“Gjërat e dhëna janë sa aftësitë”. Shumë mirë, nëse do ta themi me një gjuhë të urtë, pyesim se çfarë është “aftësia?!” Dituria, kërkimi. Kërkimi është vetë pyetja dhe kjo është një pyetje e krijimit. Pra në të vërtetë prania e krijimit është një përgjigje e dhënë ndaj kërkesës, pyetjes së aftësive së pranisë së krijimit.

Mbarë Krijimi Në Të Vërtetë Është Një Përgjigje E Dhënë Ndaj Një Pyetjeje

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, gjithëpërfshirëse dhe të thella të ḥakīm Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç kemi bërë dhe më parë të ditur, Naṣīruddīn Ṭūsīu është një personalitet interesant që ka mendime mjaft të larta në luginën e diturisë, njohurisë dhe urtësisë. Mjeshtri ynë i fortnderuar Dr. Gulāmḥusejn Ibrāhīmī Dīnānī ka shkruar një libër me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof I Dialogut” lidhur me këtë personalitet të madh dhe libri i lartcituar është zgjedhur “libri i vitit” në vitin e largët 2009. Gjithashtu dhe ne me këtë rast, duam që përfundimet që mjeshtri ynë i nderuar ka përfituar nga zhytja në oqeanin e mendimit të Ṭūsīut, të na i paraqisë në praninë tuaj ndjekësit tanë të nderuar.

Ky personalitet i madh ka të pranishme një numër të lartë veprash në fusha të larmishme nga njëra-tjetra. Ai ishte dikush që kishte dituri, njohuri dhe largpamësi në fusha shkencore si fejlesufijje (filozofi), kelām (apologjetikë, fjalim), ‘ilmu’n-nuxhūmi (astronomi), manṭiḳ (logjikë), akhlāḳ (moral), ‘irfān (urtësi), taṣaūuf (misticizëm), matematikë dhe ṭibb (mjekësi). Me të vërtetë ai është një personalitet magjepsës. Vepra e tij me titull: “Texhrīdu’l- I‘tiḳādi (Pastrimi i Besimit, Kredos) e ruan rëndësinë e saj në shkencën e apologjetikës si një burim i rëndësishëm drejtimi kryesor, themelor për të tërë për një kohë mjaft të gjatë më shumë se 800 vitesh dhe ashtu siç ka ndodhur në të kaluarën dhe sot vijojnë të shkruhen një numër i madh sqarimesh si nga dijetarët sunnitë dhe shī‘ītë.

Pikërisht ashtu siç kemi dhënë fjalën dhe më parë me dhuntinë, lejen dhe mirësinë e Allāhut, duke filluar që nga ky programi ynë dhe në vazhdim, ne do të hetojmë mendimet autentike dhe të kulluara të Khāxhe (ose Hoxhë) Naṣīruddīn Ṭūsīut. Ai krahas qenies një personalitet mjaft interesant dhe i mrekullueshëm, nga njëra anë bëjmë të ditur se sa keq dhe mëkat që nuk ka mundur të marrë interesin e merituar gjatë historisë.

Në programet tona të kaluara ne kishim bërë se si është edukata e dialogut fjalë. Në programin e ditës së sotme ne duam të ilustrojmë pakëz më shumë hollësi në këtë çështje. Fjala vjen, vallë nga cilat elemente përfitoi në dialogjet që ndërtoi?! Çfarë lloj detyre, funksioni kishte në përhapjen e këtyre mendimeve, metode?! Sepse ne kemi nevojën e kësaj dhe në ditët tona.

Kishte disa vende që i kam bërë në librin tuaj me shenjë. Nëse dëshironi le t’i përpunojmë këto pika me radhë dhe më pas le të përcjellim disa fragmente nga sqarimi që ai ka shkruar si shembull për këto nga vepra me titull: “El-Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet) e Ibn Sīnās. Kështu që ne do të shikojmë në vend si Naṣīruddīn Ṭūsīu i ka zbatuar këto rregulla.

Pikë së pari kur ai hulumton një tekst, mundohet që ta sqarojë me mbarë drejtimet këtë. Domethënë ai na shpalos përpara syve të tëra aspektet dhe përmasat e tij. Nëse na lejohet, ai përpara se të japë përgjigje ndaj një pyetjeje, ai e sqaron vetë pyetjen... Më tej ai orvatet që të përfitojë nga dëshmitë hyjnore dhe mendore nga mbarë rregullat, shkurtimisht nga çdo gjë që do të mundësojë kuptimin e çështjes që ka sqaruar, në përputhje me rregullin e saj me qëllim që mundësojë kuptimin e çështjes për konkretizimin e çështjes, temës në mendjen e bashkëbiseduesit dhe bërjen e  kuptueshme të saj. Ju e vlerësoni më mirë se deri në çfarë mase kjo metodë është e drejtë.

Kurse një çështje tjetër është shikimi i vetvetes në vendin e përgjigjjes. Pra ai nuk mjaftohet vetëm me dialogun, por kërkon udhët e arritjes në një përgjigje të hapur, përfshirëse dhe të plotë. Kur e bën këtë, ai përfiton deri në fund nga bagazhi i tij intelektual gjë që është diçka madhështore... Gjithashtu ai në këto sqarime pothuajse sikur ia bën lexuesit të tij të ndjejë se ai ka dhe një vendburimi të fshehtë për të...

Një pikë tjetër është qëndrueshmëria e shpalosur në çështjen që ka shqyrtuar. Krahas përfshirjes së çështjeve të shqyrtuara ai nuk e anashkalon kurrë rregullin dhe qëndrueshmërinë e çështjes. Edhe unë si dikush i cili i ka zbuluar vetëm së fundmi këto veçoritë e tij, nëse më duhet të them të vërtetën shumë pak filozofë dhe vërtetues i kanë mbikqyrur këto çështjet që numërova.

Përveç këtyre ka dhe çështje të tjera; megjithatë unë dua të bëj me shenjë tek këto në minutat në vazhdim sipas rrjedhës së çështjes.

Në këtë çast pyetja që dua të bëj është kjo, mjeshtër i nderuar: “Nëse do ta vlerësojmë në boshtin e kësaj veprës suaj me titull: “Khāxhe Naṣīruddīn Ṭūsīu Një Filozof i Dialogut”, që mund të cilësohet e bukur, e mahnitshme dhe e rrallë për harkun kohor brenda të cilit gjendemi - sipas mendimit tuaj vallë cilat të vërteta të tjera përfshin, përmban biseda e tij përveç çështjeve që tanimë kemi bërë fjalë?!

Mjeshtër Dīnānī: Po. Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ne e fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke miratuar se ato që keni ndjerë në mënyrë intuitive janë shumë të sakta. Me të vërtetë unë në këtë libër doja të dëshmoja se Khāxhe (Hoxhë) Naṣīruddīn Ṭūsīu është njëri nga filozofët më të mëdhenj të botës muslimane. Ju i cekët në një mënyrë të saktë rregullat që Ṭūsīu i ka mbikqyrur në leximin e dialogjeve dhe teksteve - që mbikqyrja e tyre është jashtëzakonisht e rëndësishme. Në një mësimin, programin tonë paraardhës ashtu siç përcaktuat dhe ju, ne folëm për cilësinë, natyrën e dialogut. Fundja në këtë libër që kam hartuar, unë kam trajtuar si çështje qenien e një filozofi dialogu të tij. Ne kemi dy lloje dialogu, dialogun e ndërsjellë dhe dialogun jo të ndërsjellë (një lloj dialogu ku folësi flet dhe dëgjuesi vetëm dëgjon). Ky i fundit ndodh vetëm në gjirin e Allāhut të Lartësuar dhe të dërguarve të Tij.

Pra në mesin e Allāhut të Lavdëruar dhe të dërguarve të Tij ka një dialog jo të ndërsjellë, që do të thotë se Allāhu i Madhëruar flet dhe ata dëgjojnë. Uaḥji (frymëzimi, shpallja hyjnore) në të vërtetë është një e folur e Allāhut të Lartësuar dhe dëgjimi i të dërguarve të Tij. Ja pra në këtë post duhet vetëm dëgjimi. Mirëpo në filozofi nuk ka diçka të quajtur dialog jo të ndërsjellë (një lloj dialogu ku folësi flet dhe dëgjuesi vetëm dëgjon); sepse janë dy palë dhe dhe gjëja që është mes dy filozofëve është dialogu i ndërsjellë. Kur Allāhu i Lavdëruar flet me të dërguarit (p.q.m.t.), këtu rolet në mesin e palëve (folës-dëgjues) nuk ndryshojnë në mënyrë të ndërsjellë; pra ka një folës dhe dëgjues të fiksuar. Sigurisht se Allāhu i Madhëruar në njëfarë kuptimi flet me mbarë krijesat, qeniet. Por lloji i dialogut i pranishëm në vendin e uaḥjit (frymëzimit, shpalljes hyjnore) është dialog jo i ndërsjellë. Pra fjala e Allāhut të Lartësuar dhe veshi dëgjues i të dërguarit (p.q.m.t.)... Gjëja që Naṣīruddīn Ṭūsīu ka bërë si filozof është krijimi i dialogut me mbarë mendimtarët e botës.

Me çdo mendim dhe me çdo palë... Ashtu siç kemi përcaktuar dhe më parë, citojmë se ai është takuar me të tërë pa bërë dallime. Gjithmonë duke marrë parasysh, mbikqyrur domosdoshmërinë e gjendjeve dhe kushteve dhe gjendjet e bashkëbiseduesit...

Përpara se t’iu jap përgjigje pyetjeve tuaja ka disa pika që dua t’i cek: Në të vërtetë dialogu është një lloj gare dhe mundi, përpjekjeje. Mirëpo ne nuk duhet ta ngatërrojmë ndërveprimin e ndërdjellë të dy folësve me njëri-tjetrin me një garë sporti. Ju e dini si janë këto gara; dy njerëz bëjnë mundje me njëri-tjetrin, ose në cilën fushë qoftë (futboll, basketboll, mundje, volejboll, vrap, etj.), mundohet që kundërshtari të vihet në njëfarë mënyre poshtë. Dialogu nuk është një gatë sporti. Në një garë sporti shpeshherë është më parë e qartë, apo të paktën mund të parashikohet se cila palë do të jetë fituese dhe cila palë do të jetë humbëse. Ndërsa në dialog nuk është aspak e prerë se kush do të fitojë. Nëse do të ishte e qartë, atëherë kjo do të ishte një garë sporti. Këtu secili nga palët, ose i shikon të dyja përfundimet si me gjasë dhe i jep dialogut jetë mbi këtë hipotezë. Si përfundim dialogu merr fund me shpalljen e njërës palë fituese dhe palës tjetër humbëse.

Edhe në programet tona paraardhëse kur cekëm veprën me titull: “Musāratu’l-Felāsife” (Bërja Mundje e Filozofëve) e Shehristānit, kishim tërhequr vëmendjen ndaj fjalës “mundje” të këtushme. Ai ka për qëllim bërjen mundje, kapjen me filozofët dhe pandehte se dialogu është një lloj gare dhe mundjeje. Madje ai mendonte dhe vrasjen e palës tjetër. Ai pandeh se dialogu është i përbërë nga mposhtja, mundja e vetes ose palës përballë. Se mos gabojmë dhe le të mendojmë se dialogjet filozofike-intelektuale duhet të jenë në këtë mënyrë! Nëse në një dialog palët synojnë të mundin njëri-tjetrin që më parë, tanimë ky nuk është një dialog dhe në një mënyrë të pashmangshme përfundon me një debat. Nëse dikush synon të dënojë, ndëshkojë palën përballë që më parë, ose nëse pala përballë synon këtë për ju, tanimë ky nuk është një dialog filozofik-intelektual, por është një debat; ose një garë sporti...

Ne duhet të bëjmë shumë kujdes ndaj kësaj çështjeje. Ata njerëz që përvetësojnë dialogun duhet ta dinë shumë mirë këtë, se dialogu nuk është një formë, lloj, stil komunikimi i ndërtuar mbi fitimin e njërës palë dhe humbjen e palës tjetër. Dialogu është përzierja dhe shkrirja e dy horizonteve, këndvështrimeve dhe perspektivave me njëra-tjetrën. Secila nga këto dy palë e shikon nga një horizont, pikëpamje tjetër botën. Përpara së gjithash në këtë mes kemi dy horizonte dhe këto të fundit duhet të afrohen me njëri-tjetrin. Ju teksa e shihni nga horizonti juaj atë dhe ai ju sheh nga horizonti i tij ju. Bashkë me takimin e këtyre dy horizonteve edhe atmosfera e mjedisit do të kthehet në një pafundësi të paanë dhe pamasë dhe të vërtetat do të shpalosen në shesh. Ne i kishim sqaruar dhe më parë këto, për këtë arsye nuk dua që t’i përsëris.

Lārīxhānī: Atëherë a mund të themi se palët e dialogut, nuk rendin pas përfundimeve që kishin pranuar në kohën e tyre, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Përse të rendin?! Ata kanë për qëllim vetëm nxjerrjen e të vërtetës në shesh. Dialogu filozofik, duhet të ndërtohet patjetër mbi shpalosjen e të vërtetës. Kjo e vërtetë në shumicën e rasteve nuk është në monopolin e asnjërës nga të dyja palët. Në fakt e vërteta nuk është në monopolin e askujt. Kush është pronari, zotëruesi i të vërtetës?! Kush mund ta drejtojë një pretendim të tillë në këtë botë?! Vallë a është e vërteta diçka që mund të zotërohet?! Mbarë orvatjet e mia duhet të jenë të drejtuara në qasjen ndaj të vërtetës. Ajo është e pafund dhe ne duhet t'i qasemi asaj, nuk duhet ta monopolizojmë, nënshtrojmë atë. Vallë cili nga palët e dialogut mund të thotë se është pronari, zotëruesi i të vërtetës?! Përkundrazi secila palë nga ato duhet të përpiqet për të vënë të vërtetën në dukje. Fundja dhe e vërteta do të bëhet e dukshme në rrjedhën e këtij dialogu. Dituria jonë dhe zbatimi ynë i kësaj është jashtë mase i rëndësishëm.

Unë dua të bëj dhe këtë të qartë për ju këtu: në adhurime, në jurisprudencë dhe në pesë gjykimet hyjnore të sherī‘atit (aḥkāmu’l-khamse (pesë gjykimet), musteḥabāt (të pëlqyerat), uāxhibāt (të detyruarat), ḥaramāt (të ndaluarat) dhe mekruhāt (të qortuarat)), tërësia e juristëve kanë arritur në njëzëshmërinë në çështjen se ḳaṣdu’l-ḳurbeti (qëllimi i afrimitetit) i çdo adhurimi është kusht për çuarjen në vend të tij. Shumë mirë, por çfarë është qëllimi i afrimitetit?! Synimi i arritjes në teḳarrub ile’ll-llāhi (afrimitetin me të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar). Vallë a merret në monopol adhurimi me të vërtetën, apo synohet afrimiteti në të Vërtetin dhe të vërtetën?! Unë dua të vë në veçanti theksin në qenien e rëndësishme të afrimitetit me të vërtetën. Si rrjedhojë dialogu në mesin e dy të mençurve dhe të urtëve nuk ka për synim mposhtjen dhe mundjen e njëri-tjetrit. Shprehem kështu sepse ata kanë për synim të folurën me njëri-tjetrin, përafrimin e horizonteve të njëri-tjetrit dhe duke i bashkuar këto të dy horizonte vënien e këtyre të vërtetave në pah. Kjo ishte filozofia e jetës së Nasīruddīn Ṭūsīut. Sepse ai ishte një filozof dhe i urtë në kuptimin e vërtetë të fjalës. Me cilindo që ka folur, ai ka folur në këtë drejtim. Ai nuk barti asnjë synim si mposhtja dhe mundja e dikujt. Ai krijoi dialog për të zbardhur të vërtetat.

Lārīxhānī: Ai kishte për synim krijimin e një rryme filozofike dhe intelektuale, si dhe shndërrimin në një kohëzgjatje të këtyre dialogjeve.

Mjeshtër Dīnānī: Në fund të fundit këtë e kishim thënë dhe më parë: Vetë filozofia është një dialog. Filozofia nuk mund të jetësohet, mishërohet në mangësi të dialogut. Ajo është e mbështetur në pyetje dhe përgjigje. Në vendin ku nuk ka pyetje nuk ka dialog. Në vendin ku pyetet pyetja nënkupton se pritet një përgjigje. Kurse në vendin ku ka pyetje dhe përgjigje nis dhe dialogu. Ky i fundit përkthehet në pyetje dhe përgjigje. Qoftë me një bashkëbisedues, ose qoftë me veten tuaj; nuk ka dallim... Nëse ky është një monolog, atëherë ju vini vetveten në postin e bashkëbiseduesit dhe i shtroni pyetje dhe i jepni përgjigje vetvetes. Kjo është baza e filozofisë dhe tefekkurit (meditimit). Ṭūsīu ishte i ndërgjegjshëm në këtë çështje. Kur shikoni dialogjet që ai ka zhvilluar, lexoni se ai ka folur, ose shkruar në një mënyrë jashtë mase të edukuar, kulturuar dhe të respektuar me bashkëbiseduesit e tij. Ky bashkëbisedues disa herë është një i urtë dhe disa herë është një apologjet, ose filozof... Herë-herë është ballë përballë dhe herë-herë është me shkrim. Unë dua të shtoj një “madje” në fjalinë që do të citoj pas pak. Ai ka krijuar dialog “madje” dhe me tekstin.

Ashtu siç e dini sot bëhet për hermeneutikën fjalë... Edhe këtë Ṭūsīu e ka vënë në mënyrën më të mirë në zbatim përpara 800-900 vitesh. Ju mbase këtu do të pyesni se çfarë është dialogu dhe teksti?! Disa mendojnë se teksti është vetëm diçka për t’u lexuar dhe përballen me çudi me të vërtetën e mundësisë së krijimit të dialogut dhe me tekstin. Po, miratojmë se ju e lexoni tekstin; mirëpo madje dhe në këtë leximin tuaj ka një përmasë dialogu. E thënë ndryshe si e lexoni tekstin?! Vallë a jeni qepur pas diçkaje, apo leximet tuaja i bëni thjesht ashtu pa një qëllim të caktuar?! Vallë a keni një synim të caktuar në lidhje me të, teksa blini një libër?! Sigurisht se ju keni synuar diçka. Atëherë nëse e keni këtë synim, kjo do të thotë se ju keni dhe një pyetje në mendjen tuaj... Shumë mirë, por ku ta gjejmë përgjigjen e kësaj pyetjeje?!

Lārīxhānī: Nga teksti që do të lexojmë.

Mjeshtër Dīnānī: Atëherë ju keni një pyetje në mendje... Nëse ju e lexoni tekstin në mungesë të një pyetjeje në mendjen tuaj, atëherë ai tekst nuk do t'u japë asgjë. Si rrjedhojë ju nuk keni mundësi as të kuptoni diçka nga ai. Përderisa ju nuk keni një pyetjen tuaj dhe një synimin tuaj - që pyetja tekefundit është vetë këto - ju nuk mund të kuptoni asgjë nga ai libër. Kjo me të vërtetë do të jetë vetëm një humbje kohe për ju. Mirëpo kur e lexoni një libër me një shtysë të caktuar, ju mund ta gjeni përgjigjen e asaj pyetjeje (ose shpërblimin e shtysës suaj) dhe të jini të sigurtë se ai libër do t’iu kthejë përgjigjen e pyetjes suaj.

Vallë si kërkohet një përgjigje nga një libër?! Libri në pamje të jashtme është sāmit (heshtës, i heshtur). Ai nuk ka gjuhë; mirëpo si përfundim ai përbëhet nga shkronjat dhe fjalët. Ju mund ta merrni përgjigjen e pyetjes suaj nga një libër, vetëm kur të bëni pyetjen: “Ndaj cilës pyetje je shkruar si një përgjigje?!” Madje nuk ka as nevojë zënia juaj në gojë e kësaj pyetjeje. Kështu që dhe libri me gjuhën e pagjuhësisë së tij do t'iu thotë se është përgjigja e kësaj pyetjeje. Pra ai do t'iu përgjigjet. Kur ju merrni përgjigjen e kësaj pyetjeje këtë herë ju zini fill të rendni pas pyetjeve të cilat janë përgjigja e tekstit.

Lārīxhānī: Hans Georg Gadamer që mbron qendërzimin e tekstit në hermeneutikë - që dhe Friedrich Schleiermacher nënvizon këtë mendimin e tij - kumton se detyra e hermeneutikës (në të vërtetë e “tekstit”) është krijimi, shpikja e një pyetjeje tek ne. Pra sipas tij ne nuk kemi nevojë të kemi një pyetjen tonë për të vrapuar pas përgjigjes. Shumë mirë, atëherë çfarë duhet të bëjmë ne për të krijuar, shpikur këto pyetje në mendjen tonë?!

Mjeshtër Dīnānī: Kush është dhe çfarë është ajo që do të krijojë pyetjen tek ju?! Pa patur një pyetjen tuaj ju nuk mund t’i drejtoheni tekstit.

Lārīxhānī: Pra nëse mendojmë se nuk kemi një pyetje...

Mjeshtër Dīnānī: Atëherë ju nuk mund t’i drejtoheni librit. Vallë përse ju shkon tek librashitësi, ose hulumtoni, kërkoni nëpër biblioteka?!

Lārīxhānī: Sepse kam një pyetjen time...

Mjeshtër Dīnānī: Vallë përse ju lexoni libra, ndonjëherë madje ndonëse jeni me nxitim?! Sepse ju keni një pyetjen tuaj për të cilën kërkoni përgjigje. Njeriu nuk mund të jetë pa pyetje... Dikush që nuk ka pyetje, nuk ble as libra. Madje dhe nëse e ka shtëpinë të mbushur me libra, ai nuk denjon as të hapë kapakun e tyre përderisa nuk ka pyetje. Përveç rasteve kur ju detyrojnë të lexoni libra në shkollën fillore, ose në shkollën e mesme. Të themi të vërtetën madje dhe këtu ka patjetër një pyetje në kokën tuaj; ose një synim si marrja e një çertifikate ose diplome... Duke i lënë rastet detyruese mënjanë - që në të vërtetë ju madje nuk quheni sikur keni lexuar një libër; vetëm sa keni vrarë kohën - kur doni të drejtoheni tek një libër me kërkesën dhe zgjedhjen tuaj, fillimisht ju shkoni dhe e blini atë dhe pasi ta keni blerë atë ju shënjoni me gëzim, kënaqësi çdo faqe të tij ose mbani, shkruani shënime mbi të...

Shkurtimisht ju keni një pyetje. Ju e shihni pjesën e “pasqyrës, përmbajtjes” sepse keni një pyetjen tuaj... Po, ndonjëherë disa nuk kanë asnjë lloj pyetjeje. Ne nuk kemi as nevojë që të merremi me këtë njeri... Ky i fundit nuk do të lexojë as libër meqenëse nuk ka pyetje. Kaq e thjeshtë është...

Kur ju të dilni me një pyetje në mendjen tuaj përballë tekstit dijeni se dhe ai libër do të ketë pyetje për t’iu bërë. Edhe libri ka pyetjet e tij... Apo nuk ka? Kur ju e pyesni atë se përgjigjja e cilës pyetje është shkruar, ai ju jep përgjigjen se është shkruar për këtë atëherë ka filluar dhe dialogu në mesin tuaj. Kështu që ju zbatoni një dialog të mahnitshëm me të deri në faqen e fundit të tij. Si rrjedhojë në fund të këtij dialogu do të dalin kushedi se sa të vërteta në shesh!

Lārīxhānī: Kjo gjendje është e pranishme dhe në Ḳur’ānin Famëlartë. Fjala vjen kur shikojmë ājetet ḳurānore në formën: “Të pyesin ty për rūḥun (shpirtin), enfāilin (vullnetaret),...” vallë a kanë pyetje të tilla një rrënjë filozofike apo kanë një rrënjë të natyrshme?! Unë dua t'iu pyes se cili është burimi i këtyre lloj pyetjeve.

Mjeshtër Dīnānī: Këtu në vend të përdorim thënie si “filozofike”, apo “natyrshme”, unë parapëlqej që të përdor thënien “njerëzore” që i përfshin të dyja këto. Këto pyetje në Ḳur’anin Fisnik janë simbolike. Edhe nëse nuk do të ishin këto gjëra lidhur me të cilat nuk bëhet pyetje, gjëja që quhet “bërja e pyetjes”, përsëri do të vijonte të ishte një.përfitim vetor i njeriut. Pyetja më e rëndësishme, më e vërtetë dhe më përfundimtare është pyetja që sendërtohet në brendësitë dhe fshehtësitë e njeriut. Nëse të dërguarit e Allāhut (p.q.m.t.) dhe librat qiellorë nuk do t’u kishin dhënë këtyre pyetjeve përgjigje, atëherë askund nuk do të ishte e mundur gjetja e përgjigjes së asaj pyetjes origjinale dhe themelore të njeriut.

Mbase ajo që synohet me thënien “jes’elūneke” (të pyesin ty) këtu, duhet të jetë mësimi ynë i drejtimit të pyetjeve... Ata të cilët i ngrinin këto pyetje ndonjëherë ishin çifutët dhe ndonjëherë ishin të tjerët... Nuk ka rëndësi se kush i shtronte këto pyetje. Edhe nëse nuk do të marrim shkakun e zbritjes parasysh - pra madje dhe nëse dikush nuk do të kishte ardhur historikisht dhe nëse nuk do të kishte pyetur disa pyetje, që një pjesë e këtyre ājeteve të nderuara ḳurānore kanë zbritur mbi pyetjet e bëra - rishtas këto pyetjet e fshehta do të quheshin sikur ishin drejtuar. Fjala e Allāhut të Lartësuar është një përgjigje e pyetjeve të fshehta të natyrës së njeriut. Njeriu si natyrë është një qenie kureshtare dhe ngre pyetje.

Lārīxhānī: Edhe nëse nuk e vë aspak në dukje këtë anën e tij, rishtas nuk ka rëndësi...

Mjeshtër Dīnānī: Në thellësitë e mendjes dhe zemrës së tij gjithmonë ka një pyetje. Këto janë pyetje të natyrshme ose të parashikuara. Në fjalën e Allāhut nuk ka “ashtu ose kështu”. Nëse nuk do të kishte pyetje, vallë a do të kishte përgjigje?! Shumë mirë, po nevoja që përgjigjja ndjen për veten?! Ja pra ajo nevojë është vetë pyetja. Pra këto përgjigje janë për diturinë tonë se si është diçka. Për diturinë tonë e udhës së arritjes tek Allāhu dhe tek e vërteta... Nëse do ta studiojmë në një rrafsh më të gjërë çështjen, miratojmë se jo vetëm njeriu, por mbarë qeniet kanë një pyetje. Pra aftësitë, cilësitë dhe natyrat në botë dhe e‘jānu’th-thābite (gjërat e fiksuara, qarta) në diturinë e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar duhet të ishin të pranishme. Me gjuhën e pagjuhësisë dhe aftësisë... Çfarë është aftësia?! Ajo është pyetja dhe kërkimi. Vallë a krijoi Allāhu gjëra që kanë aftësi, apo gjëra që nuk kanë aftësi?! Sigurisht se gjëra që kanë aftësi...

Lārīxhānī: Edhe krijimi është në bazë të aftësisë.

Mjeshtër Dīnānī: “Gjërat e dhëna janë sa aftësitë”. Shumë mirë, nëse do ta themi me një gjuhë të urtë, pyesim se çfarë është “aftësia?!” Dituria, kërkimi. Kërkimi është vetë pyetja dhe kjo është një pyetje e krijimit. Pra në të vërtetë prania e krijimit është një përgjigje e dhënë ndaj kërkesës, pyetjes së aftësive së pranisë së krijimit.

Lārīxhānī: Shikoni se sa e gjërë që është fusha e pyetjes! Kjo ishte një pikë që dhe Ṭūsīu e kishte patur parasysh. Ai kishte qëndruar mbi këtë çështje teksa sqaronte kreun e nëntë me titull: “Maḳāmātu’l-‘Ārifīni” (Posti i të Urtëve) që zë vend në veprën me titull: “Ishārāt ue’t-Tenbīhāt” (Shenjat dhe Paralajmërimet). Ṭūsīu sqaron një rregull filozofik këtu: “Një gjë nuk mund ta njohë një gjë pa patur një gjë nga ajo gjë brenda”. Pra nëse unë i pyes Allāhut një pyetje - ashtu siç thatë dhe ju kjo pyetje gjendej gjithmonë në thellësitë e ndërgjegjjes sime - kjo quhet një lloj aftësie për mua. Kjo është e vlefshme për çdo pyetje që mund të bëj. Ṭūsīu ka hyrë në çështje nga vendi që përcaktuat. Pra nëse njeriu kërkon diçka, atëherë kjo është e pranishme në thellësitë e tij. Në këtë drejtim Allāhu i Madhëruar e ka vënë në thellësitë tona, lidhjen me pyetjes dhe përgjigjes, pra gjërat që e krijojnë, shpikin këtë pyetje... Në këtë gjendje ne tekefundit kemi ardhur si një “filozof” në këtë botë. Ky është përfundimi që del nga kjo.

Mjeshtër Dīnānī: Patjetër që ashtu është. Po, pohojmë se gjuha e aftësisë është gjuha e pyetjes. Edhe përgjigjja është e përshtatshme me atë pyetje.

Lārīxhānī: Edhe unë dua të lajmëroj këtë me qëllimin e nënvizimit të thënieve tuaja: Të dërguarit e Allāhut (p.q.m.t.) na e kanë hapur deri në fund fushën dhe udhën e kësaj gjuhe.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ata kanë kthyer përgjigje ndaj pyetjeve më themelore të njerëzimit.

Lārīxhānī: Duke u nisur nga rregulli dhe parimi i përshtatshmërisë dhe ṣinḥijjetit (llojshmëria e kuptimit fjalësor; lidhshmëria, ngjashmëria) për të cilat bëmë fjalë, vallë a mund të themi të njëjtën gjë për marrëdhënies mes Allāhut dhe nesh?!

Mjeshtër Dīnānī: Gjendja është pikërisht kështu, fundja. Nëse nuk do të kishte ngjashmëri, nuk do të kishte asnjë krijim... Ṣinḥijjet (ngjashmëri) dhe ṭaleb (kërkesë)... Janë që të tëra këto. Rregulli që lexuat pakëz më parë, megjithëse përfshijnë ato që sqarova unë janë dhe më të thella se kjo. Në këto thëniet e Ṭūsīut është e fshehur dhe një hollësi tjetër.

Lārīxhānī: Nëse doni në emër të shikimit në një mënyrë gjithëpërfshirëse të tekstit le të përcjellim dhe thëniet e Ibn Sīnās: “Allāhu Te‘ālā është i pastër, shfajësuar nga hyrja e secilit në sherī‘atin e tij dhe qenia i lidhur, varur nga ai”. Ttūsīu e përcjell këtë rregullin për të cilin bëra fjalë, pasi mbarojnë fjalët e Ibn Sīnās dhe saktëson se në mangësi të këtij rregulli është pothuajse e pamundur hyrja në sherī'atin e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar.

Mjeshtër Dīnānī: Këtu ka koncepte dhe përmbajtje sa një oqean. Kjo dukuri ka të bëjë me çështjen pyetje përgjigje për të cilën fola pakëz qëparë; mirëpo ai prek një çështje më të hollë se ajo. Brenda kësaj fjale, këtij rregulli të Ṭūsīut janë të fshehura të tërë botërat... Domethënë gjendet një lloj ṣinḥijjeti (ngjashmërie) në mesin e ditësit (subjektit) dhe të diturit (objektit). Unë mund ta njoh gjënë që është e të njëjtit lloj me mua me vetveten. Nëse gjëja që dua të njoh është e huaj në kuptimin absolut ndaj meje dhe nëse nuk kam asnjë lloj lidhjeje llojshmërie me të, atëherë ajo gjë nuk do të mund të dihet kurrë nga ana ime. Atëherë cili është përfundimi që del nga ky rregull?! Ju çfarëdo që të njihni nga gjërat lëndore dhe shpirtërore njihni, dijeni se kjo dituri dhe njohje ka ndodhur sepse kishit një lloj ngjashmërie me të. Në rast të kundërt nuk do të mund të kishte ndodhur.

Çfarëdo që të njihni dhe të zbuloni në shkenca kjo do të thotë se dhe ajo ka një lidhje me ju. Qoftë lëndore nuk ka ndryshim... Si përfundim edhe ju keni një përmasë lëndore. Ju pohoni se keni çarë atomin dhe keni arritur deri në elektrone. Arrini, sepse dhe ju jeni lëndorë. Sepse ju keni një llojin tuaj me të. Kurse për sa i përket rūḥānijjātit (botës, gjërave shpirtërore)... Nëse unë di botën tokësore, botën engjëllore, botën bimore, botën shtazore dhe madje dhe përtej këtyre, kjo do të thotë se unë kam një ngjashmëri me ta. Nëse ju nuk do të kishit një ngjashmëri me botën engjëllore, ju nuk do të mund ta arrinit atë. Madje ju nuk do të flisnit asnjë fjalë të vetme për të. Nga ana tjetër nëse ju nuk do të kishit një ngjashmëri me lëndën, atëherë ju nuk do të mund të arrinit deri në elektronin dhe në ato grimcat e vogla. Udhëtoni deri në mbarë thellësitë e lëndës...

Në fund të fundit ne nuk e dimë ende se deri ku mund të shkojë shkenca e fizikës. Sidoqoftë shkoni deri sa mund të shkoni. Gjithashtu përparoni deri sa të dëshironi në botën shpirtërore; në botën engjëllore, tokësore, bimore, shtazore... Ju keni ngjashmëri me të tëra këto. Njeriu pandeh se është diçka e vogël; kurse në të janë të fshehura botërat... Në këtë kuptim ai është një xhāmu’l-Xhem’i (pasqyra, qelqi i Mbledhësit). Pra njeriu është xhāmu’l-Xhem’i (pasqyra, qelqi i Mbledhësit) ku janë mbledhur tërësia e të vërtetave. Ai shikon gjithçka në vetvete. Ndoshta në këtë pikë mund të ngrihet një kundërshtim i kësaj që thashë në formën - për shembull - “Vallë si mund të shikoj gjithçka në vetvete?! Nëse do të mund ta shikoja, atëherë nuk do isha i detyruar që të copëtoja atomin që të mund ta shikoja brendinë e tij?!” Shumë mirë, por a e copëtuat atomin në mungesën e “vetvetes?!” Jo. Sepse ju ishit i të njëjtit lloj me të. Vallë a e shikoni atë në vetvete, apo në tjetrin?! Pyetja ime e njëjtë vlen dhe për botën engjëllore. Pra ju i shikoni të tëra këto në vetvete.

Lārīxhānī:

Perdet (tër)hiqen nga bota tokësore deri në atë engjëllore,

Secila nga ato shërben për shikimin e xhāmu’l-Xhem’it.

Mjeshtër Dīnānī: Xhāmu’l-Xhem’i jeni vetë ju. E thënë ndryshe ju tërhiqni vetë perdet  e të fshehtave tuaja. Pra ju në të vërtetë jeni duke i (tër)hequr perdet e të fshehtave tuaja mënjanë. Sepse kur arrini në të fshehtat e grimcës, ju i keni (tër)hequr perdet në mendjen tuaj. Gjithashtu dhe kur shkoni në botën engjëllore... Ajo në të vërtetë po ju pasqyron gjithçka. Kjo fjalë që do të them mbase mund të konceptohet pakëz e tepruar por njeriu cilido libër që të lexojë le të lexojë, në të vërtetë ka lexuar veten. Çdo gjë që lexojmë, në fakt jeni vetë ju. Nëse do ta përcaktojmë për shkencat empirike, gjëja që ju i nënshtoni eksperimentit, rishtas nuk është gjë tjetër përveç vetvetes. Sepse dhe gjërat që lexoni kanë një ngjashmëri me ju dhe gjërat që i nënshtroni eksperimentit... Ja pra kjo është ajo që thotë Ṭūsīu.

Lārīxhānī: Edhe mistiku i madh Meulānā thotë se në zemrën e çdo kombi gjendet një shije nga i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar.

Mjeshtër Dīnānī: Për shembull iblīsi i mallkuar, nuk mund të arrijë kurrë në Rahmānijjet (mëshirshmërinë e Allāhut të Lartësuar). Ai është nga zjarri. Ai është i përhershëm dhe i përjetshëm i mallkuar. Ai nuk mund ta kuptojë gjuhën e të Gjithëmëshirshmit. Domethënë ngjashmëria është një çështje shumë më e rëndësishme se ç’pandehet.

Këtu hem Ibn Sīnā dhe hem Ttūsīu kanë shënjuar një çështje tejet të rëndësishme. Çfarë kanë dashur të thonë me këto thënie?! Le të shikojmë se çfarë përfundimesh dalin nga këto thënie?! Pikë së pari gjithmonë është e pranishme një ngjashmëri e të njëjtit lloj mes ditësit dhe të diturit. Mosqenia e kësaj nuk ka kuptim. Madje të urtët kanë mundur të thonë se këto të dy janë një.

Pikë së pari gjithmonë është e pranishme një ngjashmëri mes ditësit dhe të diturit. Mosqenia e kësaj ngjashmërie nuk ka kuptim. Madje të urtët tanë kanë mundur të pohojnë madje se këta të dy janë një. Unë nuk synoj āḳilin (menduesin) me me‘ḳūlin (të menduarin), por ‘ālimin (ditësin) me me‘lūmin (të diturin). Qenia një dhe bashkë është diçka dhe përtej ngjashmërisë.

Pyetja themelore këtu është nëse ka apo nuk ka një ngjashmëri mes dikujt (të dërguar, dijetar, filozof, kujdestar) me atë dhe Allāhut. Kjo është një pyetje e rëndësisë jetike.

Lārīxhānī: Nëse doni le ta studiojmë këtë çështje në programin tonë pasardhës. Me të vërtetë kjo është një çështje tejet interesante...

Këtu ka dhe një çështje tjetër mbi të cilën duam të qëndrojmë: Një pikë e përcaktuar nga Ṭūsīu është tepër e lidhur me zotëriun e sejjidëve Imām Ḥusejnin (p.m.t.). Njeriu që ka një ngjashmëri të përkryer dhe të plotë me Allāhun është vetëm imāmu’l-me‘ṣūmi (imāmi i pafajshëm) (p.m.t.). Shikoni se sa shī‘īt i fuqishëm që është Ṭūsīu në të njëjtën kohë...

Mjeshtër Dīnānī: Me të vërtetë lidhja mes Rabbit (Zotit, stërvitësit) me merbūbin (të stërviturin, zotëruarin) është vetë ‘iṣmeti (pafajësia). Domethënë çdo me‘ṣūm (i pafajshëm) është i pafajshëm me ‘iṣmetin (pafajësinë) e Zotit të tij. Pafajësia e kujdestarit dhe lajmëtarit është me pafajësinë e Allāhut. Për shembull thënia “mu‘teṣim bil’lāhi” (i pafajshëm me Allāhun)...

Lārīxhānī:

Ti kush je që kështu ke bërë çdo zemër atdhe,

Ti ke dhënë shfaqje në çdo trëndafil dhe trifletësh.

Ṭūsīu njëkohësisht është dhe një poet... Nëse do Allāhu në një programin tonë, le përcaktojmë dhe përmasën poetike të tij.

Disa thonë se ky dyvargësh të cilin e lexova pak më parë është një cilësim ndaj ḥadīthit: “Dashuria e Imām Ḥusejnit (p.m.t.) është fshehur në zemrat e të tërë besimtarëve”.

Mjeshtër Dīnānī: Po, pohojmë se ka mundësi që të ketë dëshiruar natyrshëm këtë... Por ai si përfundim ishte një poet dhe mund të ketë synuar gjithçka.

Lārīxhānī: Lërmëni të sqaroj se dhe thënia juaj i‘tiṣām (pafajësi, ruajtja nga mëkatet, përqafimi i Allāhut) e pak çasteve më parë ishte shumë interesante dhe është nëpërmjet Zotit. Përsëri kjo ka lidhje dhe me pafajësinë e krijimit...

Mjeshtër Dīnānī: Edhe ajo është (nëpërmjet) Zotit. Të dërguarit janë të pafajshëm nëpërmjet Zotit të tyre. Dikush që nuk ka një i‘tiṣām (pafajësi) hyjnore dhe një ittiṣāl (lidhje) me të Vërtetin nuk mund të jetë me‘ṣūm (i pafajshëm).

Lārīxhānī: Dhe kjo ngjashmëri duhet të jetë e plotë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, dikush i cili nuk ka një lidhje të tillë me të Vërtetin nuk mund të jetë i pafajshëm.

Lārīxhānī: Kjo udhë është e hapur dhe për njerëzit e tjerë, apo nuk është kështu?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, natyrisht që është e hapur, mjafton që të kenë një pafajësi hyjnore...

Lārīxhānī: Në këtë mënyrë ata bëhen eulijjāullāh (kujdestarët e Allāhut).

Një pikë tjetër që dua të bëj me shenjë është se dhe në sqarimin e mësimeve të urtësisë së Ṭūsīut (urtësia) zë në majë vend. Rishtas ai i ka dhënë vendin që i takon si apologjetikës dhe filozofisë dhe ka zënë në majën e këtyre fushave vend. Me të vërtetë kuptojmë se ai është një njeri i jashtëzakonshëm. Ai dhe në çështjen e insānu’l-kāmilit (njeriut të përkryer) ose imāmu’l-me‘ṣūmit (imāmit të pafajshëm) bën fjalë se secili ha bukën e pafajësisë së tij. Sa më shumë njeriu të jetë i pastër, aq më shumë shkëlqen; ndonëse ata mund t’i shkaktojnë vuajtje ose ta burgosin nëpër burgje me qëllim që t’i shuajnë këtë dritën e tij... Sipas mendimit tim ky këndvështrim madje ndryshon dhe këndvështrimin e njeriut ndaj filozofisë dhe historisë... Vallë a mund të themi se Ṭūsīu është autorizuar dhe në filozofinë e historisë në këtë kontekst?!

Mjeshtër Dīnānī: Po, përse të mos e themi?! Natyrisht se mund ta themi. Ṭūsīu ishte dikush i pashoq në mbarë dituritë e kohës së tij. Ai ishte interesuar në mënyrë gjithëpërfshirëse me to dhe kishte zgjeruar përfshirjen, shtrirjen e të tërave. Megjithatë krahas kësaj ai ka përpiluar dhe vepra përmbledhëse dhe të shkurtra. Për shembull në veprën me titull: “Euṣāfu’l-Eshrāfi” (Cilësitë e të Nderuarve) që shënjuat anën e urtësisë së tij, ju mund të shikoni mbarë simbolet e urtësisë. Unë nuk shikoj se vepra e tij e lartcituar nuk qëndron pas asnjë vepre të urtësisë. Fara the thelbi i çështjeve të urtësisë është shpalosur përpara syve me tërësinë e bukurisë së tyre këtu. Si përfundim megjithëse të shkurtra mbarë veprat e shkruara nga ai kanë arritur në njëfarë mënyre deri në ditët tona. Unë vetë shpreh me hidhërim se veprat e tij janë anashkaluar dhe se nuk kanë marrë, parë interesimin e mjaftueshëm.

Lārīxhānī: Kështu që duhet të ketë një kërkesë, ndërgjegjje vendosmëri në këtë çështje... Sipas meje veprat e tij janë tejet ndriçuese, udhërrëfyese dhe funksionale... Në shtesë të përjetuara... Pjesëmarrja e tij në filozofinë islāme duke kapërcyer filozofinë e Aristotelit, ose dhënia përparësi e etikës islāme dhe mbajtja në rend të ditës e saj duke mos mbetur i fiksuar në etikën e Aristotelit... Sa punëve të mirë u ka dalë mbanë! Ai ka mbrojtur të tërë kufinjtë e diturive dhe fushave...

Mjeshtër Dīnānī: Po, ai nuk ngatërron asnjë fushë me njëra-tjetrën; në çdo fushë që trajton ai tregon kujdes në qëndrimin brenda kufinjve të asaj fushe.

Lārīxhānī: A mund të themi se ai njëkohësisht është dhe “muṣliḥ” (ndreqës, reformist?!)

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër... Madje ai është një reformist etik, politik dhe shkencor...

Lārīxhānī: Si dhe njëra nga gjërat që Ṭūsīu ka bërë me shenjë është fakti se përderisa njeriu të mund të zbulojë aftësinë qenësore të tij, pra xhāmu’l-Xhem‘in (pasqyra, qelqin Bashkues) të tij, është e vërteta që ai mund të përtypë, tresë në këtë detin e qenies ku ai shikon gjithçka. Domethënë nuk duhet dhënë gjykimi mbi asgjë vetëm duke u nisur nga pamja e jashtme e saj... Përafërsisht deri në njëzetë libra unë kam qenë dëshmitar se sa shumë që është përçmuar, përulur marrëdhënia e tij me sundimtarin mongol Khulāgu Khānin... Por nëse do ta shikojmë në një mënyrë realiste, do të shohim se të tëra këto janë përtypur, tretur në atë botën e paanë dhe të pa masë të mendimit të këtij mendimtari të madh.

Mjeshtër Dīnānī: Shumë mirë, po përfundimet e përftuara nga ai sundimtari mongol?! Ai ndërtoi Observatorin e Merāgas në një mënyrë të kujdesshme, siguroi një mundësi për të ndërtuar observatorin falë drejtimit të institucioneve bamirëse ku u vu në krye. Nëse ai do të tërhiqej në cepin, këndin e tij, do ta linte këtë sundimtar të bënte ç’të donte në gjendjen e tij, atëherë nuk mund të pritej asgjë tjetër përveç shkatërrimit dhe shthurjes së drejtimit të këtij sundimtari...

Lārīxhānī: Në një libër të të ndjerit Muḥammed Tāḳī Muderris Rezevīu ishte e shkruar se Naṣīruddīn Ṭūsīu ishte njeriu i parë i cili dha urdhër për mbajtjen e vajtimit Imām Ḥusejnit (p.m.t.) në Observatorin e Merāgas. Ky është një tregues tjetër se sa rëndësi i kishte dhënë kësaj çështjeje...

Mjeshtër Dīnānī: Ai ishte një shī‘īt i vërtetë. Cilido që ka dyshime për shī‘īzmin e tij le ta dijë se Ṭūsīu është një shī‘īt kokë e këmbë.

Lārīxhānī: Unë dua të citoj se ju në këtë librin tuaj, me të vërtetë keni arritur përfundime madhështore rreth tij.

Çështjet që përpunuam deri tani, ishin më të bukura se ato që kemi përpunuar kurdoherë, mjeshtër i nderuar.

Fragmenti i sotëm që përcollëm nga sqarimi i bërë nga Ṭūsīu, kishte vënë marrëdhënien mes khalḳut (krijimit) dhe Khāliḳut (Krijuesit) në dukje. Ajo që dëshirojmë është që ky kuptim, ndërgjegjësim i hollë, le të jetë ndihmësi në kapërcimin tonë të një morie problemesh në jetesën tonë të përditshme. Nëse do Allāhu ne do të kemi rastin e prekjes së imtësive të kësaj çështjeje në programin tonë të ardhshëm. Nëse njeriu mund t’i hetojë këta personalitete të mëdhenj dhe të mund të shkojë pas gjurmës së tyre... Të them të drejtën unë dëshmoj, vë re urinë tuaj jo vetëm në këtë çështje këtu, por dhe në mbarë në librat tuaj dhe lakmoj këtë anën tuaj.

Ne do të jemi duke pritur shoqërimin e ndjekësve tanë të nderuar në programet tona në vazhdim në të cilat do të vijojmë që të bëjmë këtë personalitet madhështor të njohur. Me dëshirën se do të takohemi përsëri në programin vijues tonin, ne ju falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut të Madhëruar mbarë miqve dhe ndjekësve tanë të nderuar, së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak