I ndjeri Muḥsin el-Emīni në veprën e tij me titull: “E‘jānu’sh-Shī‘a” (Të Dalluarit, të Njohurit Shī‘ītë) pohon se Fārābīu është filozofi i parë shī‘īt që i ka besuar cilësisë së ‘iṣmetit (pafajësisë, pagabueshmërisë, pamëkatueshmërisë) dhe imāmetit (drejtimit, prijësisë, udhëheqjes) të imāmëve. Përsëri dhe Āga Bozorg-i Tehrānī në veprën e tij me titull: “ez-Zerīa” si dhe në një mori veprash të panumërta është bërë me shenjë në këtë çështje. Këta njerëz të mëdhenj nuk kishin asnjë dyshim, ngurrim se Fārābīu është shī‘īt. Madje ai ishte bashkëkohësi dhe shoku i Ḥusejn Ibn Rūḥ Neubaḥtit që ishte zëvendësi i tretë i Imām Mehdīut (p.m.t.).

Mendimi Politik I Fārābīut: Medīnetu’l-Fāḍile (Qyteti I Virtytshëm)

 

Ismā‘īl Menṣūrī Larixhānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje shikues të dashur, ndjekës të çmuar dhe ndjekës të përhershëm të programit tonë me titull: “Me‘rifet” (Urtësia), me urimin e selāmit (paqes). Ne iu shprehim falenderimet tona nga zemra për dashurinë, interesimin, ndjekjen me udhë të ndryshme të programit tonë dhe në veçanti të krijimit të kontaktit me ne.

 

Ashtu siç e kujtoni ne kemi një copë herë të mirë, që po shëtitemi në kopështin me trëndafila të mendimeve të çiltra, dëlira të ḥekīm Fārābīut. Ky i urtë madhështor, kishte treguar një mund jashtëzakonisht të madh që kishte të bënte me zgjidhjen e çështjeve të filozofisë dhe urtësisë së atyre ditëve. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mençura, të urta dhe të zgjuara të mjeshtrit tonë të nderuar që thyejnë, zbërthejnë, zgjidhin kodet e tij.

 

Ashtu siç e dini, kujtoni tanimë Fārābīu ka një personalitet me shumë drejtime. Ai ishte mjaft autoritar, prestigjioz në fusha si filozofi, logjikë, mjekësi dhe teologji. Gjithashtu ishte dhe njëri nga emrat më të spikatur në letërsi...

 

Por përpara se të kalojmë në mendimet thelbësore, themelore të këtij mendimtari të madh ne iu kishim dhënë diturive, njohurive të përgjitshsme vend lidhur me të. Njëra nga veçoritë më të rëndësishme të zotëruara nga ai, ishte dhe shikimi i tij në një rrafsh tejet politiko-shoqëror i shoqërisë. Fārābīu ishte në një gjendje dialogu me njerëz dhe palë të caktuara brenda shoqërisë. Ai krijonte dialogje me çdo njeri që kishte pak a shumë dituri, njohuri dhe me të vërtetë dhe ai përdorte, zbatonte metodën, mënyrën e ndjekur nga filozofi i madh grek Sokrati. Krahas përdorimit dhe zotërimit të mënyrave dhe veçorive të zotëruara nga ai vetë, ai gjithashtu ndiqte dhe mënyrën e ndjekur hem nga Aristoteli, hem nga Platoni dhe hem nga Sokrati. Citojmë se gjenden disa dialogje, debate, diskutime në disa lloje të tij dhe ne kemi dëshirë që të shënjojmë njërin nga këta në programin tonë të sotëm. Mjeshtër i nderuar, nëse më lejoni unë dua të lexoj këtë tekst në lidhje me çështjen:

 

“Fārābīu merrte dhe në dialogje, debate, diskutime intelektuale pjesë. Njëri nga këta kishte ndodhur mes mësuesit, mjeshtrit të tij Ebū Bishr Mettā Ibn Jūnusit dhe letrarit të njohur Ebū Sa‘īd es-Sejrāfīut, kuvend, takim në të cilin morën dhe një mori dijetarësh dhe mendimtarësh pjesë. Kurse në fund të debatit, kishte ngadhënjyer letrari i njohur Ebū Sa‘īd es-Sejrāfīu. Menjëherë pas kësaj teksa të pranishmit po lavdëronin ngadhënjyesin Ebū Sa‘īd es-Sejrāfīun, ky i fundit duke iu kthyer Ebū Bishr Mettā Ibn Jūnusit i kishte thënë si më poshtë: “Vallë çfarë pune keni ju filozofët me letërsinë?!”, dhe këto fjalë iu kishin ardhur mjaft rëndë Ebū Naṣr Fārābīut. Kështu që ky i fundit duke bërë përpara bashkë me nxitjen, shtysën dhënë nga miqtë e atjeshëm të tij, kishte filluar debatin me ngadhënjyesin Ebū Sa‘īd es-Sejrāfīu, mbi musteufilinë (njeriun përgjegjës për punët e llogaritjes së shtetit në shtetet muslimane qëmoti: Media e Lirë). Si rrjedhojë në fund të debatit, logjika e fuqishme e filozofit tonë të madh Fārābīut, kishte ngadhënjer aq shumë, sa secili e kishte lavdëruar atë. Ai teksa e po i jepte debatit fund duke e vulosur me oratorinë e bukur atë, kishte kumtuar si vijon: “Po, ne filozofët nuk kemi nevojë për gramatikën, rregullat e gjuhës. Mirëpo ti, ke nevojë për ḥikmet (urtësi), pikërisht ashtu siç peshku ka nevojë për ujë! Nëse nuk ke mundur që të arrish në ḥikmet urtësi, kjo do të thotë se ti e paske çuar dëm, shpenzuar ditën tënde dhe natën tënde kot deri më tani!”

 

Mjeshtër Dīnānī: Me emrin e Allāhut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. E nisim mësimin e kësaj mbrëmjeje, duke miratuar se është pikërisht ashtu siç bëtë të ditur dhe ju, se nuk ka asnjë dyshim se me të vërtetë Fārābīu është një filozof me shumë përmasa. Madje-madje ne mund të themi se ai është filozofi i vetëm i cili prodhon mendime rreth shoqërisë dhe dukurisë se si duhet të drejtohet ajo, në krahasim me mbarë filozofët e tjerë të botë islāme. Ai në këtë kontekst ka përpiluar dhe një libër me titull: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti I Virtytshëm). Qartësojmë se dhe filozofët e tjerë kanë hedhur, përcjellur mendimet e tyre nën kreun me titull: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti I Virtytshëm); megjithatë ata nuk e kanë shqyrtuar në një mënyrë të pavarur këtë çështje ashtu siç e ka shqyrtuar Fārābīu. Libri me titull: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti I Virtytshëm) është njëri nga librat (e pavarur, përveçëm) e Fārābīut.

Shumë mirë, por çfarë do të thotë: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti I Virtytshëm)?! Fjala ‘arabe “medīne” do të thotë “qytet”. Krahas kësaj gjëja që ai ka për qëllim nuk është “qyteti” në kuptimin që dimë, njohim. titull: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti I Virtytshëm) është bashkësia, shoqëria njerëzore brenda së cilës kanë mishëruar, trupëzuar mbarë të virtytshmit dhe ku nuk ka asnjë mangësi, të metë. Kjo është shoqëria njerëzore ku nuk jetohet, përjetohet dhuna, kaosi, ngatërresa, pabarazia, padrejtësia, pamëshirshmëria, shtypja, trazira dhe ku secili e çon në një mirëqenie të plotë jetën e tij. “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm) është shoqëria njerëzore ku secili që jeton brenda saj është i kënaqur, lumtur nga jeta që bën. Ai ka pikturuar, vizatuar një shoqëri të tillë njerëzore në librin e tij.

Sigurisht se në këtë çështje janë të pranishme dhe librat e Aristotelit dhe Platonit. Megjithëse Fārābīu është filozofi i vetëm i cili e ka shtjelluar këtë çështje dhe mendimtari i vetëm i cili ka shkruar një libër (të pavarur, përveçëm) me titull: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm) në botën islāme. Rishtas dhe filozofi Ibn Sīnā ka bërë për këtë çështje fjalë; mirëpo ai nuk ka shkruar një libër me këtë titull. Sërish dhe Mullah Ṣadrā e ka cekur këtë çështje, por ai nuk ka nuk ka shkruar një libër me këtë titull. Sqarojmë se përballë konceptit të titull: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti I Virtytshëm) - që ky është një emër, titull shumë i bukur dhe shpreh “drejtimin në mënyrën ideale, më të mirë, më të përkryer të shoqërisë” - gjenden koncepte si medīnetu’l-fāsiḳa (qyteti mëkatar, i shthurur), medīnetu’l-xhāhile ue ḍāl’le (qyteti i paditur dhe i shmangur) dhe medīnetu’l-mutegal’libe (qyteti i despotizmit, tiranisë).

Këto janë shoqëri njerëzore që bartin despotizmin, dhunën, kaosin, ngatërresën, pabarazinë, padrejtësinë, pamëshirshmërinë, shtypjen, tiraninë dhe trazirën në gjirin e tyre. Në këto shoqëri nuk ka rend, rregull. Ai i ka zënë që të tëra këto në gojë. Këto shoqëri janë merdūde (të kundërshtuara, lëna, refuzuara) dhe nuk përbëjnë shembullin e një shoqërie ideale. Ky libër i Fārābīut është jashtë mase interesant.

Ne do të bëjmë një pyetje të tillë këtu: “Cilën udhë këshillon Fārābīu, që të hyjmë në çështjen e drejtimit të kësaj shoqërie që e qi e ka emërtuar si “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm)?!” Ne e bëjmë këtë pyetje, sepse pavarësisht se shkencat kanë shënuar tej mase përparime në botën e ditëve të sotme, ende vijon të diskutohet pyetja se çfarë është shoqëria ideale dhe cila është mënyra më e mirë e drejtimit të saj. Në këtë shekullin e njëzetëenjë ku po jetojmë secili (në Lindje, në Perëndim, diktator, mbret, president, shāh, sullṭān, superfuqi, i zhvilluar...) ka pretenduar se është ai vetë i cili e ka drejtuar më mirë shoqërinë. Vallë a nuk janë këto pretendimet e tyre një dhunë, shtypje, tirani për shoqëritë e tyre?! Ne në ditët tona e kemi jashtëzakonisht të vështirë që të mund të gjejmë një shoqëri brenda së cilës nuk ka dhunë dhe padrejtësi. Kjo nuk ka rëndësi nëse janë dhe shoqëritë më të zhvilluara të Perëndimit, sepse gjërat që numërova janë të pranishme dhe atje. Shumë mirë, por cila është udha e hedhjes së hapit të parë në “Medīnetu’l-Fāḍilen” (Qytetin e Virtytshëm), pra në shpëtim, në një shoqëri ku nuk ka asnjë lloj dhune, pabarazie, padrejtësie?!

Pala e parë e njerëzve kanë dhënë përgjigjen se kjo udhë është “etika, morali”. Njëri nga këta është dhe filozofi gjerman Immanuel Kanti. Ky i fundit është njëri nga filozofët e mëdhenj të epokës së fundit. Ai është pika e kthimit të historisë dhe ka ndikuar në një mënyrë të thellë një numër të madh filozofësh të botës së sotme. Sipas mendimit të tij, mund të hyhet me etikë, moral në një shoqëri të tillë. Pala e dytë e njerëzve kanë dhënë përgjigjen se kjo udhë është “drejtësia”. Sipas tyre drejtësia është mënyra më e mirë për drejtimin e shoqërisë. Një shoqëri e drejtë, ku drejtësia zbatohet në mënyrën e duhur është e gëzuar, lumtur dhe ka shpëtuar. Ndërsa pyetja se çfarë është drejtësia themi është një çështje e veçantë. Por cila drejtësi është drejtësia me të cilën shoqëria drejtohet në mënyrën e duhur në të?! Edhe kjo është pyetje problematike. Marksisto-leninistët, komunistët, ose socialistët sistemet që ishin dikur (si sovietikët) dhe sistemet që janë aktuale komuniste, socialiste ngrejnë pretendimin se shoqëria mund të drejtohet me drejtësi dhe se ata e kanë zbatuar atë.

Sipas mendimit të tyre drejtësia është socializmi dhe socializmi është një lloj barazie - që në të vërtetë gjendja nuk është kështu. Ne këtu nuk do të hyjmë në çështje historike si çfarë mënyre zotëruan sovietikët ose çfarë genocidesh dhe masakrash kreu diktatori sovietik Josif Visarionoviç (Xhugashvili në lindje) Stalin. Kurse pala e tretë e njerëzve kanë dhënë përgjigjen se kjo udhë është gjykimi i drejtë dhe i shëndoshë, mëshira. Ndërsa se cili është dallimi ndërmjet moralit, drejtësisë dhe gjykimit të shëndoshë miratojmë se është gjithashtu një çështje e veçantë. Domethënë morali, drejtësia dhe gjykimi i shëndoshë.. Por vallë a janë që të tre këto së bashku apo janë të ndara, veçuara nga njëri-tjetri?! Por nëse janë të ndryshëm, atëherë në cilat çështje janë këto dallime?! Prekja jonë e këtyre çështjeve në këtë program do të na marrë mjaft kohë. Shkurtimisht këto janë përmendur si udhët për drejtimin në mënyrën më të mirë të një shoqërie.

Lārīxhānī: Mjeshtër i nderuar, përpara se të hyjmë në sqarimin se çfarë janë këto udhë, sikur të vinim më shumë theksin se çfarë është shoqëria ideale në mendimin e Ebū Naṣr Fārābīut... Pikërisht ashtu siç shprehu dhe hirësia juaj; ai e ka përkufizuar këtë shoqëri si një shoqëri ku nuk ka dhunë, pabarazi, padrejtësi, ligësi, mëkate, shthurje, shtypje, trazirë, dhe ku njerëzit mund t’i arrijnë lehtësisht dhe qetësisht të drejtat e tyre. Krahas kësaj në librin e tij me titull: “Taḥṣīlu’s-Se‘ādeti” (Përftimi i Lumturisë), ai ka përcaktuar “një shoqëri e cila mobilizon, vë mundësitë, potencialet lëndore dhe shpirtërore në lëvizje brenda heshtjes dhe qetësisë me qëllim që të përftojë lumturinë ajo do të jetë e lumtur”.

Mjeshtër Dīnānī: Edhe unë i kisha thënë këto.

Lārīxhānī: Ndërsa më pas në një vepër tjetër të tij me titull: “et-Tenbīhu ‘ale’s-Sebīli’s-Se‘ādeti” (Paralajmërimi mbi Udhën e Lumturisë) ai bën përkufizimin e lumturisë. Kjo gjendje na nxit të mendojmë se ai beson se është detyra e një filozofi dhe detyra e kategorizimit të një shoqërie; duke marrë për bazë, themel lumturinë e asaj shoqërie dhe pikësynimet e vëna.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Edhe unë dua të bëj me shenjë tek kjo. Shoqëria njerëzore që ai ka quajtur ideale dhe fāḍile (e virtytshme, sipërore) është një shoqëri që ka shpëtuar dhe ku secili brenda saj është i lumtur. Pra kjo është një shoqëri ku secili ka vërtetuar dhe zbatuar aftësitë, mundësitë, potencialet e tij dhe ku askush nuk ka mbetur nga udhëtimi i tekāmulit (përkryerjes, përsosjes) të tij pas. Si përfundim secili ka një aftësi, mjeshtri, zotësi. Si rrjedhojë këto potenciale të pranishme tek njerëzit duhet të vihen pa asnjë pengesë në zbatim. E thënë ndryshe potenciali duhet të shndërrohet në kinetikë. Domethënë kjo është një shoqëri njerëzore në të cilën njerëzit kanë vënë mbarë potencialet e tyre në zbatim dhe janë të kënaqur nga jetesa e tyre. Ja pra i tillë është shteti, ai shteti ideal portretin e të cilit ka pikturuar, vizatuar, i urti ynë i njohur Fārābīu. Ja pra është pikërisht kjo dhe gjëja për të cilën po bëjmë fjalë.

Shumë mirë, por vallë me cilën udhë arrihet në këtë shoqërinë ideale të cilën ai e ka emërtuar si “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm) - që kësaj u thuhet “utopi” në gjuhën e rëndomtë, zhargonin e filozofisë?! Qëparë unë bëra të qartë se ishin tri palë njerëz dhe secila palë kishte kthyer përgjigjen se kjo mund arrihet me udhën e etikës, moralit, drejtësisë dhe gjykimit të drejtë dhe të shëndoshë. Mirëpo Fārābīu nuk përmend asnjërën nga këto udhë që ne sapo numëruam. Kjo pikë që po iu rrëfej është një pikë tejet e çuditshme, habitshme. Sepse ai nuk mohon as etikën, moralin, as drejtësinë dhe as gjykimin e shëndoshë; përkundrazi ai i pranon që të tëra këto. Shpalosim se udha e hyrjes së Fārābīut në këtë shoqërinë ideale njerëzore është “metafizika”. Ç’është e vërteta dhe parimet themelore të mendimeve të të urtëve tanë janë metafizike, të mbështetura në metafizikën. Pra mendimi në një mënyrë filozofike dhe logjike, racionale.

Shumë mirë, por çfarë është metafizika?! Disa njerëz kanë dhënë përgjigjen se metafizika është përtej natyrës, dukuri kjo që është emërtuar si “mā be‘de’ṭ-ṭabī‘a” (ajo që është përtej natyrës) në librat islāmë. Shtojmë se konceptimi i metafizikës nuk është i lehtë. Disa njerëz të tjerë duke parë kuptimin e fjalës “meta” (përtej, pas) në fjalor kanë pandehur se gjendet një botë e ndarë, veçuar nga kjo botë diku atje përtej, pas kësaj bote, ku është vënë, vizatuar një kufi në mesin e tyre dhe se do të arrijmë në atë botë pas kalimit të këtij kufiri. Ky perceptim është plotësisht i gabuar dhe është një hipotezë e gabuar rreth metafizikës. Nënvizojmë se është e vërtetë se metafizika është më lart, përtej fizikës. Por kjo lartësi, përtejshmëri nuk është në kuptimin kohor dhe vendor, por është në këndvështrimin e shkallës ūxhūdī (qenësore).

Në emër të mundësisë së përkufizimit të metafizikës, unë do të flas në një gjuhë pakëz më të kuptueshme: “Përmasa ūxhūdī (qenësore) e juaja që jeni ulur këtu në këtë çast, është më shumë metafizike se përmasa ūxhūdī (qenësore) e imja ose e dikujt tjetër. Nëse ne nuk kemi mendjen tonë, ne nuk mund të jemi njerëz. Vallë a mund të jetë njeriu njeri në mangësi të mendjes?! Jo, ai nuk mund të jetë, ai ose është bimë (nebātāt), ose gjallesë, kafshë (ḥajjuānāt), ose qenie, trup i pajetë (xhemādāt). Vetë mendja vetë është metafizikë. Fjala vjen ne kur bëjmë për mendjen fjalë, kjo është metafizikë (pra po bëjmë për një çështje metafizike fjalë). Disa njerëz të çuditur më vijnë pranë dhe më pyesin: “Ju vazhdimisht bëni kaq shumë për mendjen fjalë, shumë mirë por çfarë është kjo mendja?!” Vallë a është kjo mendje, një mendje lëndore, një mendje pragmatike, apo një mendje tregtare?! Jo, ajo që unë kam për qëllim nuk është asnjëra nga këto.

Mendja është konceptimi i qenies dhe i të vërtetave të saj. Kjo dukuri është e vlefshme vetëm për njeriun. Njeriu mund të arrijë në të vërtetat e qenies. Vallë a ka patur dikë që mund ta ketë parë mendjen?! Vallë a shikohen ndikimet e fizikës në mendje?! Për shembull, ju vallë a mund ta hulumtoni mendjen në një laborator fizik?! A ka ajo një vëllim?! Fizika hulumton pjesëzat themelore dhe trupin. Vallë a mund ta masni mendjen në laborator?! Në çfarë mënyre bëhet matja e mendjes?! Madje as psikologët nuk mund ta masin mendjen. Ata hulumtojnë sjelljet. Shumë mirë, por çfarë është vetë mendja?! Mendja është metafizike. Shprehemi kështu ajo koncepton të vërtetat dhe kul’lijjātin (përfshirëset, tërësoret) dhe në fakt është muxherred (abstrakte). Çdo gjë që është muxherred (abstrakte) është metafizike. Disa njerëz nuk tregojnë kujdes në masën e mjaftueshme ndaj kuptimit të muxherredit (abstraktes). Ky i fundit është abstraktizimi (largimi, shpëlarja) nga veçoritë dhe ndikimet e lëndës.

Domethënë muxherred (abstrakte) është gjëja që nuk ka veçori lëndore. Kjo gjë metafizike “është”; mirëpo nuk ka veçori lëndore si (një kohë, peshë, përmasë, vend, zbrazëti); ajo nuk mund të asgjësohet, prishet dhe nuk ecën, lëviz. Kur një gjë nuk ka veçori lëndore, vallë a ka kjo kuptimin se ajo nuk është?! Jo, ajo gjë “është”. Edhe mendja është kështu; ajo është, por nuk ka veçori lëndore; si rrjedhojë ajo është metafizike. Mendja është një përmasë e njeriut, e cila e bën të shohë veten në vete. Pra pothuajse ajo është pasqyra e njeriut. Rishtas dhe njerëzimi i njeriut është me mendjen. Kjo e fundit është metafizike dhe mund të gjejë udhë në botën metafizike.

Lārīxhānī:

Mendja është në dy pjesë: E para është mendja iktisābī (e përftuar),

Dhe fëmija i mitur e mëson në shkollë këtë...

 

Kurse mendja tjetër është një dhuratë nga Jezdāni (Allāhu),

Dhe gjendet mes shpirtit.

Ajo që synoni ju është mendja e këtij “xhāni” (shpirti), në këtë “xhān” (shpirt).

Mjeshtër Dīnānī: Po, ashtu është. Shumë mirë, por çfarë është ky “xhān” (shpirt)?! Ai këtu thotë se mendja është mes “shpirtit”. Ndërkohë që ajo është thelbi i “shpirtit”.

Nëse do të nisim të hyjmë në shtatë etapat, fazat e shpirtit, vetes së njeriut, çështja jonë do të zgjatet shumë dhe nuk do të mund të hyjmë në çështjen tonë thelbësore. Kjo është arsyeja që le ta kalojmë këtë çështje tani për tani. Ajo që synoj unë është se Fārābīu hyn me një udhë metafizike në Medīnetu’l-Fāḍilen (Qytetin e Virtytshëm). Parimi themelor i tij është metafizika. Ndërsa parimi më themelor i metafizikës është mendja. Me fjalë të tjera Fārābīu do që shoqëria të drejtohet në një mënyrë logjike, racionale. Dhe kjo mendje është mendja hyjnore. Qenia metafizike e mendjes nënkupton qenien hyjnore të saj. Tek njeriu ka diçka hyjnore që është gjithmonë e pranishme. Për këtë arsye tek secili gjendet një përmasë hyjnore. Disa herë ndodh që kjo diçka hyjnore mbulohet nga disa gjëra ose atë e mbizotërojnë, sundojnë prirjet epshore të shpirtit dhe nëse njeriu nuk mund ta konceptojë përmasën hyjnore të tij, atëherë kjo është një shmangie.

Një mori njerëzish që mohojnë fetë, në përgjithësi nuk e mohojnë Allāhun e Lartësuar. Pra ata e pranojnë në njëfarë mënyre Zotin; vetëm se ata lajmërojnë se ky zot është i një lloji tjetër, “Ai nuk është zoti i feve”. Pra në përgjithësi askush nuk e mohon fillimin e qenies. Këta mund ta bëjnë vetëm ata që kanë probleme mendore. Në rast të kundërt kush është ai që mund ta mohojë fillimin e qenies. Këta njerëz i besojnë Allāhut të Lavdëruar në të vërtetë; mirëpo nuk u japin tepër rëndësi Zotit, të Cilin e kanë sqaruar fetë dhe të dërguarit (p.m.t.). Dhënia rëndësi e fillimit të qenies, pothuajse ka zënë rrënjë në shpirtin e njeriut. Gjëja që mundëson këtë interes, kujdes, rëndësi është mendja dhe mendja është metafizike. Filozofi i madh Fārābīu do që të hyjë me një mendje të tillë hyjnore në Medīnetu’l-Fāḍilen (Qytetin e Virtytshëm) dhe ai duke u bazuar në mendjen hyjnore, e cilëson këtë vend në një mënyrë burhānī (dëshmi e prerë dhe e qartë), istidlālī (qenie dëshmi).

Nëse mendja bëhet mendje hyjnore, atëherë dhe virtytet fhe vlerat si etika, morali, drejtësia gjykimi i shëndoshë do t’u qepen e do t’u shkojnë mendjes pas. Por në qoftë se ne do të vëmë në moralin, drejtësinë dhe gjykimin e shëndoshë theksin dhe nuk do të sillemi si një njeri i mençur, atëherë këto të vetme nuk do të kenë asnjë detyrë, funksion në mënyrë të prerë dhe nuk do të mjaftojnë për zgjidhjen e problemeve. Ndërsa kur vjen mendja, tekefundit ajo do t’i sjellë dhe këto bashkë me të.

Lārīxhānī: Fārābīu bën për tri parime themeluese fjalë të sistemit politiko-shoqëror. Parimi i parë (klasa e lartë) nga këta janë drejtuesit, parimi i dytë (klasa e mesme) janë palët e larmishme të profesioneve dhe byrokratët, si dhe parimi i tretë (klasa e ulët) janë populli (bujqit, tregtarët, biznesmenët e vegjël, etj.). Sipas mendimit të tij veçoria që duhet të jetë e pranishme në klasën e lartë, në klasën drejtuese është ḥikmeti (urtësia) dhe racionalizmi. Ai emrin e kësaj klase e ka përmendur herë-herë me emra si “pejgāmber” (i dërguar), “imām” (drejtues, prijës), ose “neuāmīs” (ligjet).

Nëse doni ne mund të hyjmë më vonë në çështjen e “imāmit” (drejtuesit, prijësit); sepse sipas meje kjo do të jetë një çështje tejet interesante. Ndërsa veçoria që duhet të jetë e pranishme në klasën e mesme, në klasën e palëve të larmishme të profesioneve është drejtësia. Kriteri i gjykimit është drejtësia. Kurse veçoria që duhet të jetë e pranishme në klasën e ulët, në klasën e popullit është morali... Nëse kjo hierarki klasash do të pësojë ngatërrime, shkatërrime; fjala vjen nëse klasa e mesme drejton pretendimin e drejtimit dhe urtësisë (që është detyra e klasës së lartë), atëherë këtu do të mbillet kaosi dhe ajo shoqëri do të bëhet një shoqëri e shthurur...

Unë të them të vërtetën desha që të hyja më vonë në këtë çështje, por meqenëse çështja u çel dhe është vendi i duhur, unë dua të shtoj këtë: “Unë pandeh se Fārābīu deshi të bëjë tek një pikë shumë e rëndësishme me shenjë këtu. Ai ka shpalosur se ḥikmeti (urtësia) është xheuheri (thelbi) i drejtësisë. Domethënë çfarë do të thotë një rend politiko-shoqëror?! Vallë a do të thotë ky rend, dhënia e bukës, ujit, veshmbathjes njerëzve dhe pandehja se me dhënien e këtyre mbaron gjithçka?!” Patjetër se jo! Përsërisim se xheuheri (thelbi) i këtij rendi politiko-shoqëror është ḥikmeti (urtësia) (dhe duhet të jetë ḥikmeti (urtësia). Klasa drejtuese duhet ta drejtojë popullin në këtë ḥikmet (urtësi). Drejtuesit e kësaj klase duhet ta marrin këtë ḥikmet (urtësi) nga feja. Ai gjithashtu e përkufizon shumë bukur dhe fenë këtu. Fundja ḥikmeti (urtësia) nuk është (vetëm) e kësaj bote (ajo nuk përfshin vetëm çështjet dhe fushat e kësaj bote).

Ashtu siç bëmë të qartë (dhe në një poezi) në një programin tonë paraardhës, urtësia e kësaj bote vetëm se na shton dyshimin dhe pandehjen, ndërsa urtësia e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar na freskon dhe qetëson. Ai shënjon një çështje të rëndësishme këtu: “Nëse kjo klasa drejtuese, nuk zotëron urtësinë për të cilën po flasim, drejtimi i tyre shndërrohet në një drejtim, qeverisje despote, diktatoriale dhe tirane”. Pohojmë, se është e vërtetë se një pjesë e madhe e sistemeve qeverisëse të ditëve tona është demokratike. Krahas kësaj kur shikojmë drejtuesit në majë të piramidës, vëmë re se këta përbëhen nga pesë a gjashtë vetë, ose një grup njerëzish në të vërtetë. Vetëm këta kanë të drejtën e vetos dhe këta janë duke e ndarë botën sipas dëshirës në mesin e tyre. Kurse për sa i përket klasës së mesme, miratojmë se po, në këtë klasë duket sikur është e pranishme një demokraci në dukje, pamje dhe këta do të vijojnë të përdorin votat e tyre nga njëra anë.

Në të njëjtën kohë bëhet dhe ligjvënia hyjnore e ligjit. Por gjëja që Fārābīu ka vënë gishtin këtu është mjaft e urtë. “وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ” “Ue ju‘al’limuhumu’l-Kitābe ue’l-ḥikmete” (Dhe Ai u mëson Kitābin (Librin) dhe ḥikmetin (urtësinë)). (Sūre Xhumu‘a, 2)

Larixhānī: Shumë mirë, mjeshtër ju falenderojmë shumë për sqarimet tuaja, por me lejen tuaj si fillim le të bëjmë një pushim të shkurtër dhe do të vazhdojmë pas tij...

***

Larixhānī: Po, mjeshtër i nderuar, kjo ishte një pikë e mrekullueshme.

Mjeshtër Dīnānī: Edhe feja duhet të komentohet në një mënyrë të urtë. Shumë mirë, por kush duhet ta komentojë fenë?! Vallë si mund ta komentojë dikush që nuk është ḥakīm (i urtë) atë?! Kjo është një çështje tepër delikate, mbi të cilën mund të thuhen shumë gjëra. Si pasojë e qenies ḥikmet (urtësi) të thelbit të fesë, atë duhet ta komentojnë ḥakīmët (ḥekīmët (të urtët)). Feja është ḥikmet (urtësi) dhe madje është thelbi i ḥikmetit (urtësisë). Edhe thelbi i mendjes është feja. Feja nuk bie ndesh me mendjen... Fārābīu vë me racionalizëm gishtin në secilën në këto çështje. Edhe themeli i mendimit të Fārābīut është racionalizmi. Unë i dhashë racionalizmit kuptimit pak qëparë: “Ai nuk është një mendje pragmatike, tregtare dhe mashtruese; por është mendja hyjnore dhe metafizike...”. Të tjerat nuk janë racionalizëm, por janë xhehālet (padituri). Kur mendja vihet në krye të punës dhe kur shoqëria drejtohet me mendje, hem aty nuk mbetet më pabarazia, padrejtësia, dhuna dhe hem njerëzit arrijnë në shpëtim nga ana e brendshme.

Njeriu nuk është i përbërë thjesht dhe vetëm nga ngrënia, pirja dhe veshmbathja; por duhet të zhvillohet dhe ana e brendshme e tij. Vallë a duhet ta zhvillojë duke ngrënë dhe pirë vetëm anën e jashtme të tij, apo njëkohësisht duhet të zhvillohet dhe ana e brendshme të tij?! Nëse ana e brendshme njeriut nuk zhvillohet, ai nuk ka asnjë ndryshim nga kafsha. Sepse dhe kafshët hanë, pinë, flenë dhe mbarështohen. Domethënë hem ana lëndore dhe hem ana shpirtërore e njeriut duhet të zhvillohet në Medīnetu’l-Fāḍile (Qytetin e Virtytshëm). Pra ai duhet të mund të sigurojë ngrënien, pijen dhe veshmbathjen, ai nuk duhet t’i dhunojë, shtypë dhe duhet t’ia kalojë bukur e mirë me njerëzit. Mirëpo nga ana tjetër duhet të zhvillojë dhe tefekkurin (mendimin), pra ai duhet të arrijë në ḥikmet (urtësi). Në rast të kundërt ai nuk do të kënaqet kurrë. Kur kënaqet njeriu?! Vallë a arrin ai kënaqësinë kur ha, pi dhe fle?! Cila është gjëja që njeriu kënaqet?! Edhe nëse njeriu do të veshë veshjet më të bukura e të mira, sërish do të dojë të veshë dhe më të mira se këto.

Sado lekë, pasuri, thesare të ketë, ai nuk mjaftohet me këtë dhe gjithmonë do më tepër. Cili njeri i pasur mjaftohet me atë që ka në dorë dhe mund të thotë: “Unë tanimë nuk dua më tepër se kaq?!” Vallë a ka një njeri të tillë?! Jo, ai përsëri do më tepër. Sado t’i jepni atij, rishtas do të dojë më tepër: “يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ” “Jeume neḳūlu lixhehenneme heli imle’eti ue teḳūlu hel min mezīd” (Ditën kur Ne do t’i themi xhehennemit: “A u mbushe?!” dhe ai do të thotë: “A ka më për të shtuar?!”) (Sūre Ḳaf, 30) Ku arrin njeriu kur arrin në ngopje? Asgjë nuk e çon njeriun në ngopje përveç një përjetësie racionaliste. Gjëja e vetme që do ta çojë njeriun në ngopje është përjetësia. Unë e kam prekur me dhjetra herë në një program këtë. Kur përftohen ebedijjeti (përjetësia) dhe sermedijjeti (vazhdimësia, vijimësia)?! Vetëm me mendjen. Kur mendja e njeriut arrin në rushd (maturi, pjekuri), atëherë ky është vetë Medīnetu’l-Fāḍile (Qyteti i Virtytshëm).

Ky i fundit i Fārābīut nuk është i përbërë vetëm nga ngrënia, pirja dhe fjetja. Sigurisht se kushtet ekonomiko-financiare duhen siguruar; natyrisht se nuk duhet të ketë fatkeqësi, mjerim dhe varfëri. Kjo është e prerë dhe është nga gjërat e para që i di secili. Por pas sigurimit të këtyre, mendja e njeriut duhet të zhvillohet dge duhet të arrijë në një kënaqje shpirtërore. Kur njeriu arrin në një kënaqje shpirtërore, ose kur mendjet e secilit në shoqëri bëhen të përkryera, plota dhe arrijnë në të fshehtën e krijimit dhe urtësisë, tanimë ato nuk frikësohen nga asgjë. Ju ndonjëherë shikoni se dhe njerëzit që janë të pasur dhe zotërojnë çdo lloj kushtesh në këndvështrimin ekonomiko-financiar, sërish kanë disa frikra. Të paktën ata frikësohen nga vdekja, ose humbja e pasurive të tyre?! Burimi i frikës është xhehāleti (padituria).

Lārīxhānī: Ky ishte një sqarim shumë i bukur, mjeshtër i nderuar. Ju bëtë në një pikë shumë të rëndësishme shenjë, si dhe ky ishte dhe këndvështrimi i drejtë, saktë. Gjithashtu dhe Fārābīu ishte qepur pas saj. Në fakt thelbi i jetës është ḥikmeti (urtësia) dhe racionalizmi. Ky qoftë në rrafshin politik, qoftë në atë shoqëror, madje qoftë dhe në atë familjar nuk ka rëndësi. Sepse dhe njeriu rend pas saj: “Ḥikmeti (urtësia) është i humburi i besimtarit”.

Ky mendimtar i madh shprehet si më poshtë: “Unë pavarësisht se kam respekt për Aristotelin, Platonin, madje dhe për Plotinin, lajmëroj këtë se ḥikmeti (urtësia) nuk është e kësaj bote, por është qiellore. Ata po e kërkonin në sipërfaqen tokësore këtë, ndërsa unë besoj se ajo është në qiell”. Shikoni se sa pikë e bukur dhe e rëndësishme!

Mjeshtër Dīnānī: Po, miratoj se ashtu siç kam njoftuar dhe më parë, ḥikmeti (urtësia) ose felsefeja (filozofia) - që “ḥikmeti” (urtësia) është e barasvlefshmja në fe për të; ndërsa në terminologjinë greke është “filozofia”; pra filozofia në thelb është ḥikmet (urtësi) - është pasoja, përfundimi i mendjes, si dhe mendja është metafizike; pra hyjnore. Ky ishte mbarë mundimi, orvatja e Fārābīut. Metafizika është hyjnore; kurse fizikja, lëndorja, truporja mund të asgjësohet. E thënë ndryshe ‘ālemu’l-māddeti (bota lëndore) është bota e copëtimit, tefrīḳas (ndarjes) dhe kethretit (shumësit). Ndërsa bota e metafizikës është ‘ālemu’l-uaḥdeti (njëjësit). Ne kemi bërë me dhjetra herë për kohën dhe sermedin (vijimin) fjalë këtu. Sermedi (vijimi) është dukja, shfaqja e kohës dhe është në kohë. Bota e uaḥdetit (njëjësit) shfaqet në këtë botën e kethretit (shumësit). Nga kethreti (shumësi) arrihet në uaḥdet (njëjës), ndërsa nga māddeja (lënda) arrihet në me‘nā (shpirtërore).

Njeriu duke qenë se ka mendje është e vetmja qenie e cila ngre pyetjen: “Kush jam unë?!” për veten. Këtë pyetje nuk e shtron asnjë gjallesë, kafshë, qenie për veten. Kafshët jetojnë sipas instinkteve të tyre, në gjetjen e ngrënies, pirjes dhe mbarështimit; shkurtimisht ata i bëjnë mbarë gjërat që duhet të bëjnë duke marrë instinktet e tyre për bazë. Dhe nuk bëjnë asnjë gabim në këto veprimtaritë e tyre. Asnjë kafshë nuk bën gabim. Instinktet e tyre i drejtojnë ato në çdo gjë që duhet të bëjnë dhe ato lëvizin, veprojnë në këtë drejtim. Mirëpo njeriu është qenia e vetme që ka pyetje, që mund të pyesë pyetje në botën e qenies. Pyetja e parë që bën ai është pyetja: “Kush jam unë dhe çfarë kuptimi bart?!” Vallë a e pyet apo nuk e pyet njeriu kuptimin e tij?! Pas pyetjes së kuptimit të tij, ai fillon të pyesë dhe kuptimin e gjërave, sendeve. Ai nis drejtimin e pyetjeve si: “Çfarë duhet të bëj, cili është pikësynimi im?!”, “Nga erdha dhe ku do të shkoj?!”

Këta janë disa nga pyetjet që njeriu ia ngre vetes. Shtruesja e këtyre pyetjeve është mendja. Kjo është dhe ajo që përkufizon Fārābīu. Pra kjo është udha e hyrjes në Medīnetu’l-Fāḍile (Qytetin e Virtytshëm). Nënvizojmë se njeriu është qenia e vetme e cila mund të pyesë së çfarë do të thotë meditimi, mendimi?! Bëni kujdes se çfarë sapo kumtova këtu: “Njeriu herë-herë mendon (bën pyetje) mbi detin, fizikën, galaksitë, kiminë, malin, shkëmbin, sipërfaqen tokësore, sipërfaqen qiellore, tokat, etj. Por ndonjëherë ai mund të drejtojë pyetjen dhe se çfarë është mendimi”. Kjo do të thotë mendimi i mendimit; tefekkur (mendim) brenda tefekkurit (mendimit) dhe është diçka që mund ta bëjë vetëm njeriu. Njeriu mund t’i ngrejë këto pyetje meqenëse është i mençur. Madje disa herë dhe mendja pyet se çfarë është mendja. Këto janë tematika, veçori njerëzore. Nëse njeriu arrin në këtë etapë mendore, pra nëse e njeh si një qenie të mençur veten dhe pranë kësaj pyet se çfarë është mendja dhe çfarë lloj detyre, funksioni ka ajo, ai arrin në të vërtetat hyjnore me këtë këtë mendje naḍḥārī (teorike) (që e ka kuptuar).

Kjo mendje ka dhe një përmasë ‘amelī (praktike, vepruese). Përmasa praktike e kësaj është tregimi në etikë, moral, drejtësi, gjykim të shëndoshë, etj i vetes. Që të tëra këto janë përmasa ‘amelī (praktike, vepruese) e mendjes. Mirëpo për sa i përket dukurisë se deri ku mund të arrijë mendja naḍḥārī (teorike)... Kjo është një pafundësi mbresëlënëse. Deri ku mund të shkojë mendja në naḍḥār (teori)?! Derisa njeriu të mos shikojë askënd tjetër përveç Allāhut të Madhëruar... Këtu nuk shkohet duke fluturuar me aeroplan, avion. Deri ku mund të shkojë naḍḥāri (teoria)?! Pa shikoni një herë, vallë a kanë postet një kufi?! Cili është më i gjërë, posti i naḍḥārit (teorisë), apo posti i ‘amelī (praktikës)?! Askush nuk mund ta masë përfshirjen, shtrirjen postit të nadhārit (teorisë) dhe askush nuk mund t’u vërë një kufi asaj. Kurse ‘ameli (praktika, vepra) mund të matet.

Mendja ka dy përmasa: “Përmasa e naḍḥārit (teorisë) së saj është më e rëndësishme se përmasa e ‘amelit (praktikës) së saj. Po, nëse mendja gjen, arrin postin e nadhārit (teorisë) së saj, nëse bëhet hyjnore, nëse kupton dhe metafizikën drejtë, saktë që themelorja është metafizika”. Shikoni i nderuar Lārīxhānī, mendja është metafizike si vetë. Nëse ajo nuk të çon, përcjell në parime metafizike, atëherë mbarë vëmendja dendësohet, përqendrohet mbi lëndën. Më pas kur pyetet: “Cili është themeli i lëndës?!”, ajo mbetet e hapur, shtangur. Vallë a është përsëri lëndë themi i lëndës?! - Lënda është lëvizëse dhe e asgjësuesshme. Shumë mirë, por a është ajo e fiksuar apo e ndryshueshme?! - Përgjigjemi se ajo krahas zotërimit të veçorive të asgjësueshmërisë dhe ndryshueshmërisë, ajo zotëron dhe një veçori si ajo e tekāmulit (përkryerjes).

Shumë mirë, por vallë a është tekāmuli (përkryerja) i saj brenda lëndës, apo është jashtë, përtej lëndës?! Nëse tekāmuli (përkryerja) i saj është rishtas brenda lëndës, vallë a do të jetë ajo “më lëndë” në këtë gjendje?! Jo. Vallë a ka ndonjë kuptim qenia “më lëndë” e lëndës?! Si rrjedhojë tekāmuli (përkryerja) i lëndës është e çelja e derës dhe qenia hyjnore ndaj metafizikës. Bota hyjnore është e pafund. Kështu që dhe mendja është vendi ku naḍḥāri (teoria, pafundësia, përjetësia) bën xhiro. Mbarë orvatja e Fārābīut është fillimi nga posti i naḍḥārit (teorisë) dhe ulja, zbritja në postin e ‘amelit (praktikës). Nëse kjo “medīne” (qytet) do të mund të jetë “medīne” (qytet), vetëm atëherë mund të jetë. Pra kjo “medīne” (qytet) nuk është “medīnet” (qytetet) që ju shikoni në këtë botë.

Lārīxhānī: Nëse më lejoni, unë kam dëshirë të përfundoj, plotësoj dhe fjalinë e fundit të Fārābīut. Të them të vërtetën kisha dëshirë që të hyja në një mënyrë më të hollësishme në këtë çështje më vonë. Por dhe nëse e cekim shkurtimisht tani, jemi të mendimit se pranohet. Ai kishte rrëfyer kështu: “Pavarësisht se kam jashtëzakonisht respekt për Aristotelin dhe Platonin, unë besoj se ḥikmeti (urtësia) është qiellore. Kurse këtë urtësi na e kanë dhënë të dërguarit (p.m.t.)”. “Ai i pastron dhe ua mëson Kitābin (Librin) dhe ḥikmetin (urtësinë)”. Pra ai ua adreson xheuherin (thelbin) e ḥikmetit (urtësisë) lajmëtarëve (p.m.t.). Atëherë pyetja ime është kjo: “A është filozofi, ai njeri i cili mund të shprehë se janë të dërguarit (p.m.t.) zotëruesit e këtij ḥikmeti (urtësie)?!”

Mjeshtër Dīnānī: Kjo nuk mund të dyshohet.

Lārīxhānī: Nëse do ta lëmë ḥikmetin (urtësinë) mënjanë, vallë a janë me të vërtetë filozofë ata njerëz të cilët bëjnë filozofi?!

Mjeshtër Dīnānī: Jo, në mënyrë të prerë. Ashtu siç zbardha dhe pakëz më parë përjashtimi i ḥikmetit (urtësisë) nënkupton dendësimin, përqendrimin në lëndë. Shikoni, ajo utopi e përshkruar nga Fārābīu dhe Medīnetu’l-Fāḍile (Qyteti i Virtytshëm) përbëhen nga “jetesa, të jetuarit mirë”. Një mendim që nuk është hyjnor dhe që nuk ka themele metafizike brenda tij, le të bëjë çfarë të bëjë, ai mund të dendësohet, përqendrohet vetëm e vetëm në lëndë. Si përfundim ka të bëjë me “jetesën” dhe ne mendojmë gjithmonë mbi “jetesën”. Që të tërë njerëzit përfshihet nga mendimet rreth jetës së tyre. Kurse ḥakīmi jeton ḥikmetin (urtësinë). Shumë mirë, por a duhet të jetojë ḥikmetin (urtësinë), apo duhet të mësojë ḥikmetin (urtësinë) për të jetuar?! Kur jetoni ḥikmetin (urtësinë), ju keni menduar dhe për jetën. Ne duhet të jetojmë në një mënyrë të urtë dhe të jetojmë ḥikmetin (urtësinë).

Lārīxhānī: Kjo ishte një thënie e mrekullueshme!

Mjeshtër Dīnānī: Njeriu nuk duhet ta mendojë këtë çështje vetëm për të jetuar, jetën. Nëse do të shohim në këtë aspekt edhe gjallesat, kafshët jetojnë në një mënyrë mjaft të bukur. Jeta e tyre nuk është e keqe... Ata nuk kanë asnjë lloj mangësie në jetën e tyre. Si pasojë atyre u ndodh një fatkeqësi, tragjedi, ose ato ngordhin si pasojë e një ngjarjeje. Edhe njeriu vdes, por kjo nuk është çështja. Në fakt gjëja që Fārābīu ka thënë në tërë veprën e tij me titull: “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm) është kërkesa dhe nevoja e të jetuarit të ḥikmetit (urtësisë). Ky është përfundimi.

Lārīxhānī: Gjithashtu dhe një pikë tjetër e bukur është arritja e tij në këtë përfundim: “Çdo i dërguar (p.m.t.) është ḥekīm (i urtë). Imāmi është ḥekīm (i urtë). Ai i cili zotëron këtë ḥikmet (urtësi), ḥukūmeti (drejtimi, qeveria) i tij është, duhet të jetë. Iu dhëntë apo nuk iu dhëntë ḥukūmeti (drejtimi, qeveria) atij...”. Sa përfundim i bukur.

Mjeshtër Dīnānī: Mendja është ḥākime (mbretëruese) dhe xhehāleti (padituria) është e mundur në fund të fundit.

Lārīxhānī: Pra mendja ua jep mbretërimin absolut.

Mjeshtër Dīnānī: Mbretërimi në mënyrë absolute u përket mendjes. A mund të jetë xhehāleti (padituria) mbretërues?! Çfarë është xhehāleti (padituria)?! Budallallëk, errësirë, idiotësi dhe padituri... Si përfundim mendja është mbretëruese hem në jetesën e njeriut dhe hem në botë. Vallë kush e rrotullon këtë botë, mendja apo xhehāleti (padituria)?! Vallë në dritën e kujt lëviz toka dhe qielli, në dritën e mendjes, apo në dritën e xhehāletit (paditurisë)?! Sigurisht se në dritën e mendjes... Kjo punë nuk është një shaka. Mbarë përpjekja e Fārābīut në këtë vepër është vënia e kësaj në dukje. Sepse ashtu siç citova, kjo është një utopi dhe nuk ka ndodhur ende; sepse disa njerëz besojnë se utopia nuk do të mund të ndodhë në këtë botë. Mirëpo mendimtari i madh Fārābīu kishte shpresë se kjo “Medīnetu’l-Fāḍile” (Qyteti i Virtytshëm) do të dilte një ditë në dritë. Shkurt mendja është ḥākim (mbretëruese) në të tëra ḥarekātet (lëvizjet) dhe sekenātet (ndalimet) e njeriut. Sa e mahnitshme do të ishte kjo botë, sikur njerëzit do të lëviznin, qarkullonin në orbitën e mendjes! Atëherë nuk do të kishte asnjë dëm, ligësi në këtë botë! Sa bukur do të ishte sikur gjithçka të ishte e mençur! Sigurisht se ajo që synoj me këtë mendje është mendja hyjnore dhe metafizike.

Lārīxhānī: Ashtu siç kuptohet, filozofi ynë i madh Fārābīu i lidh fenë me filozofinë në një mënyrë të urtë dhe me kritere logjike, mendore me njëra-tjetrën. Deri në atë masë sa është pothuajse e pamundur ndarja e këtyre të dyjave nga njëra-tjetra. Disa njerëz kur nuk kanë mundur të gjejnë një të metë, një çështje që mund të qortohet në këto mendime, padrejtësisht kanë shtruar pretendimin se këto janë mendime shī‘īte.

Mjeshtër Dīnānī: Le të jetë një tefekkur (mendim) shī‘īt, çfarë të keqe ka këtu?!

Lārīxhānī: Ata kanë pretenduar se ai i ka marrë nga shī‘ītët hua këto mendime dhe se dëshmitë e tij iu përkasin shī‘ītëve.

Mjeshtër Dīnānī: Po. Qenia shī‘īt do të thotë mendimi logjik, racional.

Lārīxhānī: Kështu që dhe kjo që ka kumtuar është thënia e Emīru’l-Mu’minīt Imām ‘Alīut (p.m.t.).

Mjeshtër Dīnānī: Po. Shikoni unë dua t’iu paraqis një kriter: “Secili që mendon në mënyrë hyjnore dhe racionale, ai njeri është shī‘īt. Dhe ai njeri që nuk mendon në këtë mënyrë tekefundit nuk është shī‘īt; le ta shikojë sa të dojë si shī‘īt në paraqitje veten, ai nuk është shī‘īt. Sërish unë këtu nuk kam për qëllim mendjen ekonomiko-financiare, politiko-shoqërore apo tregtare, por kam për qëllim mendjen hyjnore. Ai njeri që mendon me një mendje hyjnore është shī‘īt. Nëse ky është kriteri juaj, atëherë ju nuk duhet të ngurroni të thoni se dhe Fārābīu është shī‘īt. Nëse bëni kujdes, unë nuk bëra për historinë fjalë këtu. Thjesht dhe vetëm paraqita një kriter në çështjen e mendimit logjik, racional. Si përfundim si Ibn Sīnā, si Fārābīu, ashtu dhe Firdeusī ishin duke menduar në mënyrë racionale. Për më tepër, që të tërë filozofët të cilët po i shqyrtojmë në këtë program mendonin në mënyrë racionale.

Lārīxhānī: Po, ju e keni bërë në këtë çështje me shenjë në librin tuaj me titull: “Lutja, Përgjërimi i Filozofit”. Ndonëse janë të pranishme dhe një sërë dëshmish historike në këtë çështje. Për shembull i ndjeri Muḥsin el-Emīni në veprën e tij me titull: “E‘jānu’sh-Shī‘a” (Të Dalluarit, të Njohurit Shī‘ītë) pohon se Fārābīu është filozofi i parë shī‘īt që i ka besuar cilësisë së ‘iṣmetit (pafajësisë, pagabueshmërisë, pamëkatueshmërisë) dhe imāmetit (drejtimit, prijësisë, udhëheqjes) të imāmëve. Përsëri dhe Āga Bozorg-i Tehrānī në veprën e tij me titull: “ez-Zerīa” si dhe në një mori veprash të panumërta është bërë me shenjë në këtë çështje. Ka shumë pak vepra të cilat nuk e prekin këtë anën e tij. Këta njerëz të mëdhenj nuk kishin asnjë dyshim, ngurrim se Fārābīu është shī‘īt. Madje ai ishte bashkëkohësi dhe shoku i Ḥusejn Ibn Rūḥ Neubaḥtīt që ishte zëvendësi i tretë i Imām Mehdīut (p.m.t.). Kurse Ḥusejn Ibn Rūḥ Neubaḥtī ishte me prejardhje īrāniane.

Mjeshtër Dīnānī: Në fakt vetë fjala Neubaḥt (neu - i ri, baḥt - fat) është një fjalë perse. Që të tërë Neubaḥtītë (në histori) ishin īrānianë.

Lārīxhānī: Edhe kjo është një mburrje për ne. Madje dhe i urti ynë i njohur Fārābīu ishte mjaft i sinqertë me të. Edhe ky sqarimi juaj ishte tejet i bukur. Me të vërtetë përbërja, struktura e mendimit të tij ishte një mendim shī‘īt. Në thelb kështu janë mbarë shī‘ītët. Nuk ka asnjë shī‘īt që është larg, i shpëlarë nga ḥikmeti (urtësia). Vallë a mund të ketë një mburrje më të madhe se kjo?! Kjo ishte një pikë tepër e bukur, mjeshtër i nderuar.

Po ai zotëronte mendimin shī‘īt dhe jetonte mbi këtë besim. Në të njëjtën kohë dhe shikimi i tij ndaj imzot Emīru’l-Mu’minīni Imām ‘Alīut (p.m.t.) ishte mjaft dashurues. Unë këtë thënie e kisha lexuar në veprën e tij me titull: “Futūḥāt” (Çlirimet): “Kuntu me‘a’l-enbijjāi sirrān ue me‘a’r-Resūli’l-lāh xhehrāten”. (Unë (‘Alīu) me të dërguarit e tjerë isha i fshehur, kurse me të dërguarin e Allāhut (p.q.m.t.) isha i hapur). Por ç’e do se Fārābīu e kishte përcjellur përpara tij këtë. Kjo nënkupton se dashuria e tij ndaj Imām ‘Alīut (p.m.t.) ishte tejet e tepërt. I nderuari ‘Alī (p.m.t.) është ana e brendshme e mbarë lajmëtarëve (p.m.t.).

Mjeshtër Dīnānī: Në shtesë, vallë a kemi dikë që është ḥekīm (i urtë) dhe nuk ndjen, ushqen dashuri ndaj imzot Emīru’l-Mu’minīni Imām ‘Alīut (p.m.t.)?! Nëse dikush nuk i lexon, kupton dhe nuk i pranon fjalët e Imām ‘Alīut (p.m.t.), ai nuk është ḥekīm (i urtë). Çdo ḥekīm (i urtë) është murīdi (i dashuri, ndjekësi) i Imām ‘Alīut (p.m.t.). Sepse prejardhja, thelbi, zanafilla e ḥikmetit (urtësisë) është në të (p.m.t.).

Lārīxhānī: Më pas ai thënien “sirru’l-enbijjāi” (të fshehtën e lajmëtarëve) e komenton si “mendja e tyre”. Dallimi, ndryshimi mes sirrit (të fshehtës) dhe ‘aḳlit (mendjes) është ky: “Mendja është gjithmonë. Ajo është dhe tani. Një pikë shumë interesante!”

Mjeshtër Dīnānī: Fārābīu ka dhe një mendim tjetër, të cilin nuk e di nëse kemi rastin që ta cekim këtu sot. Edhe përkufizimi i tij lidhur me nubuūetin (qenien lajmëtar) është mjaft mbresëlënës. Madje ai është njeriu i parë që paraqit një përkufizim të tillë në lidhje me nubuūetin (qenien lajmëtar). Nëse do të mund të hyjmë një ditë në këtë çështje, qartësojmë se që të tëra këto çështje për të cilat folët janë të pranishme brenda tij. Ai ka përkufizuar dhe nebijjun (lajmëtarin) dhe uaḥjin (shpalljen) këtu. Askush tjetër përpara tij nuk e kishte përkufizuar shpalljen hyjnore kështu. Me qëllim që të mund të flasim në një mënyrë të imtësishme rreth kësaj, ne duhet të kemi kohën tonë të gjërë.

Lārīxhānī: Po, patjetër.

Mjeshtër Dīnānī: Përsëri do të kuptohet se sa në mënyrë racionale i ka parë ai këto çështje atje. Fārābīu është një ḥekīm (i urtë) në kuptimin e vërtetë të fjalës.

Lārīxhānī: Sipas mendimit tim demokracia, mbetet mjaft e metë dhe e pamjaftueshme pranë mbarë këtyre mendimeve dhe përfundimeve të Fārābīut... Krijimi, ndërtimi i një Medīnetu’l-Fāḍile (Qyteti të Virtytshëm) të eksportuar, nxjerë nga urtësia e tij është mjaft i vështirë... Me të vërtetë Fārābīu është një personalitet i gjithanshëm. Kështu janë mbarë të mëdhenjtë tanë. Që të tëra këto çështje ishin tepër të bukura dhe të rëndësishme. Koha jonë mbaron këtu. Nëse do Allāhu, ne do të vijojmë të përndjekim gjurmën e kësaj çështjeje dhe në programet tona vijuese.

Me dëshirën dhe shpresën se do të takohemi përsëri në një program tjetër, ne iu falenderojmë nga zemra, iu themi mirëmbetshi dhe qofshi nën mbrojtjen e Allāhut mbarë ndjekësve tanë të nderuar. Paqja, mëshira dhe begatia e Allāhut qofshin mbi ju.

Burimi : Medya Şafak