Një shembull i krijimit të mendjes janë artistët. Ja pra kështu shfaqet arti. Artisti është ai njeri i cili shijon mendjen. Ai nuk krijon koncept, ai shijon. Artisti pa krijuar koncept arrin tek ajo që ai vetë ka shijuar. Ai shijon mendjen, shija është mënyra e shijimit të mendjes. Atëherë dëshmia ëhtë shikimi i mendjes, ndërsa shija është shijimi i mendjes. Kjo do të thotë se pa qenë mendja nuk ka as dëshmi dhe as shija.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet e ndriçuara të Hekim Suhreverdit dhe po përfitojmë nga sqarimet të cilat po zgjidhin kodet e Mjeshtër Dinanit.

Në programin e kaluar ne cekëm çështjen e ëndrrës nga këndvështrimi i Shejh Suhreverdit. Ne na mbeti përgjysmë çështja që lexuam nga dorëshkrimi me i tij me titull: “Pertovname” (Dorëshkrimi i Dritës).

Mjeshtër i nderuar nëse më lejoni unë dua që ta plotësojmë duke e lexuar atë pjesë. Me sa duket e dashura e Suhreverdit në këtë botë është “nuri” (drita). Ai qëndron shumë mbi këtë koncept.

Ashtu siç cekët dhe ju ai citon se ëndrrat të cilat njeriu i sheh në masën që ka përftuar me shpirtin e tij, me trurin e tij, me mendjen e tij janë “rujetu’s-sadika” (ëndrra besnike), nësë ndodh e kundërta ëndrra që ai sheh është “rujetu’l-kadhibe” (ëndrra gënjeshtare).

Ai i vazhdon mendimet e tij në këtë kornizë, nëse më lejoni dua që t’ua lexoj atë paragraf. Ai kumton kështu: “Këto vetëtima dhe drita, nuk janë pamje e diturisë ose e mendjes. Këto janë “shuatu’l-kudsijje” (drita e shenjtë). Dhe nga bota e shenjtë vijnë drita, të cilat janë abstrakte nga lënda. Ata të cilët kanë shpirtra të pastër kanë fatin që të marrin pjesën e tyre nga ky ndriçim. Dritat e “Uaxhibu’l-uxhudit” (qenies së domosdoshme) nuk kanë kufi dhe fund. Ata të cilët kanë shpirt të ndriçuar në botën tjetër e shikojnë këtë në një mënyrë më të dukshme nga gjërat të cilat mund të perceptohen (mahsusatet).

Më pas ai sjell këtë ajet si argument: “(Përkujto) Ditën kur i sheh besimtarët dhe besimtaret që drita e tyre ndriçon para tyre dhe në të djathtë të tyre dhe atyre u thuhet: “Sot është dita në të cilën u janë përgëuar për Xhennetet nën të cilat rrjedhin lumenj, aty do të jeni përgjithmonë. Ja pra kjo është një fitore e madhe”. (Sure Hadid, Ajeti: 12).

Po mjeshtër urdhëroni.

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit.

Suhreverdi, ashtu siç kumtuat dhe ju është i dashuruar me “nurin” (dritën), sepse filozofia e tij, është filozofia e dritës. Edhe vetë Suhreverdi ka pretenduar se është ringjallësi i filozofisë së dritës dhe i “Hikmet-i Hosrovanit” (Urtësisë së Dritës).

“Hikmet-i Hosrovani”, domethënë filozofia e dritës, ishte e pranishme në Iranin e Lashtë. Kur në Greqinë e Lashtë flitej për filozofinë pra kur bëhej fjalë për filozofitë e Heraklit, Parmenidit dhe të ngjashmëve me ta pra në epokat para Sokratit dhe pas Sokratit, filozofia e dritës ishte e pranishme në Iran. E thënë ndryshe çështja e dritës për herë të parë është përfolur nga ana e iranianëve.

Suhreverdi, mban një qëndrim kundrejt filozofisë greke. Sigurisht se ai ka në respekt të madh ndaj filozofisë greke, këtë e kam  bërë të ditur me dhjetra herë më parë. Megjithatë ai do të shpalosë këtë: “Djepi i filozofisë nuk është vetëm Greqia, edhe Irani është djepi i urtësisë dhe ai është “hikmetu’n-nuri” (urtësia e dritës). Themeli i saj është “nuri” (drita). Kjo nuk është vetëm “nuri” ose drita e cila perceptohet me shqistat, sigurishst se dhe drita e cila perceptohet me shqisa është “nur” (dritë).

Nëse do të vendosim fjalët “dhuhur” (dukje) dhe “hudur” (prani) në vend të fjalës “nur” (dritë) ne do të mund t’i konceptojmë më mirë mendimet e Suhreverdit. E thënë ndryshe le të përdorim fjalët “dhuhur” (dukje) ose “hudur” (prani) në vend të fjalës “nur” (dritë) të cilën ai e përdor vazhdimisht.

Sepse cila është veçoria e dritës? Të bëhesh i dukshëm dhe të bësh të dukshëm. Çfarë bën tjetër drita përveç bërjes së dukshme dhe shfaqjes së gjërave? Përftimi i dritës është të bëhesh i dukshëm dhe të bësh të dukshëm. Drita është dukje. Kur dritës i jepni kuptimin e dukjes ajo zbëhet pak më e përgjithshme.

“Nuri” (drita) e cila perceptohet me shqisa është “nur” (dritë), sepse është e dukshme. Nëse “nuri” (drita) e cila në këtë çast është në këtë dhomë nuk do të ishte e dukshme, a mund të ishte dritë? Jo, atëherë qenia e saj dritë, është si pasojë e dukjes së saj. Atëherë çdo gjë që është e dukshme është dritë. Çdo gjë që është dritë është e dukshme dhe çdo e dukshme është dritë.

Shumë mirë por drita, a është dritë si pasojë e qenies së dukshme, apo drita është e dukshme si rrjedhojë e qenies së dukshme?

Larixhani: Si drita, është dritë?

Mjeshtër Dinani: Drita është dritë si pasojë e dukjes. Nëse ajo nuk do të kishte dukjen, nuk do të ishte dritë. Atëherë shpirti i dritës, është dukja. Domethënë qenia e saj e dukshme është dritë. Sigurisht se këtu “dhuhuri” (dukja) dhe “huduri” (prania) është e njëjtë.

Larixhani: Me fjalë të tjera ju i përdorni si sinonime?

Mjeshtër Dinani: Po, por kur unë the “hudur” (prani) nuk kam për qëllim “hudurin” (praninë) e cila zë vend tek fjalia “në këtë çast unë jam në praninë tuaj”. Grgb Kjo nuk është një prani e vërtetë, sepse midis karrikes suaj dhe times gjendet një largësi. Unë këtu po flas për praninë e vërtetë. Unë nuk po bëj fjalë për praninë e një njeriu në këtë dhomë. Po një njeri kur vjen këtu, ai ka praninë e tij këtu kjo është e vërtetë, këtu kuptimi i pranisë është shikimi im i tij. Por çfarë do të thotë prania e vërtetë?

Prania e vërtetë është e kundërta e të fshehtës së vërtetë. Këtë kijeni parasysh me kuptimin filozofik.

Larixhani: “Hudur-i ger hemi hahi, ez u gaib mesho Hafidh.” (O Hafidh nëse do praninë, mos u fshih nga ajo).

Mjeshtër Dinani: Po e fshehta është mosqenia e pranisë; shumë mirë por çfarë është prania? Prani do të thotë “qenie” do të thotë “xhem” pra mbledhje. Për të mund ta shprehur këtë ne nuk do të përdorim disa fjalë sinonime; por disa fjalë lehtësuese. Edhe fjala “xhem” është njëra nga këto. Por me fjalën “xhem” të këtushme nuk nënkuptjmë mbledhjen në një vend të gjërave të ndara veç e veç. Me fjalën “xhem” të këtushme nënkuptojmë mosqenien i ndarë, qenien i plotë, mosqenien tek e fshehta.

Këtu nuk ka të fshehtë, nuk ka errësirë. Ja pra për këtë arsye Kur’ani Famëlartë e cilëson Allahun si dritë. Edhe Suhreverdi e pranon Allahun si dritë. Kur’ani Fisnik citon: “Allahu nuru’s-semauati ue’lerdi” (Allahu është drita e qiejve dhe e tokës). Shumë mirë por çfarë do të thotë se Allahu është dritë? Domethënë a është Allahu një dritë e cila perceptohet me shqisa? Me fjalë të tjera a është Ai si drita e llambës? Fjala “Allahu nuru’s-semauati ue’lerdi” (Allahu është drita e qiejve dhye e tokës) është vetë fjala e Allahut. Shumë mirë por kjo dritë, a është si drita e kësaj llambe? A është foton?

“Nuri” (drita) e këtushme është “hudur” (prani), pra “dhuhur” dukje, që nënkupton se ajo nuk është e fshehtë. Veta e Allahut nuk është tek e fshehta. Allahu tek vetja e Tij nuk është i fshehtë, Ai nuk është i fshehtë nga asgjë dhe asgjë nuk është e fshehtë ndaj Tij. Këtu unë thashë tri gjëra:

Allahu nuk është i fshehtë tek vetja e Tij, Ai nuk është i fshehtë tek asnjë qenie tjetër dhe asnjë qenie tjetër nuk është e fshehtë ndaj tij. Mendojini këto tre fjalë. Ai është i pranishëm tek vetja e Tij dhe është i duskhëm, çdo gjë është e ukshme për Të dhe prania e tij gjendet tek çdo gjë. Ku është i fshtë Allahu? Tregomë një pikë në botën e qenies në të cilën Allahu të jetë i fshehtë? Në mbarë botën e qenies nuk ka asnjë pikë në të cilën Allahu të jetë i fshehtë.

Shumë mirë por çfarë do të thotë mosqenia e një pike në të cilën Allahu të jetë i fshehtë? Kjo do të thotë se Allahu është i pranishëm në çdo vend. Shumë mirë por çfarë do të thotë i pranishëm? Kjo do të thotë qenien e dukjes së Tij, qenien e dukshme të Tij. Çfarë do të thotë qenia i pranishëm dhe i dukshëm, kjo do të thotë qenien e ndriçuar të Tij. Sepse drita është e pranishme dhe e dukshme. Ja pra ky është kuptimi i saj.

Ja pra kjo është filozofia e Suhreverdit. Ky është themeli rrënjësor i filozofisë së Suhreverdit. Si përfundim ai citon se kjo prani dhe dukje kanë shkallët e tyre. Shkalla më e lartë e pranisë dhe dukjes është i Vërteti i Madhëruar. Shkallët e kësaj drite vijnë nga Allahu poshtë.

Sipas mendimit të tij edhe “nefsu’n-natiki” (shpirti folës) është dritë dhe dukje. Ja pra ky është “nefsu’n-natiki” (shpirti folës) i njeriut. Nëse ne nuk do të ishim të dukshëm tek vetja jonë, as gjërat nuk do të ishin të dukshme ndaj nesh. Nëse unë nuk do të isha i pranishëm tek “nefsu’n-natiki” (shpirti folës i imi) asgjë nuk do të ishte e pranishme tek unë. Ky mur nuk ka ka prani tek vetja e tij, për këtë arsye ai nuk ka dituri në lidhje me asgjë. Edhe nëse do ta vendosni mbarë botën përpara këtij muri a mund të përftojë dituri ky mur? Por kur ju hasni me gjëra përftoni dituri, përse? Sepse ju jeni të pranishëm tek vetja juaj.

Larixhani: Mjeshtër, Suhreverdi këtu citon kështu: “Kjo dritë nuk është as një pamje e diturisë dhe as e mendjes. Kjo është një “shuatu’l-kudsijje” (dritë e shenjtë)”.

Mjeshtër Dinani: Shikoni ai e thotë këtë kundër peripatetikëve. Sepse peripatetikët e përshkruajnë diturinë si më poshtë: “Hue’s-suretun hasiletun mine’sh-sheji inde’l-akli” (Ajo është një pamje e përftuar nga gjërat tek mendja). E thënë ndryshe kjo është vënia në jetë e pamjes së një gjëje e cila është jashtë diturisë. Ky përshkrim është si i vërtetë ashtu edhe i gabuar.

Ai është i vërtetë me këtë kuptim. Po ju merrni një pamje nga jashtë. Por kjo pamje nuk është një pamje si ajo që ne vizatojmë mbi një letër. Fjala vjen ju vizatoni një pllakë, një pikturë mbi një letër, a e di ajo letër të pamje që ju vizatuat?

Ja pra këtë do të pohojë Shejh Ishraku. Me fjalë të tjera ai do të thotë se është e vërtetë se pamja është e pranishme tek unë; por jo në kuptimin e fjalës pamje që ne dimë. Edhe tek libri ka pamje; por ai libër nuk është i ditur. Me bërjen tuaj të pikturave në një tablo ajo tablo nuk është se i di ato piktura.

Urtakët shprehen: “hue’s-siretun hasiletun” (ajo është një pamje e përftuar). Pra këta të fundit kumtojnë dituria e përftuar është pamja; por kjo pamje nuk duhet kuptuar me kuptimin e fjalorit. Ajo që është e pranishme tek ju është “shuatu’l-kudsijje” (drita e shenjtë). Kjo pamje bëhet dritë tek ajo “shuatu’l-kudsijje” (dritë e shenjtë) dhe bëhet prani. Këtu ai sqaron një çështje filozofike  të rëndësishme.

Dituria është “shuatu’l-kudsijje” (dritë e shenjtë). Fundja dituria është një gjë nga lloji i dritës. Ka një hadith i cili thotë: “ilmun nurun” pra (dituria është dritë). E thënë ndryshe dituria me dritën janë nga i njëjti lloj. Domethënë kjo nuk është gënjeshtër, ky nuk është krahasim, kjo nuk është metaforë. Kur ju citoni se “dituria është dritë” disa njerëz mendojnë se ky është një krahasim, një metaforë. “Nuri” është dritë, si është e mudnur se dituria bëhet dritë.

Thënia dituria është dritë nuk është një krahasim por është një e vërtetë. Çfarë është drita? Drita është ndriçim. Shumë mirë por a nuk ka ndriçim tek dituria, kur ju bëheni i ditur, a nuk ndriçoheni? Kuptimi është ndriçim. Kur them kuptova, kjo do të thotë u ndriçova. Dijetari është i ndriçuar. Sa i ndriçuar është? Aq sa di, aq i ndriçuar është.

Dijetari është i ndriçuar, por me çfarë ndriçohet? Me diturinë. Sa i ndriçuar është? Aq sa di, aq i ndriçuar është. Sa më shumë shtohet dituria aq shtohet dhe ndriçimi. Sa më tepër shkëputet nga lidhjet aq më tepër ndriçohet. Allahu i Madhëruar është abstrakti absolut. Ai nuk ka asnjë lidhje me asgjë. Për këtë arsye dituria e të Vërtetit të Madhëruar është absolute. I Vërteti i Madhëruar është dituria absolute, drita absolute. Ja pra ajo dituri e cila vjen tek ne, është drita e diturisë së të Vërtetit.

Tani ju mund të thoni se disa dituri janë të këqija. Pohoj se nuk kam asgjë për të thënë ndaj kësaj; por këtu ajo që nënkuptohet me qenien e keqe të diturisë është qenia e keqe e të mësuarit. E thënë ndryshe nuk është se dituria si natyrë është e keqe. Dituria, të dish kurrë nuk është kurrë një gjë e keqe. Nëse ju e shikoni një dituri si të keqe kjo e keqe i përket të mësuarit pra të diturit. Vetë dituria nuk është e keqe. Ja pra kjo është ajo që thotë dhe Suhreverdi.

Nëse në botë nuk do të kishte dritë dhe dituri, pa përfytyroni për një çast mungesën e të dritës dhe diturisë tek kjo botë e qenies. Çfarë do të bëhej nëse nuk do të kishte dritë dhe dituri? Në këtë gjendje do të kishim ose errësirë absolute ose asgjë absolute...

Lexojeni përsëri pjesën që lexuat pak më parë.

Larixhani: “Këto vetëtima dhe drita nuk janë pamje e diturisë ose e mendjes dhe nga bota e shenjtë vijnë drita, të cilat janë abstrakte nga lënda”.

Mjeshtër Dinani: Po si Suhreverdi edhe Ibn Sina e pranon diturinë si “muxherred” (abstrakte, e përtejme). Ndërsa Mullah Sadra arrin majën në këtë çështje. Dituria, ndërgjegjia, madje dhe shqisa janë abstrakte. Mullah Sadra e quan abtrakte konceptin e shqisës. Megjithatë Ibn Sina nuk e pranon shqisën si abstrakte, ai e pranon mendjen si abstrakte. Natyrisht këtu duhet të themi se pa qenë mendja as shqisa nuk do të ketë asnjë funksion.

Shqisa pa patur mendjen pas saj nuk hyn në asnjë punë. Lërmëni që t’iu sjell një shembull. Ju e shikoni këtë tryezë të ulët. Duke qenë se ju e shikoni këtë në botën e jashtme jepni gjykimin se “kjo është”. Përse thoni se kjo është; sepse ju thoni se e pashë atë. Shumë mirë ajo e cila thotë se ajo është është shikimi apo ndonjë gjë tjetër? Syri e shikon atë; por ajo e cila thotë se ajo është, është një gjë tjetër, e cila është mendja.

Nëse ajo mendje nuk do të ishte pas asaj shqise, shikimi nuk do të mund të thoshte se ajo është. Ajo e cila thotë se gjëja që ju shikoni është, është mendja. Dituria është abstrakte, pra tek dituria nuk ka përftim lënde. Shumë mirë por çfarë do të thotë “tek dituria nuk ka përftim lënde?” Për t’i dhënë një përgjigje kësaj si fillim duhet të themi se çfarë përftimi zotëron lënda? Cilët janë përftimet e lëndës: pesha e saj, forma e saj, masa e saj, qenia e saj, qenia e saj e copëtueshme e ndashme.

Çdo lëndë ka cilësinë e copëtueshmërisë dhe ndashmërisë. Shumë mirë por a mund të copëtohet dituria, a ka ajo peshë, a ka ajo moshë? Për shembull e dhëna së cilës i themi 2+2=4 a ka moshë, sa vjeç është, është e re a është e moshuar? Ajo e dhënë nuk është as e re dhe as e moshuar.

Në thelb koncepti është abstrakt, në veçanti dhe koncepti i mendjes. Ne ndonjëherë i ngatërrojmë më njëra-tjetrën “makulatet” (gjërat të cilat kuptohen me mendje) me “mahsusatet” (gjërat të cilat perceptohen me shqisa). Nëse me lejoni dua që të sjell një shembull mbi çështjen e ndarjes së tyre.

Të tërë ne e dimë pikën. Cili është përshkrimi gjeometrik i pikës? Si e përshkruan pikën një matematicien, një gjeometër? Lërmëni që t’ua them unë: Pika është një gjë e tillë e cila nuk ka as gjatësi, as gjërësi dhe as thellësi. Shumë mirë por a gjndet një gjë e cila nuk ka gjatësi, gjërësi dhe thellësi?

Nëse ajo do të kishte qenë në botën e jashtme, ajo duhet të kishte dhe gjatësinë, gjërësinë dhe thellësinë e saj. A ka ndonjë gjë në botën e jashtme e cila nuk ka gjatësinë, gjërësinë dhe thellësinë e saj? Por pika nuk ka gjatësi, gjërësi dhe thellësi. Por nëse pika nuk do të jetë në botën e jashtme çfarë do të bënit ju?

Po pika është e menduar pra është e mendjes; por nuk është një gjë e cila perceptohet me shqisa. Ju e mendoni pikën dhe e dini se pika është. Nëse ne nuk do ta dinim pikën, nuk do të mund ta dinim matematikën. Shumë mirë por nëse nuk do të dinim matematikën çfarë do të mund të dinim? Ne nuk do të mund të dinim asgjë, nuk do të mund të dinim gjeometrinë. Ne e dimë pikën; sepse është e menduar pra është e mendjes; shumë mirë por a mund të bëjmë e shenjë tek pika?

E thënë ndryshe ju mund të bëni me shenjë tek pika që është mbi shkronjën; por kjo është një pikë e vërtetë, nuk është një pikë gjeometrike. Pika e cila gjendet mbi shkronjë ka si gjatësinë, si gjërësinë ashtu edhe thellësinë. Vrima e mjekrrës e cila gjendet nënbuzë ka gjatësinë, gjërësinë dhe thellësinë. Por pika gjeometrike nuk është një gjë e cila mund të bëhet me shenjë, ajo nuk është një gjë që të mund ta tregojmë duke thënë ja pra kjo është; por është e menduar.

Këtë shembull e solla për të sqaruar ndryshimin mes gjësë së menduar dhe gjësë shqisore.

Dua të them lidhja e shqisës me mendjen dhe konceptin është e lidhur si një e tërë me njëra-tjetrën. Domethënë pa qenë mendja shqisa nuk i jep shton asgjë njeriut. Pra është e vërtetë se ne si fillim përdorim shqisat. Por pas tyre gjendet mendja. Ja pra të tëra këta koncepte janë të lidhur me njëri-tjetrin, të tëra këta janë “nur”(dritë), të tëra janë “hudur” (prani) dhe të tërajanë “dhuhur” (dukje).Ja pra kjo është ajo gjë së cilës Suhreverdi i thotë “shuatu’l-kudsiije” (drita e shenjtë). Si përmbledhje nëse nuk dotë jetë dituria dhe ndërgjegjia nuk do të jetë asgjë.

Larixhani: Mjeshtër do të vazhdojmë pas një pushimi të shkurtër.

***

Po mjeshtër i nderuar, përfundimi i Shejh Suhreverdit është i mrekullueshëm. Ai citon kështu: “Ata të cilët kanë shpirt të ndriçuar, në botën tjetër e shikojnë këtë “nurin” (dritën) në një mënyrë më të dukshme, nga gjërat të cilat mund të perceptohen me shqisa (mahsusatet): “(Përkujto) Ditën kur i sheh besimtarët dhe besimtaret që drita e tyre ndriçon para tyre dhe në të djathtë të tyre dhe atyre u thuhet: “Sot është dita në të cilën u janë përgëuar për Xhennetet nën të cilat rrjedhin lumenj, aty do të jeni përgjithmonë. Ja pra kjo është një fitore e madhe”. (Sure Hadid, Ajeti: 12).

Mjeshtër, tani a nuk do të thotë kështu: “Nëse kjo “shule” (dritë) engjëllore nuk do të ishte njeriu nuk ka botë tjetër dhe përsosmëria e botës tjetër është kjo dritë”.

Mjeshtër Dinani: Po pikërisht ashtu është; por me këtë sqarim: “Ashtu siç cekëm më parë dituria është “nur” (dritë), “hudur” (prani) dhe “dhuhur” (dukje). Gjëja që ne shikojmë më mirë në këtë botë, është gjëja që ne shikojmë më të ndriçuar. Ne themi: “Unë e pashë vetë atë”. Asgjë nuk është aq e qartë dhe e prerë sa ajo gjë që ne e shikojmë me sytë tanë.

Ata të cilët zotërojnë aftësinë e ndriçuar dhe postet e larta kur mërgojnë nga kjo botë e tërë qenia e tyre është dituria e dritës. Shikoni se çfarë thotë ajeti i Kur’anit: “Në “(Përkujto) Ditën kur i sheh besimtarët dhe besimtaret që drita e tyre ndriçon para tyre dhe në të djathtë të tyre dhe atyre u thuhet: “Sot është dita në të cilën u janë përgëuar për Xhennetet nën të cilat rrjedhin lumenj, aty do të jeni përgjithmonë. Ja pra kjo është një fitore e madhe”. (Sure Hadid, Ajeti: 12). Domethënë ata lëvizin me dritë, me dritën e pranisë.

Ajo drita e pranisë e cila është abtraktja e shpirtit, racionalizmit dhe e postit të shenjtë...

Larixhani: Shumë mirë por përse është përdorur thënia: “dhe në të djathtë të tyre?”

Mjeshtër Dinani: Kjo thënie është përdorur për të shprehur se ata janë “ashabu’l-jemini” (banorët e të djathtës) pra se ata janë në “siratu’l-mustekimi” (në udhën e vërtetë). E thënë ndryshe për të bërë të ditur se ata shkuan në udhën e vërtetë, në udhën e dritës. “Siratu’l-mustekimi” (udha e vërtetë) është udha e dritës. Udha e errësirës nuk është udhë.

Po ajo gjë që ju shikoni në këtë botë, në botën tjetër duket në mënyrë edhe më të qartë. Fjala vjen unë e shikoj këtë tryezë të vogël dhe për mua kjo është jashtë mase e qartë dhe e prerë. Por ato që ata shikojnë në botën tjetër është aq e hapur, e qartë dhe e prerë sa nuk mund të krahasohet me këtë që shikojnë këtu. Me fjalë të tjeraata atje, i shikojnë në mënyrë shumë më të qartë ato që ju i shikoni më sytë tuaj në këtë botë.

Bota tjetër është bota e pranisë. Suhreverdi e pranon diturinë si prani; shpirtin e pranon si prani dhe si dukje. Bota tjetër është mohimi i lëndës. Ne atje shpëtojmë nga trupi, shpëtojmë nga copëtimi dhe ndarja. Çfarë ndodh në këtë gjendje? Ndodh prania absolute. Prania absolute, është ndërgjegjia absolute, prania absolute, është dukja absolute dhe qartësia absolute.

Shikoni se çfarë thotë Kur’ani? Shikoni se sa bukur përfiton Suhreverdi për filozofinë e dritës nga ajeti i mëposhtëm: “Inne’d-dare’l-ahirati le hijel hajeuan” (Me të vërtetë bota tjetër, ja pra ajo është e jeta e vërtetë”. (Sure Ankebut, Ajeti: 64). Çfarë do të thotë: fjala “hajeuan”? Fjala “hajeuan” do të thotë jetë, e cila është në mënyrën e tepruar, pra kjo është gjendja e tepruar e jetës.

Ne këtu pandehim se kjo këtu është jetë. Megjithatë kjo këtu është errësirë, nuk është jetë. Kjo këtu është e mbushur me shqetësime. Ndërsa bota tjetër është jeta absolute, dukja absolute, prania absolute, drita absolute dhe kënaqësia absolute. Si pasojë e qenies së përsosur si pasojë e qenies së dendur dhe si pasojë e qenies i pranshëm është kënaqësi absolute. Ja pra pikërisht për këtë arsye “ajo është jeta e vërtetë”.

Ne këtu pandehim se jetojmë, megjithatë kjo nuk është një jetë e vërtetë. Jeta e cila është këtu është jeta krahasuese. Këtu janë të përziera drita dhe rrësira. Ajeti i këtushëm të tërehq shumë vëmendjen.  “Inne’d-dare’l-ahirati le hijel hajeuan” (Me të vërtetë bota tjetër, ja pra ajo është e jeta e vërtetë”. (Sure Ankebut, Ajeti: 64). Lidhëza “inne” shpreh nënvizim ndërsa kur thuhet “le hije” parafjala “le” shpreh kufizim. Ndërsa fjala “hajeuan” shpreh teprim. “Ja pra ajo është jeta e vërtetë” dhe bota krahas saj është asgjë. Drita absolute, prania absolute, dukja absolute dhe kënaqësia absolute nuk është një gjë e cila mund të krahasohet me këtë.

Larixhani: Po, shumë mirë mjeshtër, më pas Shejh Suhreverdi përfiton dhe nga një hadith i të nderuarit Ali dhe përcjell këtë: “Kad ahja aklehu ue emate nefsehu”. (Ai ka ringjallur mendjen e tij, ka vrarë shpirtin e tij). Rishtas dhe kjo dritë engjëllore është mendja, ajo është ringjallja e mendjes. Ai e përmbledh hadithin me fjalët: “Hatta dakka xhelile ue letufe galidhe” (Deri në minutën e qartë/përpiktë dhe në hollësinë ehollë).

Mjeshtër Dinani: “Letufe galidheh” domethënë e cila sa shkon dhe bëhet e hollë, për atë njeri i cili nuk shkon në errësirë, por tek i Vërteti... Sa thënie bukur. Më pasvjen thënia: “dakka xhelile” e thënë ndryshe më e përpiktë, më elegante, më delikate, më e hollë... Po kjo as që mund të krahasohet. Ndërsa në këtë botëçdo gjëështë në një gjendje të ngatërruar me njëra-tjetrën.

Ndonjëherë pyes këtë pyetje çfarë është ajo gjë e cila është “basit” (e thjeshtë, një pjesëshe) në këtë botë? Tregomëni një gjë në këtë botë e cila të mos jetë “murekkeb” (e ndërthurur) por të jetë “basit” (e thjeshtë). Trupat e pajetë, bimët, kafshët të tëra këto janë “murekkeb” (të ndërthurura). Dijetarët e fizikës e mëparshëm citonin se janë 4 copë “basit” (elemente tëthjeshta); ndërsa në ditët e sotme pranohet se janë 109-110 “basit” (elemente të thjeshta), por as ato nuk janë “basit” (të thjeshta), sepse dhe ato mund të copëtohen. Në këtë botë ju nuk mund të gjenindonjë gjë qënuk mund të copëtohet kurrë e cila është“basit” (e thjeshtë).

Në “terkib” (ndërthurje) ka largësi, ndarje dhe fshehtësi nga njëra-tjetra. Me fjalë të tjera mund të ndahet. Ka përmasë. Ndërsa atje nuk mund të ndahet, nuk mund të pranojë përmasë, nuk ka “terkib” (ndërthurje), është plotësisht “basit” (e thjeshtë). Shikoni “letufe galidha” (hollësi e hollë). Çfarë do të thotë kjo? Kjo do të thotë se nuk ka gabim, nuk ka tërbim, nuk ka ashpërsi, nuk ka trysni, nuk ka detyrim. “La tedahuma fi’r-ruhanijjeti” (nuk ka përplasje në çështjet shpirtërore)por aka “tedahum” (përplasje, ngushtim) në çështjet shpirtërore? Por këtu ka “tedahum” (përplasje, ngushtim).

Për shembull nëse unë dua që t’iu nxjerr jashtë së bashku me këtë karrike duke qenë se dera është e ngushtë a mund t’iu nxjerr që të dyve njëkohësisht? Nëse një masë njerëzish do që të dalë jashtë nga dera duke qenë se dera është e ngushtë ata do të grinden si pasojë e turmës. Sepse dikush ngushtohet, shkelet etj., por në botën e shpirtërore, në botën astrakte nuk ka përplasje. Asgjë nuk i pengon asgjëje.

Atje nuk ka ndonjë gjë si pengimi, nuk ka vuajtje, nuk ka trysni, nuk ka përdorim force. Atje mbizotëron njëjësimi. Ndërsa këtu mbizotëron shterpësia.

Larixhani: Pastaj ai thotë një gjë shumë e hollë ai kumton se“Bereka lamiun kethiru’l-berki” (Bekoi një mase të shumtë vetëtimash). Pra nga këtu kuptohet se ajo dritë duhet të pasqyrohet në “nefsun’natikin” (shpirtin folës) të njeriut.

Mjeshtër Dinani: Po sigurisht... Asht siç kumtuam shpirti këtu është robi i lidhjeve të këtushme. Fjala vjen shembujt e zogut në kafaz janë një shëmbëlltyrë më vete por shpirti me të vërtetë është robi i trupit. Trupi është robi i kundërshtive. Kjo botë është një botë kundërshtish, është bota e luftës, bota e përplasjes, bota e pengimit të njëri-tjetrit, bota e “tedahumit” (përplasjes). Por në botën tjetër asnjëri nga këta nuk është. Urtakët për atë botë thonë: “alemu’l-murselati” (bota e të dërguarve). Sa fjalë e bukur kjo, “alemu’l-murselati” (bota e të dërguarve). Çfarë do të thotë? Kjo do të thotë shpëtimi absolut, liria absolute. Asgjë nuk është pengesë për ty. Shije brenda shijes. Prani brenda pranisë, dritë brenda dritës.

Larixhani: Madje dhe stili i tij është shumë i bukur, ai zë vend brenda njeriut.

Mjeshtër Dinani: Po dhe titulli i dorëshkrimit është: “Pertovname” (Dorëshkrimi i Dritës) pra përshkrimi i dritës ose dorëshkrimi i ndriçuar.

Larixhani: Po më pas vijon kështu: “Ata të cilët e dinë urtësinë, vazhdojnë shenjtërimin dhe lavdërimin e “nuru’l-enuarit” (dritës së dritave). Ata ushqehen nga burimi i saj”. Domethënë dhe drita e shpirtit të njeriut vjen nga Allahu?

Mjeshtër Dinani: Po natyrisht ajo është vepra e dritës së Allahut. Çdo gjë është vepra e dritës së Allahut të Madhëruar. I Vërteti i Madhëruar është drita absolute. “Hajatu’t-Tajjibe” (Jeta e Mirë) është drita e të Vërtetit. Nëse ajo nuk do të ishte do të bëhej errësirë absolute.

Larixhani: Edhe Meulana e thotë shumë bukur. Ai thotë:

Men ser ne horem ki ser giran est,
Paçe ne horem ki ustuhan est.
Burjan ne horem ki hem zijan est,
Men nur horem ki kuvvet-i xhan est.

Unë nuk ha kokë sepse është e shtrenjtë,
Nuk ha paç sepse është kockë.
Nuk ha meze sepse është shpenzim,
Unë ha dritë sepse është fuqia e shpirtit.

Mjeshtër është shumë interesante se ne ndonëse i kushtojmë aq shumë rëndësi ushqimeve tona të përbëra nga lënda të cilat në fakt janë të përkohshme por nuk i tregojmë aq rëndësi ushqimeve tona shpirtërore.

Mjeshtër Dinani: Këtu ka një fjali e cila nuk na tërheq vëmendjen. Ai citon se shkaku i kuptimit tonë të asaj bote është “sukru’t-tabiati” (dehja e natyrës).

Larixhani: Nuk kemi ardhur ende tek ai paragraf.

Mjeshtër Dinani: Ashtu? Shumë mirë por kjo nënvizon pikërisht atë gjë të për të cilën bëtë fjalë. Ne në këtë botë nuk mund t’i kuptojmë kënaqësitë e botës tjetër. Përse? Këtu ai përdor një fjalë shumë të bukur. Ai përdor fjalën: “sukru’tabiati” (dehja e natyrës) pra duke na krahasuar me një njeri i cili është i dehur dhe nuk mund të kuptojë asgjë. Pra natyra është njëlloj si një lëndë dehëse e cila ka mpirë trupin dhe jetën tonë. “Sukru’t-tabiati (dehja e natyrës) na ka mpirë për këtë arsye ne nuk jemi në dijeni për kënqësitë e botës së kuptimit.

Me përjashtim të gjërave që janë të nevojshme për të jetuar, sa më shumë zhytemi në gjërat që janë rreth natyrës dhe epshit, aq më shumë na mpin kjo “sukru’t-tabiati” (dehja e natyrës). Dhe sa më shumë që mpihemi aq më shumë bëhemi jo të vetëdijshëm nga bota e kuptimit.

Larixhani: Po, më tej citon si më poshtë: “Nëse bën kështu dhe nëse vazhdon shenjtërimin e “nuru’l-enuarit” (dritës së dritave) ashtu siç cituam atij u jepet “hurretu’l-kijani” (drita hyjnore) dhe  i dhurohet “ferru’n-nurani” (drita e ndriçuar). Madje dhe ndriçimet hyjnore i veshin atij veshjen e autoritetit dhe vlerës dhe ai bëhet kryetari i natyrës së botës.

Mjeshtër Dinani: Po, ai bëhet kryetari i natyrës. Fjala “hurreh” të cilën Suhreverdi e ka përdorur këtu dhe shumë herë në veprat e tjera është një fjalë perse e cila do të thotë “ferretu’l-izzeti”. Domethënë drita e cila arrin tek njeriu nga i Vërteti i Madhëruar. Ajo është thelbi i shpirtit të njeriut. Fjala perse “ferrehmen” e cila përdoret në persisht nënkupton atë njeri i cili zotëron dritën hyjnore. Ndonjëherë nuk e dimë kuptimin e fjalëve që përdorim. Pohoj se fjala “hurreh” është drita hyjnore e cila arrin tek njeriu. Kjo fjalë përdorej në Iranin e Lashtë. Suhreverdi këtë fjalë e zbaton në një mënyrë shumë të bukur në ajetin e Kur’anit.

Larixhani: Më tej ai vijon kështu: “Atij i arrin ndihma (nusreti) nga bota e lartë. Fjala e tij pushon në botën e lartë. Pra ëndrrat dhe frymëzimi i tij arrin në përsosmëri”.

Mjeshtër Dinani: Ja pra ky është ai kuptim i ëndrrave për të cilin ka folur më parë. Por nëse nuk mund të arrijë në këto poste, atëherë ëndrrat që ai sheh nuk janë gjë tjetër përveç se ëndrra të ndërlikuara.

Larixhani: Shumë mirë por si arrin që “fjala e tij pushon në një vend të lartë?”

Mjeshtër Dinani: Epo sepse ajo tanimë ka kaluar, është në prani, është në botën e pranisë. Në botën e pranisë dëgjimi, shikimi etj., janë prani. Prani brenda pranisë. Të tëra janë bërë një gjë. Ai mendon me syrin etij, sheh me mendjen e tij. Madje mendimi dhe shikimi atje nuk janë pamje. Për këtë arsye ai kumton se “nuk është pamje, por është formë”.

Vetë mendimi është dëshmi. Kur përdoret fjala dëshmi kjo nënkupton mendimin. Kini kujdes, ndonjëherë ka njerëz që pretendojnë dëshminë; por shumica e tyre nuk janë të vetëdijshëm se çfarë është dëshmia. Dalja e mendjes sipër botës së pamjes është dëshmi. E thënë ndryshe vetë mendja sheh. Pra mendja bëhet sy.

Lërmëni që t’ua sqaroj me këtë shembull. Ky syri im i dukshëm sheh “mahsusatet” (trupat të cilat perceptohen me shqisa). Shumë mirë por çfarë sheh mendja ime? Mendja ime sheh “makulatet” (gjërat të cilat kuptohen me mendje). A mund të shohë mendja apo nuk mund të shohë?

Larixhani: Sigurisht përse të mos shohë?

Mjeshtër Dinani: Shumë mirë por çfarë sheh?

Larixhani: Makulatet.

Mjeshtër Dinani: Po ju lumtë. Syri sheh “mahsusatet” (trupat të cilat perceptohen me shqisa), ndërsa mendja sheh “makulatet” (gjërat të cilat kuptohen me mendje). Që të dyja janë shikim. Ja pra kjo është dëshmia. Ja pra le ta dinë se çfarë është dëshmia, ata të cilët vazhdimisht vënë theksin tek dëshmia, por të cilët nuk janë në dijeni se çfarë është dëshmia dhe nuk janë zotërues të saj.

Pa qenë mendja nuk ka dëshmi. Thënia e një njeriu i cili nuk ka mendje se “unë jam zotërues i dëshmisë” është një broçkull. Ndërsa ata të cilët pretendojnë se janë në vëzhgim dhe nuk zotërojnë një mendje të përsosur thonë fjalë të kota. Ata thonë fjalë të pakuptim, sepse pa qenë mendja, vëzhgimi nuk ka asnjë kuptim. Vëzhgimi është vëzhgimi i mendjes së të menduarës. Ashtu siç syri im e sheh “mahsusatin” (trupin i cili perceptohet me shqisa) edhe mendja ime e sheh “makulatin” (gjënë e cila kuptohet me mendje). Si rrjedhojë pa qenë racionalizmi vëzhgimi nuk ka asnjë kuptim. Nëse një njeri shtron pretendimin e vëzhgimit dhe nuk ka racionalizëm dëgjoje fjalën e tij por mos i beso. Fajësoje atë me besëtytni dhe ëndërrim.

Edhe shija është në të njëjtën mënyrë. Shija është shijimi i mendjes. Çfarë do të thotë se një njeri zotëron shije? Ka një shije të dukshme, me të cilën ne kuptojmë të ëmblën, të hidhurën, të athtën ose të kripurën. Shija është “dhaika” (shijuese). “Dhaika” (shijuese) është një fjalë arabe. Ndërsa e barasvlefshmja e saj në përsisht është “çeshiden”, qenia e një njeriu zotërues i shijes nënkupton se shijimin e tij. Për shembull ai shijon shijen e gjellëve. Ne shijojmë ëmbëlsinë, kripësinë, athtësinë. Ja pra ashtu siç ne i shijojmë këto me shqisën tonë të shijimit edhe mendja shijon në të njëjtën mënyrë. Ajo kalon përtej pamjes, tanimë nuk është më koncept, është më lart se sa koncepti.

Një shembull i krijimit të mendjes janë artistët. Ja pra kështu shfaqet arti. Artisti është ai i cili shijon mendjen. Ai nuk krijon koncept, ai shijon. Artisti pa krijuar koncept arrin tek ajo që ai vetë ka shijuar. Mendja shijon, shija është shijimi i mendjes.

Atëherë dëshmia është shikimi i mendjes, ndërsa shija është shijimi i mendjes. Kjo do të thotë se pa qenë mendja nuk ka as dëshmi dhe as shije. Këtë fjalë dua që ta përdor në themelin e filozofisë së Suhreverdit: “Pa qenë mendja nuk ka shije, pa qenë mendja nuk ka as dëshmi”. Atëherë ne këtej e tutje shijen dhe dëshminë duhet t’i emërtojmë si hollësia e mendjes. Unë shoh që disa njerëz e keqpërdorin këtë dhe ata pandehin se dëshmia është jashtë mendjes.

Larixhani: Po mjeshtër ky ishte një sqarim shumë i bukur. Tani nuk po bëj fjalë për këtë program, por po e them këtë si një fillim. Suhreverdi atë dritë për të cilën ka folur aq shumë, atë ndriçimin e llambës e sheh si mendje. Më vonë edhe atë kënaqësi që ka marrë nga ajo dritë e sqaron në një paragraf tjetër; por në këtëçast nuk na ka mbetur më kohë. Por është shumë e bukur. Ai citon se “Ajo verë e cila kalon në Kur’an ja pra është pika e saj llambe”.

Mjeshtër Dinani: Shikoni, atje çdo gjë është e mbytur me mendjen. Ashtu siç dëshmia është shikimi i mendjes, ashtu siç shija është shijimi i mendjes edhe ajo verë është shijimi i mendjes. Të tëra konceptet e shqisës marrin ndihmë nga mendja. Logjika, dëshmia, shijimi, shikimi etj., të tëra janë në zotërim të drejtimeve logjike.

Larixhani: Nëse nuk do ta lexoja dhe këtë fragment do të ishte mëkat: “Nëse ne nuk mund të gjejmë kënaqësi në këtë botën e “makulateve” (gjërave të cilat mendohen nga mendja) dhe nëse nuk ndjejmë dhimbje si pasojë e poshtërimit të paditurisë shkaku i kësaj është mbizotërimi i “sukru’t-tabiatit” (dehjes së natyrës) mbi ne dhe qenia jonë e zënë me vetë botën tonë”.

Mjeshtër Dinani: Shikoni ai kumton një gjë shumë të rëndësishme. Ne këtu nuk jemi të shqetësuar si pasojë e paditurisë. A keni parë ndonjë i cili është i shqetësuar nga padituria e tij? Askush nuk është i shqetësuar nga padituria e tij. Megjithtë padituria është një gjë shumë e keqe. Gjëja më e keqe e cila mund të ndodhë është padituria. Por njerëzit nuk janë të shqetësuar si pasojë e paditurisë. Sepse “sukru’t-tabiati” (dehja e natyrës) i ka mposhtur. Ata janë mpirë dhe si pasojë e mpirjes me natyrën, ata nuk ndjejnë dhimbje si pasojë e paditurisë. Megjithatë në botën tjetër padituria shkakton një dhimbje shumë të madhe. Madje padituria ështëdhimbja e bote. Ata të cilët kanë mbetur të paditur në atë botë do të ndjejnënjë ndjejnë një dhimbje shumëtë madhe.

Në këtë botë ndonëse njeriu është i paditur ai nuk shqetësohet nga paditura e tij; sepse gjendet i mpirë, sepse “sukru’t-tabiati” (dehja e natyrës) e ka mpirë atë.

Larixhani: Mjeshtër, ne përfituam shumë; çështja erdhi në një vend shumë interesant. Nëse do Allahu ne do vazhdojmë dorëshkrimin me titull: “Pertovname” (Dorëshkrimi i Dritës) e Hekim Suhreverdit në programin pasardhës. Me shpresën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak