnë në kuptimin që lajmërova, nëse dëgjon melodinë dhe tingullin, zërin e qenies dhe nëse bëhet familjar, i njohur me zërin e saj, atëherë ky qëndrim i çel udhën.

Lārīxhānī: Po, me të vërtetë ashtu është. Ai nuk shmanget kurrë nga udha, nëse dëgjon tingullin, zërin e me‘shūḳut (të dashurit).

Unë e kisha lexuar nga një mendimtar amerikan fragmentin e mëposhtëm: “Ne shpenzuam dyqind vite nga jeta jonë me qëllim marrjen e zotit nga njerëzit dhe vendosjen e laicizmit, shekullarizmit në vendin e tij. Ndërsa tani rrëfej se unë nuk jam i marrë nga zoti”.

Mjeshtër Dīnānī: Nëse do ta kishte thënë në një mënyrë tjetër, ai do të ishte më i saktë. Në të vërtetë Allāhu i Lartësuar i mori këta nga vetvetja. Allāhu i Lavdëruar nuk është diçka që mund të merret nga njerëzit... Ç’është e vërteta Allāhu i Madhëruar i ka marrë ata nga vetvetja.

Lārīxhānī: Ḳur’āni Fisnik qartëson kështu: “وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ” “Ue lā tekūnū ke’l-ledhīne nesū’ll-llāhe fe ensāhum enfusehum ulāike humu’l-fāsiḳūne” (Dhe mos u bëni si ata të cilët e harruan Allāhun dhe Allāhu bëri që ata të harrojnë vetveten, ata janë keqbërës, mëkatarë”. (Sūre Ḥashr, 19)

Mjeshtër Dīnānī: Ai njeri i cili ka harruar Allāhun e Madhëruar, ai në të vërtetë ka harruar veten. Ai tanimë është larg, i shpëlarë nga mendimi.

Lārīxhānī: Madhështore.

Mjeshtër i nderuar, ju bëtë një pyetje shumë të bukur lidhur me dallimin se çfarë është tefelsufi dhe filozofi. Ju e shikoni tefelsufin si një rrymë mendimore që ka mbizotëruar, sunduar shoqërinë. Përsëri ju përcaktoni se filozofi mund të shmanget, ose mund të mos shmanget në këtë udhë - pra që të dyja mundësitë - ju i shikoni se që të dyja janë të mundura. Vallë si e sqaroni ju kohëzgjatjen, procesin e tefelsufit?!

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, kjo është një çështje mjaft e rëndësishme. Si njeriu ashtu dhe filozofi mendojnë... Ne pandehim se na u është dhënë mendimi; por nëse do të shohim bukur, jemi ne (në thelb) attyre të cilëve ju është dhënë mendimi. Vallë a na jepet ne mendimi, apo ne ju jepemi mendimit?! Vallë a është duke drejtuar trupi im mendimin tim, apo anasjelltas është mendimi im ai që është duke e drejtuar trupin tim?! Vallë a jam duke ecur me mendimin, apo anasjelltas është mendimi im ai i cili ndreq vetë ecjen?! Nëse do ta përgjithësojmë pakëz këtë fjali...

Lārīxhānī: Në njëfarë kuptimi ne jemi të tërë një filozof.

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër. Unë e kisha sqaruar në një programin tonë të kaluar këtë. Shikoni, kur fëmijtë zënë për herë të parë të flasin, pyetjet që ato bëjnë janë pyetje filzofike. “Ku jam unë, çfarë po bëj këtu, cila është prehardhja, zanafilla e botës?!”. Ato nuk janë filozofë; ato nuk kanë lexuar qoftë një fjalë të vetme filozofi. Ato madje nuk dinë as zhargonin (gjuhën banale, të rëndomtë) të filozofisë. Megjithatë pyetja (sikur bart një filozofi pas saj). Mirëpo pas njëfarë kohe atë e pushtojnë, sundojnë huqet. Jo vetëm huqet, por dhe shprehitë, veset, zakonet, prirjet kalimtare epshore, joshëse... Në këtë mënyrë mendimi filozofik tanimë zhduket menjëherë nga mendja e tyre. Tanimë ata fillojnë të qepen e të shkojnë më tepër pas karrierës, lekut dhe postit. Nëse ato mund të lahen, pastrohen nga këto huqe, shprehi, vese, zakone të rëndomta dhe mund ta ruajnë veten, atëherë ata do të vijojnë të jenë si filozofë. Dhe njeriu si vetë është i prirur që të drejtojë pyetje filozofike dhe këto të fundit u vijnë nga diku.

Nëse do ta shtjellojmë në një rrafsh më të gjërë këtë çështje; vallë a është ndërtuar universi mbi diturinë, ndërgjegjen, apo mos vallë universi ishte në fillim dhe ndërgjegjja lindi më tej?!

Lārīxhānī: Universi ishte ndërtuar mbi ndërgjegjen.

Mjeshtër Dīnānī: Atëherë ne pranojmë përparësinë që ka ndërgjegjja ndaj universit. Kjo është shumë e rëndësishme. Nëse pranohet përparësia që ka ndërgjegjja ndaj mbarë qenieve dhe nëse dihet se tërësia e qenies është një dukje, pamje, shfaqje e ndërgjegjes - që kjo është e drejtë, saktë për mua dhe ju: “Vallë a jam unë shfaqja e ndërgjegjes apo vallë e krijoj unë ndërgjegjen?!” - domethënë ne e shikojmë se jemi ne ata që ju kemi dhënë mendimit; me fjalë të tjera nuk është mendimi ai i cili na u është dhënë ne. Këto janë çështje, që ju kushtohet shumë pak kujdes, vëmendje. Këtyre çështjeve, pra tefekkurit (mendimit) mund t’u kushtohet kujdes vetëm nëse shoqërohet me tedhekkur (kujtim). Në këtë pikë lërmëni t'iu rikujtoj se të mëdhenjtë tanë të urtë, të cilët kanë bërë sqarime mbi tefekkurin (mendimin) dhe tedhekkurin (kujtimin), e kanë pranuar se mendimi është mendim; por kanë shtuar se ky i fundit duhet të kthehet në aṣl (thelb). Një mendim që nuk ka një themel parësor është një mendim i rëndomtë, zakonshëm. Mendimi duhet të ketë një bazë dhe një parim. Cilat janë parimet?! Parimet janë aṣlu’l-uṣūli (thelbi i thelbeve). Cili është themeli i qenies?! Shu‘uru’l-Muṭlaḳi (Ndërgjegjja Absolute), Uāxhibu’l-Ūxhūdi (Domosdoshmëria e Qenies, ose Qenia e Domosdoshme), Ḥaḳḳu’l-Mubāreki ue’t-Te‘ālā (i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar)... Ai është thelbësori. Nëse ne do ta harrojmë këtë, atëherë dhe mendimet tona do të jenë tërësisht të kota dhe të zbrazura. Kjo është gjëja që një numër i lartë njerëzish hutohet, shkujdeset nga vetja.

Lārīxhānī: Si rrjedhojë mendimi duhet të na bëjë të njohur me burimin tonë, rrënjën tonë. Mendimi hem duhet të na çelë udhën dhe hem duhet në çojë, përcjellë në fundin tonë, qëllimin tonë. Sipas kësaj citojmë se veçoria themelore e njeriut është mendimi.

Mjeshtër Dīnānī: Po, kumtojmë se cilësia vetore e njeriut është mendimi.

Lārīxhānī: Edhe ky ishte një përkufizim i përgjithshëm (i bërë) nga ana juaj në lidhje me se çfarë është filozofi dhe tefelsufi.

Mjeshtër Dīnānī: Ne e dimë filozofin dhe ḥakīmin (të urtin), filozof dhe ḥakīm (të urtë) me këtë kuptim.

Lārīxhānī: Po, miratojmë se me të vërtetë pikërisht kështu është. Ja pra kjo është saktësisht arsyeja se përse Ebū Naṣr Fārābīu e fut, përfshin filozofinë në fushën familjare, politike dhe shoqërore. Madje ai ka qartësuar se dhe babai në familje duhet të jetë ḥekīm (i urtë). Sa bukur që ka menduar!

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohojmë se me të vërtetë ashtu është. pikërisht kështu është. Unë kam dëshirë që të sqaroj një pikë këtu: “Ne nuk emërtojmë asnjë gjallesë, kafshë si mufsid (ngatërrestare, shkatërrimtare, prishëse) sado grabitqare të jetë ajo. Vallë a e përdorim ne fjalën “mufsid” (ngatërrestar, shkatërrimtar) për kafshët?! Jo, ne nuk e përdorim atë. Por nga ana tjetër ka njerëz ngatërrestarë, shkatërrimtarë. Vallë a nuk ka asnjë njeri ngatërrestar, shkatërrimtar?!”

Lārīxhānī: “الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ” “El’ledhīne jenḳuḍūne ‘ahda’ll-llāhi min be‘di mīthāḳihi ue jaḳṭa‘ūne mā emera’ll-llāhu bihi en jūṣale ue jufsidūne fī’l-arḍi ūlāike humu’l-khāsirūne” (Ata të cilët e thyejnë besën, zotimin e Allāhut pasi zotimi është dhënë dhe e shkëpusin atë që urdhëron Allāhu për t’u lidhur dhe bëjnë ngatërresa, shkatërrime në tokë, të tillët janë ata të hidhëruarit, shkatërrimtarët). (Sūre Beḳare, 27)

Mjeshtër Dīnānī: Me fjalë të tjera, njerëzit janë mufsidë (ngatërrestarë, shkatërrimtarë) dhe jo kafshët. Por vallë përse njerëzit janë mufsidë (ngatërrestarë, shkatërrimtarë) dhe kafshët nuk janë?! Sepse kafshët nuk kanë mendime. Mirëpo një njeri i mendimit, meqenëse është një njeri i cili duhet të jetë kështu dhe i kërkohet që të lëvizë, veprojë sipas parimeve mendimore, në rast se sillet në të kundërt me këtë bëhet mufsid (ngatërrestar, shkatërrimtar). Sepse ai është shmangur nga itinerari i mendimit. Ai është mufsid sepse është shmangur nga udha e tefekkurit (mendimit). Nga ana tjetër qëmoti kafsha nuk kishte mendje. Si dhe nuk ishte vendosur që të kishte një mendim logjik, mendimor, racional. Si rrjedhojë ju nuk mund t'i thoni mufsid ariut, luanit, tigrit, ujkut. Por ju i thoni mufsid njeriut që nuk bën atë që duhet të bëjë. Edhe Kur'āni Kerīm urdhëron në këtë mënyrë. Sa bukur që e kishin kuptuar engjëjt çështjen, në kohën kur Allāhu i Lartësuar do të krijonte njeriun e parë Ādemin (p.m.t.). Sepse ata kishin dituri, njohuri.

Lārīxhānī: “وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ” “Ue idh kāle Rabbuke li’l-melāiketi innī xhā‘ilun fī’l-arḍi khalīfeten ḳālū etexh‘alu fīhā men jufsidu fīhā ue jesfiku’d-dimāe ue naḥnu nusebbiḥu biḥamdike ue nuḳaddisu leke kāle innī e‘lemu mā lā te‘lemūne” (Dhe kur u tha Zoti yt engjëjve: “Unë jam bërës, krijues në tokë i një prijësi, mëkëmbësi!” Ata thanë: “A do të krijosh në të atë që bën ngatërresa, shkatërrime, trazira dhe derdh gjaqet dhe ne të lavdërojmë Ty me lavdërimin Tënd dhe të shenjtërojmë plotësisht siç të ka hije!” Ai tha: “Nuk ka dyshim se Unë e di atë që ju nuk e dini!”) (Sūre Beḳare, 30)

Mjeshtër Dīnānī: Pra me të vërtetë, vallë a do të krijosh Ti një njeri i cili do të shmanget nga kursi i mendimit të vërtetë, tefekkurit (mendimit) dhe tedhekkurit (kujtimit) dhe do të dalë jashtë këtij kursi?!

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur. Ne përfituam jashtë mase, mjeshtër i nderuar. Atëherë ne arrijmë në përfundimin se me qëllim që të tërë të mund të bëjmë filozofi, ne duhet të mendojmë fillimin dhe fundin.

E lusim Allāhun e Lavdëruar që nëse do Allāhu i Madhëruar të na bëjë nga ata që e njohin atë atdheun tonë me të cilin kemi krijuar afrimitet dhe nga ata që lëvizin, veprojnë drejtë dhe saktë në atë drejtim në mënyrë të ndërgjegjshme.

Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto ishin disa të dhëna të përgjithshme në cilësinë e hyrjes, përpara se të hyjmë në çështje dhe më të thella rreth Fārābīut. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak