Kurse Ḥaḳḳu Tebāreke ue Te‘ālā (i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar) është hem fā‘ili (bërësi) dhe hem gāja (qëllimi, synimi) i botës. Cili është qëllimi i krijimit të kësaj bote?! Vallë përse Allāhu i Lartësuar e ka krijuar botën që të marrë udhën e drejtë, duhur?! Përfundimi i kësaj bote është njeriu dhe ai duhet të kthehet përsëri tek Allāhu i Lavdëruar. Atëherë nënvizojmë se Allāhu i Madhëruar është hem fā‘ili (bërësi) dhe hem gāja (qëllimi, synimi) i botës. Ai duke qenë se është hem fā‘il (bërës) dhe hem gāje (qëllim, synim) është hem Eūelu (i Pari) dhe hem Ākhiru (i Fundit).

Mendimet Politike Dhe Shoqërore Të Fārābīut

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

Ashtu siç e kujtoni ne kemi disa mësime të mira, që po shëtisim në kopështin plot me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira dhe të larta të ḥakīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ashtu siç e dini ne po bëjmë për sistemin epistemologjik fjalë të Fārābīut dhe po përfitojmë nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e mjeshtrit tonë të nderuar.

Kurse sot ne do të përfitojmë nga mendimet e mjeshtrit tonë të nderuar, hirësisë së tij në çështjen e shikimit të epistemologjisë së tij. Çështja jonë e ditës së sotme ka mundësi që të përmbajë një sasi termash filozofikë. Kjo çështje ishte cilat janë udhët e përftimit të diturisë në aspektin e këtij filozofi të madh.

Gjej rastin për të shpalosur se ḥakīm (i urti) Ebū Naṣr Fārābīu është një filozof që ka një mori nendimesh, shqetësimesh politike dhe shoqërore. Kjo gjendje i çeli udhën krijimit të tij të një lidhjeje në gjirin e çështjeve politike dhe shoqërore, si dhe bëri të mundur hartimin, përpilimin e tij të një sërë larmie veprash në këtë fushë. Ju keni sqaruar thelbin e mendimeve të tij në rrafshin politiko-shoqëror në pjesën e “Hyrjes” së veprës suaj me me titull: “Përgjërimi i Filozofit”. Ne jemi të mendimit se hulumtimi ynë i çështjeve të këtushme fillimisht do të jetë i dobishëm, përpara se të bëjmë hyrjen e veprës suaj me titull: “Përgjërimi i Filozofit”.

Politika sipas mendimit të Fārābīut është dy llojesh: “Sijāsetu’l-akhlāḳijje” (politika etike) dhe “sijāsetu’l-medenijje” (politika qytetare): “Themeli i politikës etike mbështetet në robërimin ndaj Allāhut të Lartësuar, në besimin në me‘ād (vendin e kthimit) dhe uaḥjin (shpalljen hyjnore), domosdoshmërinë e shpërblimit dhe krijimin e njeriut, në dy fuqitë kundërshtuese të njëra-tjetrës si sjellja engjëllore (sjellja e butë, morali i bukur, mirë) dhe qenia grabitqar; kurse themeli i politikës qytetare mbështetet në domosdoshmërinë e qenies, këshillimin dhe ndihmën e ndërsjellë shoqërore dhe në parime si pjesëmarrja e barabartë e mbarë individëve (njerëzve) në shoqëri. Ndërsa çështja që është interesante këtu është se ai lumturinë e politikës qytetare e di, njeh si të lidhur, varur me zhvillimin e politikës etike”.

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Mjeshtër i nderuar, ne fillojmë mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, duke pohuar se me të vërtetë filozof Fārābīu ka mendime madhështore hem mbi çështjet shoqërore dhe hem mbi lidhjen që këto çështje kanë me fillimin e qenies. Në të vërtetë ne duhet të themi se mendimi i tij ka ndjekur një ecuri, rrjedhë të drejtë nga fizika në metafizikë dhe nga metafizika në fizikë. Edhe ky është një lloj mendimi. Nëse ne drejtojmë pretendimin se Fārābīu është një filozof kulture, atëherë ky është një pretendim mëse me vend. Përkufizimi më i duhur rreth filozofisë së Fārābīut, do të jetë cilësimi i filozofisë së tij një filozofi kulture, kurse atë vetë si një filozof kulture. Ai ka një mori mendimesh kulturore. Mbarë të urtët muslimanë, kanë thënë disa gjëra lidhur me shoqërinë, krahas thënies së tyre në vija të përgjithshme.

Megjithatë asnjë filozof gjatë katërmbëdhjetë shekujve (të hixhretit, mërgimit) që ka ardhur deri në ditët e sotme - sigurisht askush që është “filozof”... Këtë gjë ua miratoj nga ana ime dhe kam për qëllim filozofët e mëdhenj këtu; sepse nga ana tjetër ne kemi patur shumë dijetarë dhe të mëdhenj tanë, të cilët kanë bërë shpeshherë fjalë për çështjet shoqërore nën ofiqe e tituj të jerë - nuk ka bërë për çështjet shoqërore fjalë aq sa ka bërë filozofi ynë i madh Fārābīu. Ky i fundit është autori i veprave me titull si “El-Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm) dhe “Es-Sijāsetu’l-Medenijje” (Politika Qytetare) dhe “El-Kitābu’l-Mil’leti” (Libri i Popullit). Ai ka përkufizuar “medīnet” (qytetet) në dy veprat e para të tij. Fjalëza ‘arabe “مَدِينَةٌ” “medīne” (qytet) është vetë fjala “medenijjet” (qytet, qytetërim, urbanistikë). Ai gjithashtu ka shqyrtuar dhe kuptimin e fjalëzës ‘arabe “مِلَّةٌ” “mil’let” (komb, popull) në këtë veprën e tij të fundit.

Në këtë çast le t’i kthehemi çështjes duke hedhur dritë se kjo fjalëza ‘arabe “مَدِينَةٌ” “medīne” (qytet) është e barasvlefshme me fjalën greke “πόλη” “poli(s)” (qytet). Përsëri filozofi ynë i njohur e ka ndarë “medīnen” (qytetin) në pjesë si medīnetu’l-xhāhile (qyteti i paditur), medīnetu’l-fāsiḳa (qyteti i prishur, shthurur) dhe medīnetu’l-mubeddile (qyteti ndryshues, zëvendësues), si dhe i ka qartësuar në mënyrë të hollësishme këto pjesë, mirëpo ne nuk do të hyjmë në imtësitë e këtyre çështjeve. Shikoni ecja, lëvizja e drejtë nga shqisa në mendje dhe nga mendja në shqisë është puna e një filozofi. Disa njerëz mbesin vetëm në nivelin e shqisës dhe as nuk mund të arrijnë në 'ālemu'l-khajjālin (botën e ëndrrës) që është një shkallë më e lartë e kësaj. Disa janë aq logjikues, racionalistë sa ata nuk kanë durim as që të ulen në shkallët më të ulëta dhe tanimë mbeten indiferentë ndaj ‘ālemu’l-ḥissit (botës së shqisës).

Fārābīu është munduar që ta ruajë këtë drejtpeshim. Ai është ulur në mënyrë të rregullt nga mendja në shqisë dhe është ngjitur nga shqisa në mendje. Ndërkohë ai ka përshkuar dhe shkallët e tjera si ëndrra dhe vegimi që zënë vend në mes të shqisës dhe mendjes. Dikush që nuk mund të ngjitet jashtë, lart botës së shqisës, sado të bëjë për mendjen fjalë, mendja për të cilën flet është një mendje e përzier me ëndrrën dhe shqisat. Unë si fillim dua të përcjell këto të dhëna në cilësinë e hyrjes: Shikoni, nëse qeniet shqisore nuk do të ishin, atëherë as ne nuk do të kishim një përvojën tonë (eksperiment, përvojë, provën). Në këtë çast kriteri, norma e gjërave që shprehet si “shkencat empirike” - që në botën e ditëve tona kur thuhet shkencë, me këtë të fundit në shumicën e rasteve kihen për synim vetëm shkencat empirike - mbështeten në eksperimentin, provën. Për sa kohë që një shkencë nuk është empirike, ata nuk e emërtojnë si “shkencë” atë.

Sipas këtyre autoriteteve shkenca duhet të jetë empirike. Megjithatë bëhet për disa ndasi mendimi fjalë në lidhje me matematikën. Sepse disa orvaten që ta bëjnë matematikën empirike. Disa pjesë, shtresa dalin kundër këtij mendimi. Ne nuk duam të hyjmë në këto imtësi. Si do që të jetë nëse gjërat shqisore nuk do të ishin, atëherë nuk do të ishin as përvojat, shqisimet e njeriut. Si rrjedhojë pohojmë se eksperimenti, përvoja, prova është një mbështetje dhe një themel për gjërat shqisore. Sërish nëse do të kthehemi në vendin ku bëjmë fjalë; dikush për sa kohë që dikush mbetet në botën e shqisës, nuk mund ta kalojë, kapërcejë këtë botë dhe nuk përparon drejt botës së mendjes, ai nuk mund të arrijë as në diturinë dhe ndërgjegjen. Burgosja brenda kufinjve të botës së shqisës dhe mospërparimi drejt botës së të menduarës, nënkupton pamundësinë e arritjes në diturinë dhe ndërgjegjen. Këto çështje nuk kihen në përgjithësi parasysh.

Shtojmë se janë të pranishme disa dallime mes maḥsūsit (të shqisuarës) dhe me‘ḳūlit (të menduarës). Njerëzit gjërat e përjetuara dhe të shqisuara i pandehin si me‘ḳūlāt (të menduara). Kjo qenia bazë, themel e përjetimit dhe shqisimit, pra cilësimi, dhënia, kushtimi i rëndësisë më tepër se ç’duhet i eksperimentit, provës - që natyrisht se prova është e rëndësishme në vetvete; askush të mos mendojë se ne jemi kundërshtarë të provës. Madje as nuk mund të dyshohet se prova është mbështetja dhe themeli i diturisë dhe mendimit - kjo i çel udhë një sërë problemesh. Bota e sotme i ka besuar aq shumë qenies së provës bazë (madje e ka pasqyruar dhe në fe këtë), vazhdimisht bën për një gjë të quajtur “përjetim, shqisim fetar” fjalë dhe madje-madje shkruan dhe libra në këtë fushë. Në ditët e sotme ajo bën për mendimin e përjetimit, shqisimit fetar të amerikanit William James fjalë.

Ky i fundit është një njeri i cili iu është përkushtuar, prirur në mënyrë veçantë ndaj kësaj çështjeje. Shumë mirë, le t’i drejtojmë atij pyetjen se çfarë është prova, përjetimi, shqisimi tani: “Prova është gjëja e përjetuar, shqisuar dhe e cila mund të shndërrohet në çështje, temë hulumtimi në laborator. Shumë mirë, por në cilët laboratorë mund të përjetohet, shqisohet feja?! Ata thonë se kjo ndodh, përjetohet në botën e brendshme të njeriut. Gjithashtu ne duhet të shohim dhe se në cilën mënyrë këta njerëz e kanë përkufizuar dhe komentuar botën e brendshme. Sidoqoftë bëjmë të qartë se nuk ka asnjë nevojë që të hyjmë në këto lloj çështjesh. Përvoja fetare ka fituar mjaft popullaritet sot. Madje disa herë dhe një i urtë mund të bëjë për pervojën fetar fjalë. Krahas kësaj ai orvatet që ta sqarojë, themelojë me mendje këtë përvojën fetare të tij. Personalitete të mëdha si Ibn ‘Arabīu ose Mullah Ṣadrā e kanë sqaruar në një mënyrë logjike, racionale këtë.

Ndonjëherë dikush që bën përvojën fetare fjalë mund të jetë dikush që merr shqisën për bazë. Ky dikush nuk ka asnjë punë me mendjen. Në këtë gjendje ne nuk mund ta kuptojmë se çfarë ka për qëllim. Këto janë çështje të hollësishme të cilat ne duhet t’i shtjellojmë dhe të qëndrojmë me kujdes, vëmendje mbi to në një program të veçantë. Shprehemi kështu sepse në ditët e sotme përpilohen një mori librash rreth përvojës fetare dhe mbase një sërë njerëzish do të ndjejnë shqetësim nga gjërat që do të sqarojmë. Fundja megjithëse prova, përvoja është themeli i diturisë, njeriu gjithmonë duhet të punojë që t’i parakalojë përvojat shqisore. Ne duhet të fillojmë nga maḥsūsatet (të ndjesuarat, shqisuarat) dhe shqisat, për të cilën kishim bërë dhe më parë fjalë. Si përfundim ne duhet të arrijmë në dituri dhe në një ndërgjegje. Shtrirja nga shqisa në mendje dhe nga mendja në shqisë... Ja pra këtë ka bërë Fārābīu.

Ai është një filozof dhe metafizikan në etapë të parë. Domethënë ai duke u nisur nga Allāhu arrin në shqisë dhe duke u nisur nga shqisa arrin tek Allāhu. Pra ai arrin nga mebde’ja (fillimi) në muntehā (fund) dhe nga muntehāja (fundi) në mebde’ (fillim). Allāhu i Lartësuar është “هُوَ الْاَوَّلُ وَالْاٰخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيْمٌ” “Huue’l-Eūelu ue’l-Ākhiru ue’ḍḥ-Ḍḥāhiru ue’l-Bāṭinu, ue Huue bikul’li shejin ‘alīmun” (Ai është i Pari dhe i Fundit, Ai është i Dukshmi dhe i Padukshmi dhe Ai mbi çdo gjë është i ditur). (Sūre Ḥadīd, 3) Nëse më lejoni unë dua të komentoj këtë ājet të nderuar ḳurānor, si pasojë e qenies së lidhur me mendimin e Fārābīut: “Vallë çfarë do të thotë se Allāhu është hem Eūelu (i Pari) dhe hem Ākhiru (i Fundit)?!” Pra a është ky një fillim dhe fund kohor?! Këtu një njeri mund të ndërhyjë dhe të kundërshtojë si më poshtë: “Vallë përse të mos jetë?! Ai është i Pari dhe i Fundit dhe si kohë”. Ky kuptim është i drejtë, saktë. Mirëpo ai që unë kam për qëllim, nuk është një kuptim i tillë.

Allāhu i Lavdëruar është “Eūelu” (i Pari) dhe “Ākhiru” (i Fundit). Unë “Eūelit” (të Parit) i jap kuptim si “fā‘il” (bërës, veprues) dhe “Ākhirit” (të Fundit) si “gāje” (qëllim, synim). Para së gjithash fā‘ili (bërësi, vepruesi) është animi, lakimi në një punë (synimi i diçkaje). Shumë mirë, por fundi, ose përfundimi që nënkupton “gājen” (qëllimin, synimin) kur përftohet?! Në fund të gjësë, punës së zënë fill... Kur një bujk, kopështar, ose vreshtar do të mbjellë (ose të rrisë) në arën, kopështin, ose vreshtin e tij një pemë dardhe, fillimisht ai mbjell një farë dardhe për këtë. Pyetja që duhet ngritur në këtë çast është si vijon: “Vallë a kishte ai një qëllim kur e mbolli këtë pemë, apo ai e bëri shkeleshko këtë punë?!” Përgjigjemi se po ai kishte një qëllim, i cili ishte përfitimi, shfrytëzimi i frutit të kësaj peme. Por kjo pemë nuk ka ende një frut. Ajo është thjesht një fidan tani për tani...

Kurse bujku ose kopështari e kishte mbjellë këtë pemë me qëllimin, synimin e përftimit të dardhës. Ky fi‘l (bërje, vepër) e bujkut, ose kopështarit është “Eūel” (i Parë). Kur do të ndodhë përftimi i dardhës që është qëllimi i tij?! Në fund të punës (pra në fund të kësaj vepre - mbjellje, krasitje, prashitje, ujitje, korrje, etj.)... Për shembull pas disa viteve... Kurse Ḥaḳḳu Tebāreke ue Te‘ālā (i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar) është hem fā‘ili (bërësi) dhe hem gāja (qëllimi, synimi) i botës. Cili është qëllimi i krijimit të kësaj bote?! Vallë përse Allāhu i Lartësuar e ka krijuar botën që të marrë udhën e drejtë, duhur?! Përfundimi i kësaj bote është njeriu dhe ai duhet të kthehet përsëri tek Allāhu i Lavdëruar. Atëherë nënvizojmë se Allāhu i Madhëruar është hem fā‘ili (bërësi) dhe hem gāja (qëllimi, synimi) i botës. Ai duke qenë se është hem fā‘il (bërës) dhe hem gāje (qëllim, synim) është hem Eūelu (i Pari) dhe hem Ākhiru (i Fundit).

Nëse ky lloj mendimi merr gjendjen e një rregulli filozofik dhe mendor, atëherë dhe filozofi ka ecur në këtë drejtim. Ja pra dhe Fārābīu ecën, lëviz plotësisht brenda kësaj rryme. Ai duke u nisur nga mebde’ja (fillimi) arrin deri në hejūlān (lëndën, qelizën e parë) dhe duke u nisur nga kjo e fundit përparon drejt mebde’s (fillimit). Domethënë një ecuri, lëvizje, udhëtim nga fizika drejt metafizikës dhe nga metafizika drejt fizikës...

Lārīxhānī: Pra ky fā‘il (bërës) dhe gāje (qëllim) nuk janë kohorë dhe vendorë.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e saktë, ata nuk janë. Fā‘ili (bërësi) dhe gāja (qëllimi) janë hem përtej kohës dhe hem përtej vendit. Lejomëni t’iu shtroj këtë pyetje: “Allāhu i Madhëruar, i Cili e ka krijuar vetë kohën si një fā‘il (bërës), a e ka krijuar atë në kohë, apo Ai është në lā zamān (jashtë, përtej, përveç kohës)?!”

Lārīxhānī: Besoj se Ai është në lā zamān (jashtë, përtej, përveç kohës).

Mjeshtër Dīnānī: Shumë bukur. Allāhu është fundi i kohës. Edhe sikur të mos ishte, jetë koha, Allāhu është gjithmonë. Koha mund të mos jetë; mirëpo Ai është gjithmonë i pranishëm. Duke qenë se Allāhu është fā‘il (bërës) dhe gāje (qëllim), atëherë Ai nuk duhet të jetë domosdoshmërisht një i parë ose i fundit  kohor dhe vendor. Shtojmë se natyrisht se Ai ka një qenie të parë dhe të fundit kohore dhe vendore; por nga ana tjetër Ai ka dhe një qenie të parë dhe të fundit përtej kohës dhe vendit. Shkurt i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar nuk është i kushtëzuar me kohën dhe vendin.

Lārīxhānī: Madje-madje si fillimi dhe fundi ka mundësi që të jenë pa fillim dhe pa fund.

Mjeshtër Dīnānī: Po, patjetër. Shikoni çdo gjë ka një fillim dhe një fund. Krahas kësaj ne nuk mund të themi se Allāhu ka një fillim dhe një fund, sepse Ai është vetë fillimi dhe fundi. Kjo thënie ka, përbën dallim nga thëniet e mëparshme. Çdo qenie ka një ḍḥāhir (anë të dukshme, jashtme) dhe bāṭin (anë të brendshme, padukshme). Vallë a ka dhe Allāhu një një ḍḥāhir (anë të jashtme) dhe bāṭin (anë të brendshme), apo Ai është vetë eḍḥ-Ḍḥāhiru (i Dukshmi) dhe el-Bāṭinu (i Padukshmi)?!

Lārīxhānī: Ai është vetë eḍḥ-Ḍḥāhiru (i Dukshmi) dhe el-Bāṭinu (i Padukshmi).

Mjeshtër Dīnānī: Po. Ja pra pikërisht kjo gjendje është e ndryshme. Ai është vetë eḍḥ-Ḍḥāhiru (i Dukshmi) dhe el-Bāṭinu (i Padukshmi). Ai nuk është një qenie që mund të cënohet, preket nga fillimi dhe fundi.

Gjithashtu dhe ajo që dua të them unë është kjo: Ja pra mendimi, meditimi i Fārābīut mbështetet në këto themele. Ai me të vërtetë është një filozof i meditimit. Çfarë është mendimi?!

Lārīxhānī: Mjeshtër, nëse më lejoni, unë dua t’iu bëj një pyetje që ka të bëjë me çështjen: “Filozofi Fārābī, shënjon dy pika në veprën e tij me titull: “Ārāju Ehli’l-Medīneti’l-Fāḍile" (Kohët e Banorëve të Qytetit të Virtytshëm). Me sa kuptohet këto thënie përbëjnë thelbin e mbarë sistemeve të cilat janë të pranishme në botë. Përsëri kjo ka të bëjë dhe me çështjen ḍḥāhir (e dukshme) dhe bāṭin (e padukshme). Ai shpreh se qeveritë kanë një formë, ḍḥāhir (anë të dukshme) - që kjo formë është qytetërimi i tyre -, kurse bāṭini (ana e padukshme) dhe thelbi i tyre janë ḥikmet (urtësi). Pikërisht në këtë pikë ne vëmë re se ḥikmeti (urtësia) me ḥukūmetin (qeverinë) zhvillohen brenda njëra-tjetrës.

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e vërtetë. Një ḥukūmet (qeveri) që nuk mbështetet në ḥikmet (urtësi) nuk është një ḥukūmet (qeveri) e drejtë, saktë. Pra gjithçka - dhe natyrisht se dhe bota - mbështetet në ḥikmet (urtësi). Vallë a mund të thoni se çështjet shoqërore dhe qeveritë nuk janë, mbështeten në urtësi, nëse themeli i botës së qenies mbështetet në urtësi?! Nëse themeli i botës së qenies është, mbështetet në urtësi - që ashtu është dhe sado kokëgdhë, kokëfortë dhe mohues të jetë dikush, rishtas nuk ka askush që nuk do të mund të mohojë, shikojë urtësinë në botë - vallë a është e mundur që ai të mos shikojë asnjë urtësi në këtë sistem qenie?! Në qoftë se ai nuk e shikon, atëherë kjo nënkupton se ka dëshmuar, vërtetuar idiotësinë, marrëzinë e tij. Nëse një qeveri nuk mbështetet në urtësi, atëherë ajo nuk mund të përputhet, përshtatet as me qenien. E thënë ndryshe ajo nuk ka një kundërpeshë, të kundërt (në botën, sistemin e qenies), ajo është e çrregullt.

Ḥikmeti (urtësia) është vetë në Allāhun e Madhëruar. Ai është vetë Ḥakīm (i Urtë); Ai është i njëjtë dhe vetë ḥikmeti (urtësia) dhe punët, veprat e Tij janë me urtësi. Megjithatë njeriu që është shfaqja e Allāhut të Lartësuar duhet ta përftojë këtë urtësi duke menduar, me meditim. Nëse më lejoni unë kam dëshirë të shpreh se dhe tek Fārābīu, i cili është një filozof kulture, meditimi dhe meditimi, mendimi është një mënyrë dhe ṭarīḳ (udhë). Për shembull le ta zëmë se ju do të shkoni në qytetin e Ḳumit në Īrān. Ju keni përshkuar gjysmën e udhës, mirëpo ju jeni nisur sërish për të shkuar në qytetin e Ḳumit pasi jeni kthyer pas. Në këtë gjendje ju e keni zgjatur udhën. Mirëpo udha e mendimit nuk është si udhët që ecim dhe përshkojmë në jetën tonë të përditshme. Nëse ju mposhteni, hiqni dorë në mesin e kësaj udhe dhe të ktheheni nga udha e mendimit (ashtu siç ndodh në udhët që ecim dhe përshkojmë në jetën tonë të përditshme), ju nuk do të jeni larguar nga qëllimi (synimi për të arritur).

Mendimi është një udhë që megjithëse ju ktheheni pas, përsëri ju nuk do të largoheni nga qëllimi, synimi. Vallë çfarë keni kuptuar nga këto që thashë?! Kushedi se sa njerëz kanë ecur dhe janë aktualisht të pranishëm në këtë botë, të cilët kanë konsumuar gjysmën e jetës së tyre ose një pjesë të caktuar të saj, për të jetuar çdo lloj mendimi. Mirëpo si përfundim këta njerëz kanë arritur në një etapë, fazë të tillë të mendimit, që këta të fundit janë kthyer nga mendimet e tyre të mëparshme pas dhe kanë zgjedhur një udhë më të mirë. Kështu që mendimet e tyre kanë arritur në një shkallë më përpara. Këta janë njerëz, të cilët e kanë kuptuar se kanë bërë gabim. Nëse ata e kanë kuptuar se kanë bërë gabim dhe janë kthyer pas, vallë a e shikoni ju këtë si një humbje, mposhtje, mundje, apo si arritje në qëllim?!

Lārīxhānī: Unë e komentoj këtë si arritje dhe më shumë në qëllim, në njëfarë kuptimi.

Mjeshtër Dīnānī: Jo “në njëfarë kuptimi”, sepse kjo gjendje përkthehet si arritje dhe më shumë në qëllim në mënyrë të prerë. Po iu ilustroj menjëherë një shembull: “Ṣadru’l-Muteel’lihīni Mullah Ṣadrā është një filozof që e dimë, njohim të tërë. Mbarë populli i Īrānit e di, njeh atë. Ai gjatë një pjese të madhe të jetës së tij ka thënë se ka besuar se māhijeti (natyra, përbërja) është thelbi dhe se ka mbrojtur fuqimisht këtë. Por më vonë “pikërisht në mesin e udhës” ka kuptuar se ūxhūdi (qenia) është thelbi. Vallë a është e mundur që ta pranojmë si humbje, mposhtje kthimin, shndërrimin e dikujt i cili ka arritur në mendimin se ūxhūdi (qenia) është thelbi, që e ka mbrojtur me dëshmi të prera dhe të urta - që këto janë dëshmitë e qarta më të pashoqe në çështjen e qenies bazë të ūxhūdit (qenies)?! Që të dy këta (Fārābīu dhe Mullah Ṣadrā) janë dy filozofët tanë shī‘ītë që i dimë, njohim të tërë.

Nëse do të pasqyrojmë një shembull tjetër, nënvizojmë se dhe filozofi austriak Ludwig Wittgenstein në botën perëndimore është kështu. Ata filozofë ekspertë të cilët vënë re dallime mes mendimeve të mëparshme të tij dhe mendimeve të mëvonshme të tij, përdorin thënien “Wittgenstein I” dhe “Wittgenstein II” për këto dy epoka. Vallë a mund ta shikoni si të humbur këtë gjendje për Wittgensteinin?! Kjo gjendje, sipas mendimit tim është një përkryerje. Gjithashtu dhe Imām Gazzālīu është një shembull i gjendjes për të cilën bëmë fjalë. Si rrjedhojë mendimi edhe nëse ktheheni nga e shkuara juaj pas është një udhë ku nuk do të pësoni asnjë lloj humbjeje dhe do ta pranoni si një përkryerje. Në fakt nëse do të vijoni në një mënyrë të drejtë, saktë në udhën tuaj, do të shikoni se mendimi nuk ka ndonjë disfatë, humbje, mposhtje. Vallë a e dini se ku është vendi ku mendimi pëson humbje?! Vendi ku ju jeni në vendnumërim.

Nëse mendimi ndalet dhe bëhet i ndenjur atëherë ai vdes dhe pëson humbje. Krahas kësaj nëse vijon lëvizjen, ai drejtohet, ngrihet dhe vijon udhën e tij ndonëse pëson humbje. Kurse arritja e mendimit në dallimin, ndarjen e gabimit të tij është një lloj përkryerje. Çdo njeri gabon. Vallë a ka diçka, normë, rregull që shkruan se njeriu nuk do të gabojë?! Përveç eimetu’l-me‘ṣūme (imāmëve të pafajshëm)... Imāmët e pafajshëm (p.m.t.) nuk gabojnë. Megjithatë njeriu gabon. Majaja, natyra, thelbi i tij është gabimi. Tekefundit biri i i njeriut arrin në dallimin, ndarjen e gabimit dhe ky gabim bëhet menjëherë një përkryerje, përvojë dhe një trampolinë hedhjeje, kërcimi për të. Kjo gjendje mundëson përshpejtimin e mëtejshëm të ecurisë që përshkon për arritjen në pikësynim.

Lārīxhānī: Vallë a nuk është dhe urtësia kështu?! Sado që një zemër të thyhet, aq më shumë i rritet, shtohet vlera.

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është. Sa pikë të bukur që cekët. Shprehemi kështu sepse një zemër e thyer e ndreq dhe më shumë veten. Gjendja e thyer e çdo gjëje është e keqe; mirëpo një zemër e thyer është e mirë. Nëse një ndërtesë shembet, kjo do të thotë se ajo ka një mangësi. Por nëse zemra thyhet, kjo jo vetëm që nuk bart kuptimin se kjo ka një mangësi, përkundrazi kjo është diçka që ia rrit, shton vlerën asaj. Dihet se kjo është një veçori që i përket njeriut.

Lārīxhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, ky ishte një sqarim i mrekullueshëm, mjeshtër i nderuar.
 

Pakësohet, ulet vlera e gjithçkaje të thyer,

Përveç zemrës që është më e çmuar kur thyhet.

(Gjithashtu është thënë dhe se: “Pakësohet, ulet vlera e çdo lënde, malli, plaçke të thyer në treg, kurse blerësi i zemrave të thyera është Allāhu!” (Media e Lirë)

Mjeshtër Dīnānī: Sa bukur që e thatë! Një zemër e thyer bëhet më adhuruese. Përsëri një mendim i gabuar do të bëhet më i përkryer, plotë kur arrin në këtë gabim! Domethënë lëvizja e mendimit kur nuk has në ndërprerje bëhet dhe më e përkryer, plotë. Duke qenë se si mendja dhe zemra janë që të dyja gjëra që u përkasin njeriut, atëherë edhe këto gjendje për të cilat po bëjmë fjalë janë mëse të natyrshme, që të jenë një veçori e cila iu përket njeriut. Ky i fundit bëhet fitues, triumfues me humbje, mposhtje. Njeriu nuk duhet të mendojë se nuk do të humbë, mposhtet kurrë. Ai humb, mposhtet dhe pas saj arrin rishtas në fitore. Fitorja e njeriut është mundësia e zëvendësimit të disfatave, humbjeve, mposhtjeve të tij.

Lārīxhānī: Kjo është vetë një dialektikë e teuḥidit (njëshmërisë).

Mjeshtër Dīnānī: Sigurisht! Çdo qenieje iu është dhuruar përkryerja e saj që nga çasti i parë. Një pemë molle ëshë një pemë molle prej qëmoti. Njeriu është qenia e vetme së cilës nuk ju është dhuruar tërësia e përkryerjeve që nga çasti i parë. Bëni kujdes këtu. Atij përkryerjet natyrore ju jepen përpara tij. Pavarësisht kësaj ai duhet të fitojë (iktisāb) përkryerjet njerëzore. Arsyeja e kësaj është mosqenia e njeriut një qenie e përbërë vetëm nga përmasat lëndore, natyrore. Atij ju janë dhënë këto përkryerje në kornizën e përmasës natyrore. Ndërsa ai duhet t’i përftojë në mënyrë të përshkallëzuar përkryerjet njerëzore. Si rrjedhojë nënvizojmë se njeriut nuk ju janë dhënë të tëra përkryerjet e tij që në fillim. Ai brenda rrjedhës së kohës dhe në përpjesëtim të drejtë me zhvillimin e meditimit të tij, siguron mbarë përkryerjet e tij me ecurinë e përmirësimit moral, shpirtëror dhe mundim. Krahas kësaj gjallesat, kafshët janë ashtu siç ishin që në zanafillë. Ato nuk përftojnë përkryerjen. Në këtë çast më erdhi një ājet ḳurānor në mendje. Por ç’ājet i nderuar se! Të themi të drejtën të tërë ājetet ḳurānore janë një mrekulli më vete; megjithatë ky është një mrekulli tjetër. Shikoni, kohëzgjatja e pirjes së qumështit të gjirit të asnjë qenieje nuk është e gjatë aq sa është ajo e njeriut. Sa është kohëzgjatja e pirjes së qumështit të gjirit të njeriut?!

Lārīxhānī: Dy vite.

Mjeshtër Dīnānī: Cila gjallesë, qenie pi qumësht gjatë dy viteve?! Kohëzgjatja e gjidhënies së asnjë gjallese, kafshe nuk është dy vite. Kjo është një gjendje që i përket vetëm njeriut. Atëherë shikoni se ç’thonë ājetet ḳurānore në këtë çështje?! Që pikërisht në këtë pikë, ne do t’i themi sërish “mrekulli” ājeteve të sipërpërmendura: “حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا ۖ وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا” “Ḥamelethu ummuhu kurhān ue ueḍa‘athu kurhān ue ḥamelethu ue fiṣāluhu thelāthūne sherhān” (E barti atë nëna e tij me mundime, vështirësi dhe e la, lindi, me mundime, vështirësi dhe e barti atë dhe ndarja e tij (nga lindja dhe gjidhënia) është tridhjetë muaj). (Sūre, Aḥḳāf, 15) Kohëzgjatja dhe shtatzania e nënës, e thënë ndryshe harku kohor që njeriu kalon në mitrën e nënës, lindja dhe gjidhënia e tij (gjithsej) është tridhjetë muaj. Nga ana tjetër një ājet tjetër ḳurānor lajmëron se foshnja pi qumësht gjiri dy vite të plota. Sa muaj bëjnë dy vite?! Njëzetëekatër. Kur heqim, zbresim njëzetëekatër muaj nga tridhjetë muaj, mbesin gjashtë muaj pas.

Shumë mirë, por vallë sa qëndron njeriu në mitrën e nënës, gjashtë muaj apo nëntë muaj?! Nëntë muaj. Shumë mirë, sipas llogaritjes së ājetit, vallë përse këtu mbesin gjashtë muaj pas. Sa thënie interesante! Në thelb Ḳur’āni Famëlartë këtu na njofton se foshnja mund të lindë dhe gjashtë muajshe. Vallë a nuk keni dëgjuar më parë për ardhjen e një foshnjeje gjashtë muajshe, gjashtanike në këtë botë?! Japim përgjigje se është e mundur ardhja në muajin e gjashtë të një foshnjeje në këtë botë. Këtu bëhet dhe për mundësinë e zgjatjes së paktën gjashtë muaj fjalë të shtazanisë; mirëpo nuk jepet asnjë e dhënë në lidhje me kohëzgjatjen më të gjatë të saj. Njëzetëekatër muajshi i tridhjetë muajve, fiṣāli që kalon në ājetin e mësipërm ḳurānor pra epoka e ndarjes, shkëputjes është e barasvlefshme me epokën e pirjes së qumështit të foshnjes. Ndërsa gjashtë muajt që mbesin nga kjo kohëzgjatje pas qartësohet se kohëzgjatja e shtatzanisë është (të paktën) gjashtë muaj. Natyrisht se kjo kohëzgjatje mund të jetë dhe nëntë muaj.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, tanimë le të kthehemi në mendimet Fārābīut. Ai anën e dukshme të ḥukūmetit (qeverisë) e di si qytetërim, kurse anën e padukshme të saj e di si ḥikmet (urtësi). Për të njëjtën arsye ai e shikon të domosdoshme praninë e ḥakīmit (gjykatësit, të urtit) si drejtues, kryetar në përbërjen, strukturën e qeverisë. Sipas tij njeriu i vetëm i cili mund të kyçë, lidh nyje të dukshmen me të padukshmen me njëra-tjetrën është ḥakīmi (i urti). Kurse pika e dytë është kjo: Unë hem në veprën e tij me titull: “Ārāju’l-Ehli’l-Medīneti’l-Fāḍile” (Kohët e Banorëve të Qytetit të Virtytshëm) dhe hem në veprën e tij me titull: “Sijāsetu’l-Medenijje” (Politika Qytetare) kam vënë re se ai e ka përkufizuar drejtësinë pikërisht si Emīru’l-Mu’minīni Imām ‘Alī (p.m.t.) “vënia e çdo gjëje në vendin e saj”. Ai mbron dhe se kjo ueḍa‘a (vënie) është një aftësi, mjeshtri, zotësi e ḥakīmit (të urtit), i cili di se çfarë është gjëja që është temë e vënies dhe drejtësia. Madje ai shkakun e mosshkuarjes së shoqërive pas drejtësisë, e lidh me mosqenien në dorën e një ḥakīmi (të urti) të kësaj peshores së drejtësisë. Kjo ishte një thënie mjaft interesante për mua.

Mjeshtër Dīnānī: Shikoni, ashtu siç përcaktuat dhe ju, në sherī‘atin (ligjshmërinë hyjnore) tonë ḥakīmët (gjykatësit) dhe mutekel’limët (apologjetët) e kanë përkufizuar drejtësinë si “vënia e çdo gjëje në vendin e saj”. Ky është njëri nga përkufizmet më të bukura të drejtësisë. Drejtësi nuk do të thotë barazi. Pra kur çdo gjë gjendet në vendin e saj, atëherë kjo është drejtësi. Ky është përshkrimi më i bukur i mundur. Mirëpo pyetja është kjo: “Si duhet të diagnostikohet, identifikohet se ku është vendi i një gjëje?!” Për shembull, në cilën bibliotekë ose në cilin raft të saj duhet të zërë vend, një libër i shkruar në çdo lloj fushe?! Ku duhet të vihet kjo tryezë që është përpara nesh?! Ku duhet të jetë vendi i një tulle në mur?! Kush i përcakton këto?! Ḥakīmi (i urti)... Shumë mirë, theksojmë se një arkitekt mund të na thotë se ku duhet ta vëmë tullën dhe një inxhinier mund të na thotë se ku duhet ta vëmë motorin e një mjeti.

Por kur marrim mbarë botën parasysh, kush është njeriu që do të mund të diagnostikojë, identifikojë vendin më të duhur të një gjëje?! Kthejmë përgjigje se ai është ḥakīmi (i urti). Në këtë etapën e parë kjo është puna e Ḥaḳḳut Te‘ālā (të Vërtetit të Madhëruar), kurse në etapën e dytë kjo është puna e ḥakīmit (të urtit), i cili është shfaqja e Ḥaḳḳut Te‘ālā (të Vërtetit të Madhëruar). Vëmë theksin se njeriu i cili di se ku është një gjë është ḥakīmi (i urti). Pikë së pari ai duhet të dijë mirë vendin e një gjëje, kurse pikë së dyti ai duhet të diagnostikojë, identifikojë se ku duhet të vihen gjërat. Ky është një qëndrim i urtë. Kështu që i Vërteti i Madhëruar është Ḥakīm (i Urtë) dhe çdo gjë e ka vënë në vendin e saj. Edhe një i urtë shoqëror - sepse ju cituat fjalën “medenijjet” (qytetërim) siç është filozofi ynë Fārābīu bën për moralin, qytetërimin dhe urtësinë fjalë - ashtu siç kumtuat dhe ju, është dikush i cili di se ku duhet të jetë vendi i çdo individi në shoqëri.

Për shembull në cilin dikaster, institucion, ministri, njësi, zyrë duhet të zërë një deputet, drejtor, kryetar, ministër, ose përgjegjës vend?! Si përfundim këtu bëhet dhe një rreshtim përparësie. Për çfarë hyn në punë, shërben, vlen dikush?! Nëse njerëzit zënë në postet e përshtatshme me mendimet dhe mjeshtëritë e tyre vend, atje është medīnetu’l-fāḍile (qyteti i virtytshëm). Në rast se njerëzit zënë vendin e njeri-tjetrit dhe gjenden në vende ku nuk duhet të gjenden (atëherë këtu shkaktohet një kaos, katrahurë, trazirë e paparë dhe në vend të medīnetu’l-fāḍiles (qytetit të virtytshëm) shndërrohet në medīnetu’l-fāsiḳa (qyteti i prishur, shthurur), ose medīnetu’l-xhāhile (qyteti i paditur): Media e Lirë).

Për sa i përket këtij shembulli, unë dua të prek një rrëfim të shkurtër por shumë interesant: “Ky është një rrëfim i përcjellur nga ḥakīm Nerāḳīu: “Një ujk do të hajë një gomar dhe e ndjek për një copë herë. Kur ujku i vjen pranë gomarit, ky i fundit e kupton se ujku do ta hajë dhe e josh duke i thënë këto fjalë të ëmbla: “Ti do të më hash dhe të më kollufisësh në njëherë të vetme dhe më pas kur të jesh përsëri barkthatë dhe i uritur, këtë herë do të rendësh pas një gjahu tjetër pas. Kurse unë do të të them diçka që do të të hyjë dhe më shumë në punë se kjo:

“Këto patkonjtë e mi që po i shikon janë nga ari. Nëse do të më hash, rishtas hamë. Krahas kësaj merri dhe shiti këto patkonjtë e mi, me qëllim që të mos mbesësh më kurrë i uritur më pas. Me shitjen e këtyre patkonjve t’i mund të blesh me qindra gomerë që do të të mjaftojnë deri në fund të jetës sënde”. Ujkut i duket i arsyeshëm ky mendim dhe duke u përkulur drejt këmbëve të gomarit, do t’ia heqë patkonjtë. Në këtë çast gomari e godet me një shkelm aq të fuqishëm me dy këmbët e pasme të tij sa ujkut i bien të tërë dhëmbët nga goja. Tanimë ai nuk ka dhëmbë me të cilat mund të hajë gomarin. Më tej, ai e lë atë vend me gojën e gjakosur. Teksa ecte gjatë udhës, ai thoshte këto fjalë vetë me vete: “O ujk, ti që ke qenë kasap për vite e vite me radhë. Tani përse përpiqesh të bëhesh nallban (mbathës, zhveshës patkonjsh)?!” Po, kjo është e vërtetë, sepse nëse një kasap përpiqet të bëhet nallban, ja pra kjo është ajo që do t’i ndodhë. Një kasap nuk duhet të bëhet nallban dhe një nallban nuk duhet të bëhet kasap. Ḥikmeti (urtësia) përkthehet qenia e çdo gjëje në vendin e saj. Fārābīu duke filluar nga ḥikmeti (urtësia) arrin në “medīne” (qytet), pra nga etika, morali në “medenijjet” (qytetërim). Ne nuk kemi ardhur ende në kreun, pjesën me titull: “Përgjërimi i Fārābīut” të librit tim me titull: “Përgjërimi i Filozofit”. Ai është përgjëruar me gjuhën e filozofisë.

Lārīxhānī: Unë them le të vazhdojmë në çështjen e drejtësisë.

Mjeshtër Dīnānī: E di. Megjithatë dhe kjo gjë për të cilën fola ka të bëjë me drejtësinë. Përgjërimi është hyrja në ḥaluet (ëmbëlsi, intimitet, privatësi) me Zotin e tij. Domethënë në çastin e përgjërimit, nuk gjendet askush tjetër përveç vetë njeriut dhe Allāhut. Ai ulet, zbret dhe nga ky ḥaluet (ëmbëlsi, intimitet, privatësi) dhe vazhdon me etikën, moralin udhën. Shumë mirë, por çfarë është etika?! Vallë a është etika individuale, personale apo kolektive, shoqërore?! Përgjigjemi se ka dhe diçka të quajtur etikë individuale, personale dhe secila nga këto kërkon një sqarim të veçantë. Etika individuale, personale është lidhja e njeriut me Allāhun. Shumë mirë, por çfarë është etika shoqërore?! Njeriu është brenda një lidhjeje hem me Zotin e tij, hem me vetveten dhe hem me shoqërinë. Lidhja e njeriut me Allāhun është përgjërim. Ky është ḥalueti (ëmbëlsia, intimiteti, privatësia). Gjithashtu njeriu është në gjendje lidhjeje dhe me vetveten.

Kjo e fundit shfaqet në formën e diturisë së përmirësimeve të tij dhe largimi, shmangia e vetvetes nga gjërat që do ta shkatërrojnë atë. Kurse një lidhje tjetër është ajo që ka me shoqërinë. Shikoni, ai zgjatet nga përgjërimi në etikë dhe nga etika në qytetërim; ndërkohë ai e komenton dhe qytetërimin si ḥikmet (urtësi). Pra çdo gjë duhet të zërë në vendin e saj vend. Ashtu siç kam bërë dhe më herët fjalë ai është një filozof kulture; ai ulet, zbret duke u nisur nga Ḥaḳḳu Tebāreke ue Te‘ālā (i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar) në hejūlān (lëndën, qelizën e parë) dhe deri në çështjet shoqërore të rrafshit, shkallës më të ulët. Lëvizja nga lart (metafizika) poshtë (fizika) dhe nga poshtë lart përshkruan ecurinë, rrjedhën e një mendimi filozofik.

Lārīxhānī: Një tjetër pikë elegante që ai ka cekur është e vërteta, se përderisa nuk ka dikush i cili të themelojë, vërë drejtësinë, nuk do të ndodhë as barazia shoqërore. Kjo është një pikë shumë e bukur. Ky është dhe problemi më i madh i mbarë sistemeve të pranishme në këtë botë. Sepse për këto të fundit çështja se kush do të jetë vënësi i drejtësisë është një çështje e koklavitur, ndërlikuar dhe e mbyllur. Edhe mistiku ynë i madh Meulānā ka përpiluar dyvargësh shumë interesant në këtë çështje:

Elbi është barasvlerësuar me arin në peshore,

Por ky bashkim nuk është dëshmi që elbi të quhet një gur i çmuar.

Në dyvargëshin në fjalë këto dy gjëra janë zbrazur me njëra-tjetrën. Edhe demokracitë e ditëve të sotme e kanë bërë këtë. Për shembull, barasvlerësimi i një të urti me një njeri të rëndomtë, zakonshëm nuk është gjë që bëhet. Sado që ne mund t’i vëmë në njërën anë, pjatë të peshores këta, në të vërtetë ata nuk mund të jenë bashkë. Shikoni, se sa në çështje të bukura bën Fārābīu shenjë!

Mjeshtër Dīnānī: Këto çështje që zutë në gojë janë me të vërtetë shumë mbresëlënëse. Ai flet me gjuhën e të urtëve këtu. Ashtu siç përcaktuat dhe ju, kur ju vini ar dhe elb në masën, peshën e njëjtë në secilën anë, pjatë të peshores, miratojmë se është mëse e vërtetë se këta dy të fundit do të jenë të barabartë me njëri-tjetrin në aspektin e kemmijjetit (sasisë). Fundja si një kilogram ar, elb, grurë dhe gur janë të barabartë me njëri-tjetrin në këndvështrimin e sasisë. Shumë mirë, si është gjendja në këndvsëhtrimin e kejfijjetit (cilësisë)?! Nëse ju do të vini një kilogram ar dhe një kilogram elb përpara dikujt të paditur ose një gomari, vallë a do të drejtohen interesi, përqendrimi dhe vëmendja e tyre drejt arit apo drejt elbit?! Natyrisht se drejt elbit. Gomari nuk e parapëlqen arin ndaj elbit, sepse ai nuk ka urtësi. Ai mendon vetëm për të ngrënë. Në fund të fundit ai nuk do të mund të hajë arin. Nga ana tjetër thuamëni sa është vlera e një kilogrami ar?!

Ju mund të blini me tonelata elb me atë vlerë. Gomari nuk mund të mendojë vlerën e arit dhe me sa tonelata elb është e barasvlefshme ajo. Ja pra këtë na këshillon ‘aḳli (mendja) dhe ḥikmeti (urtësia) tek Fārābīu: “Ne nuk duhet të bëjmë kurrë llogaritje kemmijjeti (numërore, sasiore)”. Fatkeqësisht bota e ditëve tona është bota e numërorëve, sasiorëve, dukuri të cilën e kemi cekur me dhjetra herë më parë. Ne po jetojmë në një epokë ku saktësisht sasia ka krijuar, ngritur një autoritet mbi cilësinë. Analisti dhe filozofi egjiptiano-francez René Guénon, i njohur ndryshe dhe si ‘Abduluāḥid Jaḥjā në një librin e tij (me titull të përkthyer në turqisht: “Niceliğin Egemenliği ve Çağın Alâmetleri” (Hegjemonia e Sasisë dhe Shenjat e Epokës): Media e Lirë) ka bërë për mbizotërimin, mbretërimin e sasisë mbi cilësinë në botën e ditëve të sotme, madje për orvatjet e shndërrimit të sasisë në cilësi, fjalë. Kemmijjeti (sasia) është e rëndësishme në vendin e saj.

Mirëpo nëse kejfijjeti (cilësia) nuk është, kjo do të thotë se nuk ka asgjë. Por ne nuk mund ta masim cilësinë me sasinë. Cilësia matet me mendjen. Dy njerëz që të dy janë njerëz dhe janë të çmuar. Ne nuk kemi vlera të bazuara mbi prejardhjen e njeriut si i bardhë apo i zi, ose lindor ose perëndimor. Shumë mirë, në këtë pikë natyrshëm lind pyetja: “Vallë a janë njerëzit e njëjtë në pikëpamjen e mendimeve dhe vlerave morale, shpirtërore me njëri-tjetrin?!” Ja pra të tëra thëniet e mendimtarit tonë të madh Fārābīut janë të përbëra nga këto. Njerëzit kanë të drejta të barabarta në njerëzim. Të mos keni asnjë lloj dyshimi për këtë. Nënvizojmë se që të tërë njerëzit pa dallime i bardhë apo i zi, lindor ose perëndimor, i ri apo i moshuar kanë të drejta të barabarta në njerëzim. Ky është një parim i pandryshuar dhe i prerë. Krahas kësaj a mund të jetë dikush i paditur i barabartë me dikë të urtë?!

Pikërisht në këtë pikë Ḳur’āni Famëlartë shtron pyetjen: “قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ” “Ḳul hel jesteuī’l-ledhīne je‘lemūne ue’l-ledhīne lā je‘lemūne” (Thuaj: “Vallë a janë të barabartë ata që dinë me ata që nuk dinë?!) (Sūre Zumer, 9) Theksojmë se Ḳur’āni Fisnik e drejton me një pyetje mohuese këtë. Ashtu siç Ḳur’āni Kerīm na lajmëron se “إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ” “Inne ekremkum ‘inde’ll-llāhi etḳākum inne’l-llāhe ‘alīmun khabīrun” (Me të vërtetë më i ndershmi nga ju në praninë, sytë e Allāhut është ai që ka frikë dhe ruhet (nga mëkatet) më shumë tek Allāhu, me të vërtetë Allāhu është shumë i ditur dhe i lajmëruar). (Sūre Ḥuxhurāt, 13) (dhe në të njëjtën kohë një ḥadīth profetik citon se ‘arabi nuk ka epërsi ndaj jo ‘arabit, si dhe nuk e parapëlqen të bardhin ndaj të ziut, i njëjti Ḳur’ān Famëlartë na vë në dijeni se i dituri nuk është i njëjtë me të paditurin. Po vëmë theksin se njerëzit kanë të drejta të barabarta, por secili njeri meriton një krenari, madhështi, nder dhe respekt në aspektin e qenies njeri.

Megjithatë asnjë dijetar nuk mund të jetë kurrë në të njëjtën shkallë me një të paditur. Dijetari ka një krenari, madhështi, respekt. Ja pra këto janë gjërat që do të thotë Fārābīu. Ai është një i urtë, si dhe themeli i mendimeve të tij është i mbështetur në urtësi. Fārābīu përpiqet që ta bartë këtë urtësi brenda shoqërisë dhe në medīnetu’l-fāḍile (qytetin e virtytshëm). Ai fillon nga përgjërimi për këtë - që ky ishte një ḥaluet (ëmbëlsi, intimitet, privatësi) me të Vërtetin e Madhëruar që është fillimi i urtësisë - dhe më tej ulet, zbret në etikën, moralin individual, personal dhe shoqëror dhe në medīnetu’l-fāḍile (qytetin e virtytshëm). Kurse për sa i përket qyteteve të tjera që mbesin jashtë këtij të fundit, si medīnetu’l-fāsiḳan (qyteti i prishur, shthurur) dhe medīnetu’l-xhāhile (qyteti i paditur), etj., ai i pranon si të rreme. Kemi dhe qytetërime të rreme. Kudo ku nuk sundon drejtësia e vërtetë, përfaqëson një qytetërim të rremë. Qytetërimi i vërtetë nuk është në vendin ku sundon barazia sasiore, por në atë vend ku sundon barazia cilësore, vlerësore dhe këtu është medīnetu’l-fāḍile (qyteti i virtytshëm).

Lārīxhānī: Ai ka shënjuar dhe këto që shprehët ju dhe ka shpalosur se morali dhe qytetërimi janë si dy këpucë teke të një palë këpucësh. Pra nëse nuk ka moral nuk ka as qytetërim. Nëse ju keni një palë këpucë të pranishme dhe njëra nga këto është e madhe dhe tjetra është e vogël, atëherë ju duhet t’i lini që të dyja këto këpucë mënjanë. Vallë a është e mundur që të kemi një qytetërimin tonë në mangësi të moralit?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo, patjetër që jo. Ju e përshkruat në mënyrë madhështore. Në mungesë të moralit nuk ka as qytetërim. Të tëra gjërat që thatë deri këtu janë të sakta. Shumë mirë, a është e mundur që të ketë moral, pa qenë mendja?!

Lārīxhānī: Pa shikoni se deri ku kanë arritur horizontet mendimore të Fārābīut!

Mjeshtër Dīnānī: Po, mëse e saktë. Fārābīu është një njeri i mendjes dhe një filozof kulture. Po ashtu siç sqaruat dhe ju, nuk mund të krijohet një shoqëri e shëndoshë në mangësi të moralit. Gjëja që e mban shoqërinë të shëndetshme është morali. Në mungesë të mendjes, as morali nuk është moral, ose kjo nuk ka kuptim. Si rrjedhojë ku arrijmë?! Në mendje. Mendja është baza e urtësisë. Edhe Fārābīu është një filozof i mendjes.

Lārīxhānī: Kjo është arsyeja që ai është këmbëngulës, në çështjen se peshorja e drejtësisë politike dhe shoqërore duhet të jetë në dorën e një nebijju’l-mundhiri (lajmëtari paralajmërues), një ligjvënësi, një imāmu’l-ummeti (imāmi, prijësi të bashkësisë muslimane), ose e një ḥakīmu’l-mes’ūli (të urti përgjegjës). Shikoni se sa shumë kujdes ka treguar madje dhe në rreshtimin e kësaj çështjeje!

Mjeshtër Dīnānī: Tekefundit Fārābīu ishte një personalitet fetar. Ai ishte si një besimtar filozof edhe një filozof besimtar. Kështu që të mos keni as dyshimin më të vogël për anën fetare të tij. Ai është një mutedejjin (besimtar) me kuptimin e plotë të fjalës.

Lārīxhānī: Ai është një shī‘īt i vërtetë.

Mjeshtër Dīnānī: Tekefundit disa kanë ngjallur dyshime në pikëpamjen historike në këtë çështje. Por kur shohim në këndvështrimin e mendimit, vëmë re se mendimet e tij janë meditimi shī‘īt. Kështu që dhe disa kanë thënë se ai është shī‘īt. Këtë nuk e themi vetëm ne. Ai ka vënë theksin në ‘aḳīde (besim, kredo) në çështjen e besimit fetar dhe në fjalën e drejtë, si dhe në ikhlāṣ (çiltërsi, dëlirësi dhe sinqeritet) në çështjen e filozofisë. Dikush i cili nuk mund të thotë fjalë të drejta madje as kundrejt vetvetes nuk është filozof. Filozofi para së gjithash duhet të jetë besnik ndaj vetvetes dhe duhet të vëzhgojë ikhlāṣin (çiltërsinë, sinqeritetin) në meditimin e tij. Disa më shtrojnë shpeshherë këtë pyetje, madje dhe ju mund të ma drejtoni këtë pyetje në këtë çast: “Çfarë do të thotë thënia e njeriut të fjalëve të drejta vetvetes?!” Ju mbase do të përgjigjeni duke thënë qenia e njerëzve besnikë ndaj vetvetes. Jo, sepse nëntëdhjetëenëntë përqind e njerëzve gënjen vetveten.

Njeriu gënjen vetveten më shumë se ai gënjen të tjerët. Domethënë ai nuk e pranon atë që është ashtu siç është dhe ai e shfaq, tregon vetveten si dikush që do të jetë. Me fjalë të tjera ai e tregon vetveten në atë mënyrë jashtë, ashtu siç do të jetë në mendimet e tij. Madje ai është kështu dhe në mendimin e tij. Për më tepër disa njerëz mund të mendojnë gjëra të larmishme, pra mund të ketë mendime të ndryshme, mirëpo ai mundohet që ta shohë vetveten si diçka ndryshe dhe ta tregojë vetveten si dikush tjetër jashtë këtyre mendimeve të tij. Nëse njeriu është besnik, i çiltër dhe i sinqertë në mendimin e tij, atëherë ai do të gjejë udhën që shkon tek e vërteta. Tefekkuri (meditimi, mendimi) është një udhë që shtrihet, të çon tek e vërteta.  Nëse dikush thotë se mendimi nuk të çon tek e vërteta, kjo nënkupton se ai ka thënë një fjalë të gabuar. Shumë mirë, por cili është tefekkuri (meditimi, mendimi) që të çon në të vërtetën. Ai është mendimi i cili është besnik dhe i çiltër...

Ja pra atëherë njeriu do të arrijë në ‘ilmu’l-jaḳīnin (diturinë e vërtetë), besimin fetar. Mbarë filozofia e Fārābīut kthehet, rrotullohet përreth këtij boshti.

Lārīxhānī: Më pas ai të tëra mendimet e tij i mbledh në këtë ājet ḳurānor të sūres Āli ‘Imrān: “فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ” “Fe‘fu ‘anhum uestegfir lehum ue shāurihum fī’l-emri feidhā ‘azemte feteukkel ‘ale’ll-llāhi inne’ll-llāhe juḥibbu’l-muteuekkilīne” (Dhe fali ata dhe kërko falje për ta dhe këshillohu me ta në punë dhe kur gjykon, vendos mbi një çështje mbështetu Allāhut me të vërtetë Allāhu i do ata që i mbështeten). (Sūres Āli ‘Imrān, 159) Fārābīu beson se një nebijju’l-mundhiri (lajmëtari paralajmërues), një ligjvënës, një imāmu’l-ummeti (imāmi, prijësi të bashkësisë muslimane), ose një ḥakīmu’l-mes’ūli (i urti përgjegjës) është një pasqyrë e mendimit të popullit. Nëse këto mendime pasqyrohen në atë pasqyrë, atëherë duhet të ketë një nismë në atë çështje. Nëse ai nuk është i ndikuar, prekur nga këto, në këtë rast ato mendime nuk janë as dëshmi të prera, qarta. Ai me të vërtetë është një personalitet fetar.

Mjeshtër Dīnānī: Me të vërtetë ashtu është. Njeriu duhet të këshillohet me mendjen e tij më parë. Si përfundim edhe këshillimi është vetë gjykimi i mendjes.

Lārīxhānī: Vallë a është i mundur dhe përjetimi, përvoja e kësaj njëkohësisht?!

Mjeshtër Dīnānī: Natyrisht se po... Kjo në të njëjtën kohë është dhe një përjetim, përvojë dhe duhet të marrim ndihmë nga kjo. Në shtesë nuk është as kusht qenia e kësaj të një përjetimi, përvoje shqisore. E këshilluara nuk duhet të jetë një eksperiment, provë e zbatuar domosdoshmërisht në laborator. Ajo që sundon istishāren (këshillimin) është vetë mendja. Nëse mendja është e shëndoshë, ajo nuk ndihet e shqetësuar nga istishāreja (këshillimi) dhe qortimi. Ashtu siç vura mbi domosdoshmërinë, nevojën e qenies besnike dhe të çiltër të mendimit pakëz më parë, përsëri dhe mendja për sa kohë që është besnike dhe e çiltër ndaj vetvetes, ajo nuk do të ndihet e shqetësuar nga asnjë lloj istishāreje (këshillimi) dhe qortimi.

Lārīxhānī: Edhe imzot Emīru’l-Mu’minīni Imām ‘Alīu (p.m.t.) ka thënë se qortimi është ushqimi i një mendjeje të shëndoshë.

Mjeshtër Dīnānī: Edhe unë në këtë çast dua të qartësoj kuptimin e ṣidḳut (besnikërisë, fjalës së drejtë). Sepse disa njerëz nuk mund ta konceptojnë para së gjithash nevojën e qenies besnike, fjalëdrejtë të njeriut ndaj vetvetes. Nëse kur njeriu qortohet nga dikush e pranon këtë dhe nuk ndihet i shqetësuar, atëherë kjo përkthehet se ky njeri është besnik dhe fjalëdrejtë ndaj vetvetes. Rishtas le të hetojmë dikë tjetër: “Ky njeri është aq mburravec sa nuk durim të dëgjojë asnjë lloj qortimi të bërë kundër tij. Madje edhe nëse ka mirësinë që të dëgjojë palën përballë, këtë herë ai hedh poshtë, kundërshton, refuzon t’u japë asaj të drejtë”. Vallë a është ky njeri besnik, i çiltër dhe fjalëdrejtë, apo nuk është?! Jo, ai nuk është. Ju lajmërojmë se qenia besnik i njeriut ndaj vetvetes është jashtëzakonisht e rëndësishme. Qenia besnik pikë së pari do të thotë dëgjimi i palës përballë. Qoftë kjo palë dhe dikush që është kundërshtari juaj, ju gjithsesi e pranoni me drejtësi, ndershmëri që keni gabuar.

Njëri nga mendimtarët e mëdhenj ka përcaktuar se thënia e këtyre disa fjalëve është gjëja më e vështirë për t’u pranuar nga njeriu. Ndonëse këto janë fjalët më të lehta në këndvështrimin e shqiptimit, sërish këto janë dhe fjalët më të vështira kur i mendojmë në pikëpamjen e qëndrimit, zbatimit. Fjalia e parë e këtyre fjalëve është: “Unë gabova”. Sa të lehtë e ka gjuha që të mund ta shqiptojë, thotë këtë! Megjithatë pavarësisht kësaj, vallë cili është ai njeri që të mund ta pranojë se ka gabuar në mënyrë të hapur, qartë përpara një shoqërie?! Kjo është diçka aq e vështirë, sa pothuajse sikur nuk ka asgjë më të vështirë se kjo në mbarë botën! Por sa e lehtë është shqiptimi, thënia e saj! Vallë a keni parë deri në këtë çast dikë që të mund ta pranojë gabimin e tij me zemër të hapur?!

Lārīxhānī: Shumë pak... Ndërkohë është diçka shumë e madhe mundësia e rrëfimit të njeriut të gabimit të tij ndaj vetvetes dhe jo më të mund ta pranojë, rrëfejë këtë në prani, sy të të tjerëve!

Mjeshtër Dīnānī: Keni të drejtë. Madje vetëm mundësia e pranimit, rrëfimit të njeriut të gabimit të tij ndaj vetvetes është një mundim, vuajtje e madhe.

Lārīxhānī: Sepse nefsi (ambicia, egoja, epshi, veta) nuk e lejon këtë.

Mjeshtër Dīnānī: Ja pra këtu qëndron mbarë çështja: Mosdhënia e nefsit të lejes... Nefsi është një kuçedër. Ja pra ky është kuptimi i ṣadaḳatit (besnikërisë) të cilën e theksova që më parë, ose i “ikhlāṣit” (çiltërsisë, dëlirësisë, sinqeritetit) me thënien e Fārābīut.

Lārīxhānī:

Ne jemi të vrarët e nefsit,

Në ditën e Ḳijjāmetit do të heqim, vuajmë pendimin se përse nuk kemi vrarë nefsin.

Njoftojmë se thënia: “Unë gabova” nuk ka asnjë lloj dobie në botën tjetër, sepse tanimë çdo gjë ka mbaruar dhe është tepër vonë.

Po. Për fat të keq ne nuk mundëm ta prekim përgjërimin për të cilin folëm në fillim të programit. Nëse do Allāhu ne do të gjejmë, kapim rastin e cekjes së saj në programet pasardhëse. Përfundojmë duke ju vënë në dijeni se ju dhanë përgjigje shumë të bukura dhe interesante pyetjeve të ngritura si cila është aftësia, mjeshtëria, zotësia e ḥakīmit (të urtit) dhe se cili është ḥakīmi (i urti). Le t’u japim fjalën ndjekësve tanë të nderuar se do t’i prekim këto çështje në programin tonë vijues.

Fārābīu përshkruan se njeriu duhet ta shqisojë grimcë-grimcë urtësinë dhe se kjo e fundit duhet të pikojë pikë-pikë në zemër, e cila shëmbëllehet pikërisht me një shkretëtirë përcëlluese dhe sigurisht se dhe ne duhet t’ua dimë vlerën këtyre pikave. Ai është pothuajse një gjuetar urtësie.

Lārīxhānī: Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto çështje ishin tepër të bukura dhe të rëndësishme. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak