Çdo gjë fillon me të Vërtetin e Madhëruar. Shumë mirë por ku mbaron? Patjetër që duhet të mbarojë tek i Vërteti i Madhëruar. Çdo gjë fillon me të Vërtetin e Madhëruar dhe fundi i çdo gjëje arrin tek i Vërteti i Madhëruar. Shikoni se çfarë thotë ajeti i Kur’anit? “Kema bedeekum teudun” (Do të ktheheheni (tek Ai) njëlloj siç iu krijoi në fillim). (Sure Araf, Ajeti: 29).

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini ne jemi duke hetuar mendimet iluminacioniste të Hekim Suhreverdit. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mjeshtrit të nderuar të cilat po zgjidhin kodet.

Në këtë program nga fillimi deri në fund ne duam që të lexojmë pjesë nga dorëshkrimet e Suhreverdit të cilat janë të mbushura me mësime të moralit, të diturisë dhe të filozofisë. Me të vërtetë ai bën që njeriu të çuditet. Unë kam zgjedhur një tekst nga dorëshkrimi i tij me titull: “Lugatu’l-Murani” (Gjuha e Milingonave). Ai citon kështu:“Disa milingona të cilat ecin shpejt dhe me bel të hollë dolën nga foletë e tyre të errëta dhe iu drejtuan shkretëtirës për të gjetur ushqim. Ata panë një degë në mesin e barërave mbi udhët e sipërme. Në kohën e mëngjesit kishte disa pika vese mbi gjethe. Njëra nga ata pyeti se çfarë është kjo. Një tjetër tha se pika i përkiste atij vendi, ndërsa disa të tjera thanë se ajo i përkisnin detit.

Kështu që në gjirin e tyre filloi një debat. Në mesin e tyre gjendej një milingonë e ditur. Ajo tha: “Prisni pakëz, le të shohim se nga cila anë do të drejtohen (pikat e vesës). Sepse të tëra e tërheqin simotrën e tyre. Çdo gjë i drejtohet asaj gjëje e cila bart veçorinë e saj, ajo do që të arrijë tek shtrati ose burimi i saj. A nuk e shikoni se ata hedhin në mjedis një copë kufome të cilën e kanë nxjerrë nga toka dhe duke qenë se prejardhja e saj i përket tokës ajo kufomë në fund zbret në tokë si një nevojë e zbatimit tërregullit: “Kuli shejin jerxheu ile aslihi” (Çdo gjë kthehet në prejardhjen/thelbin e saj).

Nëse atë e tërheq errësira absolute prejardhja e saj është nga ajo. Nga ana tjetër kjo dritë hyjnore është më i vlefshëm se sa një gur i çmuar në këtëçështje. As që mund tëbëhet fjalë për njëjësimin e vegimit. Ai i cili kërkon ndriçimin i përket botës së ndriçimit.

Milingonat teksa po mendonin për këtë Dielli e nxehu ajrin dhe pikat e vesës të cilat ishin mbi barëra u ngritën në qiell. Milingonat e kuptuan se pikat e vesës nuk i përkisnin tokës. Meqenëse i përkisnin ajrit ato shkuan në ajër.

“Ai është dritë mbi dritë. Allahu udhëzon atë që do me dritën e Tij. Dhe Allahu iu jep shembuj njerëzve. Dhe Allahu është i Gjithëdituri”. (Sure Nur, Ajeti: 35). “Fjalët e mira ngrihen vetëm tek Ai. Tek Ai ngrihen dhe vepra e mirë dhe fjalët e bukura”. (Sure Fatir, Ajeti: 10).

Larixhani: Po mjeshtër, sa shumë e bukur dhe e hollë...

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Po ashtu siç cekët dhe ju Shejh Ishraki është dëshmori i udhës së të Vërtetit, ai ka rënë dëshmor në udhën e të vërtetës. Ky burrë i ri ra dëshmor në moshën 38 vjeç. Përveç veprave të filozofisë që ai la pas krahas shkrimit të dorëshkrimeve në arabisht ai ka shkruar dorëshkrime dhe në persisht. Këto janë shkruar në formën e rrëfimeve dhe kjo është një pjesë e disa dorëshkrimeve.

Në fakt vetë zgjedhja e këtij emri të veprës: “Lugatu’l-Murani” (Gjuha e Milingonave) është shumë i çuditshëm dhe joshës, domëthënë milingonat flasin. Sigurisht se zgjedhja e milingonave në mesin e kaq shumë kafshëve dhe insekteve përmban një urtësi. Brenda kaq shumë kafshëve të cilat ecin, zvarriten dhe fluturojnë milingona është ajo më e dobëta. Në përgjithësi kur prekim dobësinë, kur duam që të japim shembullin e një kafshe të dobët ne tregojmë milingonën. Me të vërtetë kur krahasohet me kafshët të cilat ecin, zvarriten dhe fluturojnë milingona është e dobët.

Por tek milingona, gjendet një veçori e cila nuk gjendet tek kafshët e tjera. Ajo që është më rëndësishme se çdo gjë është se në të gjendet një themel kuranor. Shejhu këtu ka përfituar nga Kur’ani. Për më tepër duhet të them dhe këtë, se shejhu ka shkruar në një persishte kaq të bukur në shekullin e gjashtë. Teksti që ju lexuat tani është shkruar në një persishte shumë të bukur.

Milingona është një gjallesë e dobët dhe e vogël; por në të ka urtësi. Për shembull përballë të nderuarit Sulejman (p.m.t.) i cili është shfaqja e madhështisë dhe lavdisë ajo ka folur me urtësi. I nderuari Sulejman (p.m.t.) ishte sulltani i sipërfaqes tokësore. Çfarë tha milingona përballë të nderuarit Sulejman (p.m.t.) i cili ishte simboli i madhështisë dhe lavdisë? Në ajet përcillet se një milingonë ka thënë kështu gjatë kalimit të të nderuarit Sulejmanin (p.m.t.) së bashku me ushtrinë e tij me një madhështi dhe lavdi të madhe: “Më në fund milingona kur ata erdhën në luginën e saj tha: “O Milingona! Hyni në foletë tuaja, qët’iu mos iu shkelë Sulejmani dhe ushtria e tij pa e kuptuar, pa e ditur”.

Citoj se folja “la jesh’urun” e cila është përdorur këtu domethënë pa kuptuar, pa ditur është një thënie që të tërheq shumë vëmendjen. Këtë nuk e them unë, por e thotë ajeti.

Larixhani: Edhe i nderuari Sulejman (p.m.t.) qeshi kur e dëgjoi këtë.

Mjeshtër Dinani: Po ajeti i lartpërmendur vazhdon kështu: “Sulejmani duke i buzëqeshur fjalës së saj tha”. Shkoni se si një milingonë e vockël dhe e dobët flet, se me çfarë guximi flet dhe thotë “pa e kuptuar”. Tani le të mos i hyjmë kësaj rrëfimi, ndjekësit tanë të nderuar mund të shohin hollësitë e kësaj ngjarjeje.

Në këtë vend pandeh se shejhu ka përfituar nga ajeti i sipërcituar, përndryshe ai mund tëzgjidhte dhe një kafshëtjetër. Titulli i veprës së tij është: “Lugatu’l-Murani” (Gjuha e Milingonave), e cila përkthehet se milingonat flasin. Ky ishte një fjalim i llojit: “O Milingona! Hyni në foletë tuaja, që t’iu mos iu shkelë Sulejmani dhe ushtria e tij pa e kuptuar, pa e ditur”.Ky fjalim përmbante një urtësi, kjo ishte një gjuhë, milingona tha një fjalë, ajo mbajti një fjalim. Kjo vepër me titull:“Lugatu’l-Murani” (Gjuha e Milingonave) është frymëzuar nga Kur’ani.

Po ky është burimi i frymëzimit për shejhun; por vallë çfarë do që të tregojë shejhu? Një ditë disa milingona të zeza- ndonëse kanë dhe ngjyra të tjera në përgjithësi milingonat janë me ngjyrë të zezë- në rrëfimin që lexuat ceket thënia “me bel të hollë”. Me cilën fjalë ishte shprehur në tekst?

Larixhani: “Mijan beste”, domethënë e lidhur në mes.

Mjeshtër Dinani: Po në përgjithësi milingonat e kanë belin e hollë. “Mijan beste” këtu ka dy kuptime. Kuptimi i parë është qenia e hollë e mesit, ndërsa kuptimi i dytë është “kemer-i himmet beste” i cili nënkupton përkushtimin e një pune me dhëmbë e dhëmballë. Edhe fjala “tiztek” që e ka përshkruar milingonën mund të dëshmojë këtë. Fjala “tiztek” do të thotë që ecën shpejt. Në këtë gjendje ne mund të mendojmë se fjala “mijan beste” merr kuptimin e përkushtimit të një punë me dhëmbë e dhëmballë. Domethënë që ka dalur në udhë, që ka nisur udhëtimin.

Milingonat të cilat janë të përkushtuara punës së tyre me dhëmbë e dhëmballë, të cilat ecin shpejt, kanë dalur jashtë foleve të tyre. Milingonat janë të zeza, ndërsa foletë e tyre janë të ngushta dhe të errëta. Këtu ai ka përdorur thënien “mekmenu’dh-dhulmeti”(bota e errësirës). Me fjalë të tjera ata dolën nga errësira, shumë mirë por ku shkuan? Ata shkuan për të gjetur ushqim. Ato iu drejtuan botës së bimëve dhe çfarë panë atje? Ata panë disa pika vese mbi gjethe, domethënë një degë e cila kishte pika vese.

Në fakt ato ishin duke kërkuar ushqim; por ka dhe një urtësi në fjalët e atyre milingonave të cilat folën me të nderuarin Sulejman (p.m.t.). Për më tepër ato dolën nga bota e errësirës dhe erdhën në botën e dritës. Në mesin e milingonave nisi debati, çështja e këtij debati shumë të bukur dhe të urtë ishte kjo: “Këto pika vese të cilat kishin rënë në gjethen e kësaj dege, vallë a i përkisnin tokës apo ajrit?” Pikat e vesës ose vesa nuk gjenden brenda një lumi ose deti, por gjenden mbi një gjethe. Ndërsa gjethja është një bimë.

Nëse do të kishin qenë në det, do të bëheshin ujë, nëse do të kishin qenë në ujë të rrjedhshëm do të bëheshin ujë; por këti ishin disa pika vese të cilat kishin rënë në gjethen e një peme. Njëra nga milingonat tha se kjo i përkiste tokës. Sipas saj kjo bimë ishte rritur në tokë dhe ato pika vese mund t’i përkisnin tokës sipër saj. Por milingona tjetër tha: “Jo ato nuk i përkasin tokës, por i përkasin ajrit” dhe në mesin e milingonave krisi debati.

Ky ishte një debat shumë i ditur dhe shumë i bukur. U fol, u debatua, njëra solli dëshminë se ato i përkisnin tokës, tjetra paraqiti provën se ato i përkisnin ajrit. Teksa ato ishin duke debatuar një milingonë tjetër e cila ishte më e ditur tha prisni pakëz. Në tekst është përdorur thënia: “mutesarrife” për këtë milingonë të urtë. E thënë ndryshe udhëheqësja e milingonave... Me fjalën “mutesarrife” nënkuptojmë se ajo isht udhëheqëse.E thënë ndryshe ajo ishte më e ditur se milingonat e tjera.

Brenda çdo lloji ka një i cili është më i ditur. Kjo është një çështje më vete. Nëse dhe në mesin e milingonave ka një e cila është më e ditur edhe në mesin e njerëzve ka një i cili është më i ditur. Pandeh se dhe kjo fjalë është marrë nga Kur’ani Famëlartë. Kjo fjalë është ky ajet: “Ue feuka kuli dhi ilmin alim” (Dhe mbi çdo të ditur ka një më të ditur). (Sure Jusuf, Ajeti: 76).

Me fjalë të tjera kumtoj se mund të ketë një i cili di mirë; por gjithmonë ka dhe një i cili di më mirë se sa ai. Në të njëjtën mënyrë ka dhe një i cili di më mirë se sa ai. Kjo milingonë “mutesarrife” (udhëheqëse) ishte më e ditur se sa milingonat e tjera. Ajo tha: “Prisni pakëz, mos u nxitoni tani do ta provojmë”. Kjo është një provë shkencore dhe filozofike.

Teksa ajo po thoshte: “Le ta shohim se çfarë do të nodhë”, pas një kohe Dielli u ngrit. Rrezet e Diellit rrokën pikat e vesës. Pas rënies së rrezeve të Diellit mbi pikat e vesës të cilat ndodheshin mbi gjethet e degës, pikat e vesës nën ndikimin e nxehtësisë u avulluan dhe nisën të ngriheshin. Ajo milingona “mutesarrife” (udhëheqëse) i tregoi këtë milingonave të tjera: Këto pika vese nuk i përkisnin tokës, dheut.

Shumë mirë por përse? Kini kujdes këtu mbështetet një rregull. Dëshmia e tij e këtushme është një rregull filozofik. Çdo filozof duhet të jetë në gjendje që të rrëfejë këtë rregull. Mirë por çfarë është ai rregull filozofik? Ai rregull të cilin e tha milingona është si një ligj filozofik edhe një e vërtetë e vërtetuar e Kur’anit.

Në cilësinë e fjalës “ilm” (dituri) ka një ngritje. Shejhu këtu fjalën “mutesarrif” (udhëheqëse) e ka përdorur me një qëllim të caktuar. Përndryshe për shembull ai mund të thoshte “milingona e ditur”, “pir” (kryetare), “murshid” (udhëzues). Përse ai zgjodhi fjalën “mutesarrif” (udhëheqës)? Sepse ai deshi që të thoshte se të diturit gjithmonë krijon ndryshim. Veçoria e ndërgjegjies është të krijuarit e ndryshimit. Të qëndruarit në një gjendje nënkupton të pushuarit; të duraklamak pushuarit nënkupton të ndaluarit, ndërsa të ndaluarit nënkupton vdekjen. Ndërgjegjia gjendet tek i dituri, ai që dihet dhe tek qenia gjendet ndryshimi dhe sjellja.

Sjellja e ndërgjegjshme është e ngritur, domethënë ngritja. Kështu që dhe pikat e vesës me rrokjen e Diellit u avulluan dhe u ngritën. Ajo milingonë “mutesarife” i dha fund atij debatit dhe tregoi se ato pikat e vesës nuk i përkisnin tokës.

Larixhani: Shumë mirë mjeshtër ne do të vazhdojmë përsëri pas një pushimi të shkurtër.

***
Larixhani: Po mjeshtër ju cekët tre, katër pika në lidhje me atë pjesë të dorëshkrimit: “Lugatu’l-Murani” (Gjuha e Milingonave). E para njeriu duhet të kërkojë llojin e tij. Pra ai duhet të kërkojë dhe të gjejë prejardhjen. E dyta kjo “prejardhje” ngrihet, e cila përkthehet si kërkimi i përsosmërisë. Pika e tretë e rëndësishme nuk është natyra e pikave të vesës çështja e trajtuar në dialogun e zhvilluar mes milingonave; por është se ku po shkojmë ne. Tani pyetja është kjo: Vallë ku po shkon njeriu, domethënë drejtimi i njeriut, a mund ta përshkruajë ai identitetin e lëvizjes sonë? Pra a mund të jetë ai një pjesë e saj?

Mjeshtër Dinani: Ju pyetët një pyetje shumë të thellë. Debati i milingonave kishte të bënte me çështjen nëse pikat e vesës i përkisnin tokës apo ajrit. Natyrisht në njëfarë kuptimi është dhe një debat mbi natyrën e tyre. Ky debat i shtruar në mënyrën: “A u përkasin këto tokës apo u përkasin ajrit?”, në mënyrë të tërthortë ka të bëjë me natyrën. Por që një gjë të ketë të bëjë me natyrën ajo duhet të ketë dhe përshkrimin. Sepse përshkrimi i një gjëje është natyra e saj. Por këto më shumë debatuan mbi “gajen” (qëllimin).

Çdo gjë ka katër “ilete” (shkaqe). Kemi “iletu’l-maddi” (shkakun e lëndës), “iletu’l-suri” (shkakun e pamjes), “iletu’l-faili” (shkakun e vepruesit) si dhe “iletu’l-gai” (shkakun për të arritur në pasojën e kërkuar të qëllimit). Në një mënyrë të çuditshme këto milingona, pothuajse arrijnë në fundin e urtësisë. Nga këta katër “ilete” (shkaqe) ato më tepër debatojnë mbi “iletu’l-gain” i cili nënkupton mbi shkakun e qëllimit.

Sigurisht se  “iletu’l-gaje” (shkaku i qëllimit) është i ndryshëm nga vetë qëllimi; por “iletu’l-gaje” (shkaku i qëllimit) buron nga qëllimi. Për këtë arsye ata u ndalën më shumë mbi qëllimin. Ata nuk debatuan shumë mbi “iletu’l-maddi” (shkakun e lëndës) dhe “iletu’s-suri” (shkakun e pamjes). Shikoni se sa filozofi ka brenda saj. Nëse më lejoni le të hapim pakëz një çështje filozofike.  Bastet filozofike vijnë Nga fjalët e milingonave dalin çështje filozofike.

Ashtu siç kumtova dhe pak më parë çdo gjë ka katër shkaqe. Shkaku i lëndës, i pamjes, i vepruesit dhe i qëllimit... Urtakët tanë muslimanë thonë se dy nga këta katër shkaqe janë shkaqe të qenies, ndërsa dy të tjerat janë shkaqet e natyrës. Sipas mendimit të tyre shkaqet e lëndës dhe të pamjes janë shkaqet e natyrës. Ndërsa shkaqet e vepruesit dhe të qëllimit janë shkaqet e qenies. Sigurisht se kjo dihet: shkaqet e qenies qëndrojnë mbi shkaqet e natyrës.

Shkaqet e vepruesit dhe qëllimit janë shkaqet e qenies. Ndërsa shkaqet e lëndës dhe pamjes janë shkaqet e natyrës. Milingonat nuk bënë fjalë për natyrën, pamjen dhe lëndën, ato nuk i debatuan këto. Tani dy nga këta shkaqe domethënë vepruesi dhe qëllimi janë shkaqet më të larta. Por se cila nga këta dy shkaqe është më lart është një çështje debati në mesin e urtakëve. Me fjalë të tjera vallë a është më lart shkaku i vepruesit, apo është më lart shkaku i qëllimit? Ky është një debat i rëndësishëm.

Sipas disa njerëzve, shkaku i vepruesit është më lart; sepse ai shpik domethënë krijon. Megjithatë hulumtuesit e urtakëve besojnë se shkaku i qëllimit është i rëndësishëm. Sepse ajo që e bën vepruesin veprues është qëllimi. Nëse vepruesi nuk parashikon një qëllim, a mund të ketë veprues? Kur vepruesi bëhet veprues? Ai bëhet veprues kur parashikon një qëllim ai bëhet veprues. Duke përdorur një thënie më të qartë urtakët thonë se “qëllimi është vepruesi i vepruesit”. Domethënë vepruesi është vepruesi i veprës së tij; por qëllimi është vepruesi i vepruesit. E thënë ndryshe, qëllimi është ai i cili ia jep vepruesit mbiemrin e qenies veprues. Me fjalë të tjera nëse vepruesi nuk parashikon një qëllim ose nuk e bën atë, ose nëse po e bën kjo është një punë e mjerë. Puna që bën ai nuk ka asnjë vlerë.

Atëherë ne arrijmë në këtë përfundim: Nga të katër këta shkaqe pra nga shkaqet e lëndës, e pamjes, e vepruesit dhe e qëllimit më i larti është shkaku i qëllimit. Ajo që është interesante këtu është se milingonat flasin mbi qëllimin e cila përkthehet se ajo milingonë “mutesarrife” (udhëheqëse) i drejtoi ato në shkakun e qëllimit.

Me të vërtetë shkaku i qëllimit është i rëndësishëm. Në këtë çast problemi ynë në botën e sotme, e thënë ndryshe ky është problemi në mesin e filozofisë hyjnore me shkencat e reja dhe me filozofitë materialiste. Filozofitë materialiste dhe shkencat e reja e marrin shumë pak parasysh qëllimin. Ata më tepër marrin parasysh shkaqet e lëndës dhe të pamjes.

Nga të katër këta shkaqe për të cilat kanë folur urtakët shkenca më tepër qëndron mbi shkaqet e lëndës. Më pas ajo qëndron mbi shkaqet e pamjes dhe më tej në atë të vepruesit. Edhe kur ata bëjnë fjalë për shkakun e qëllimit ajo është relative e cila nënkupton se bëhet fjalë për qëllimin i cili hyn në punë në praktikë. Pra nëse ata janë pragmatistë dhe nëse ajo hyn në punë në praktikë në veprim bëhet fjalë për qëllimin, nuk bëhet fjalë më tepër. Por qëllimi për të cilin bëjnë fjalë urtakët hyjnorë, është më tepër se sa veprimi.

Ju kur doni që t’i çoni urtakët hyjnorë tek vepra dhe tek dobitë e veprës ata do t’i bëjnë këtë pyeyje: “Shumë mirë por për këështë “ameli” (vepra)?” Kur ju të thoni se ajo është e dobishme ata do t’iu drejtojnë pyetjen:“Cila është dobia e saj?” Për shembull nëse ju thoni se “do të jetoni më mirë” ata do t’iu ngrejnë pyetjen: “Përse do të jetojmë, cili është qëllimi i jetës?” E thënë ndryshe urtaku hyjnor vazhdimisht shtron pyetje dhe vazhdimisht me pyetje iu çon në “gajetu’l-gajati” domethënë në qëllimin e qëllimeve, në shkakun e shkakut.

Shumë mirë por ku është “gajetu’gajati” (qëllimi i qëllimeve)? “Gajetu’gajati” (qëllimi i qëllimeve) është ai vend në të cilin tanimë nuk mund të përfytrohet njëvend më i lartë se sa ai. Me fjalë të tjera nuk ka rëndësi se sa mendoni ju nuk mund të mendoni një qëllim më lart se sa ai. Natyrisht se “gajetu’gajati” (qëllimi i qëllimeve) është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. A mund të përfytyrohjet një qëllim më lart se sa i Vërteti i Madhëruar? Asnjë qëllim nuk mund të përfytyrohet.

“Iletu’l-gaje” (shkaku i qëllimit) është një shkak i rëndësishëm. Ajo qëështë inetersante është se ajo milingonë “udhëheqëse”  la pas katër shkaqet për të cilat bënë fjalë urtakët dhe vendosi gishtin në shkakun më të lartë. Sipas mendimit të urtakëve shkaku më i lartëështë shkaku i qëllimit. Qëllimi është vepruesi i vepruesit. Ajo milingonë e ditur tregoi se qëllimi i saj, ishte të tregonte natyrën e vesës pra të pikës së vesës.

Ajo tregoi se ajo shkoi lart. Megjithatë e larta ishte një gjë relative; por kjo pyetje atje u bë dy herëçështje debati. Kjo pyetje përsëritet gjithmonë tek qëllimi. Me fjalë të tjera njeriu i ditur pyet gjithmonë qëllimin: “Për çfarë?”, “Cili është qëllimi?” Ky qëllim mund të jetë për shembull një gjërelative atje. Këtë herë sërish pyetet: “Shumë mirë por cili është qëllimi i saj?” Pra pyetet vepruesi tjetër. Me fjalë të tjera thuhet tjetri, rishtas tjetri ose më lart se sa ai. Kjo vazhdon derisa më e larta të vijë në një gjendje derisa të bëhet e papërfytyrueshme.

Ja pra ky është kuptimi i fjalisë: “çdo gjë kthehet nëthelbin/prejardhjen e saj”. Domethënëështë “aslu’l-usuli” (thelbi i thelbeve). E thënë ndrusheky është thelbi i thelbeve, tanimë nuk ka një thelb më lart se sa ai. Çdo thelb i përket një thelbi; por të tëra thelbet kthehen tek një thelb i vetëm. Ja pra ky është “aslu’l-usuli” (thelbi i thelbeve). Ndërsa “aslu’l-usuli” (thelbi i thelbeve) është i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar. Kjo nuk vlen vetëm për fjalën e milingonave. Kjo është e vlefshme për çdo “amel” (vepër) të vogël në jetën e njeriut. Nuk ka rëndësi se një njeri do të bëjë një “amel” (vepër) ai duhet të mendojë një qëllim.

Cili është qëllimi i kësaj vepre? Nëse një njeri nuk e mendon këtë qëllim a mund të jetë vepra e tij një vepër e urtë? Nëse një njeri nuk i mendon sjelljet e tij dhe si përfundim nëse një njeri nuk e mendon jetën e tij, kuptimin e jetës së tij, vallë a ka jetë ai njeri? Një njeri i cili nuk mendon kuptimin e jetës së tij deri nëçastin e vdekjes, a ka jetuar ai një jetë njerëzore tek kjo botë? Jo ai ka lënë pas vetëm një jetë kafshërore.

Si rrjedhojë pyetja e qëllimit, pyetja e fundit të qëllimit, nuk është fundi i kohës, nuk është fundi i vendit. Çdo qëllim ka një qëllim dhe në fund arrihet tek qëllimi i qëllimeve. Pyetja e qëllimit është pyetja themelore e mendjes. Një qenie e cila është e ditur pyet qëllimin. Ja pra milingona e cila pyeti atë ishte “mutesarrife” (udhëheqëse), pra ajo ishte e ditur dhe e urtë.

Pyetja e qëllimit është një pyetje logjike. Kafshët nuk e zotërojnë shkallën logjike. Ky është një shembull edhe ai atje është një shembull edhe ky këtu është një shembull. Mësuesi këtu tërheq vëmendjen e njeriut tek prejardhja e tij. Paragrafi që lexuat është rrëfimi i parë i dorëshkrimit me titull: “Lugatu’l-Murani” (Gjuha e Milingonave). Ai i cili flet këtu është mësuesi dhe mësuesi është duke folur me gjuhën e milingonave.

Larixhani: Le ta lexojmë përsëri këtë paragraf: Milingonat teksa po mendonin për këtë Dielli e nxehu ajrin dhe pikat e vesës të cilat ishin mbi barëra u ngritën në qiell. Milingonat e kuptuan se pikat e vesës nuk i përkisnin tokës. Meqenëse i përkisnin ajrit ato shkuan në ajër.“Ai është dritë mbi dritë. Allahu udhëzon atë që do me dritën e Tij. Dhe Allahu iu jep shembuj njerëzve. Dhe Allahu është i Gjithëdituri”.

E thënë ndryshe kjo nuk nënkupton sene duhet vetëm që të lëvizim për të arritur tek qëllimi. Ai qëllim është vetë fillimi ynë. Kjo është një pikë shumë e rëndësishme. E thënë ndryshe tek ky qëllim si fillim dhe si fund ashtu siç kumtuat dhe ju ka qëndruar mbi të tërë shkaqet e tjera. Për këtë arsye ne mund të themi: “Huel euuelu ue’l-ahiru ue’dh-dhahiru ue’l-batinu” (Ai është i pari dhe i fundit dhe i dukshmi dhe i padukshmi).

Mjeshtër Dinani: Po pikërisht ashtu, ka dhe qëllime relative. Me fjalë të tjera kjo gjë është pasoja e kësaj gjëje, ajo gjë është pasoja e asaj gjëje etj. Qenia është një rreth. Unë e kam thënë këtë dhe në programet e mëparshme. Nuk është vetëm toka një rruzull, vetë qenia është rreth. Në të vërtetë edhe rruzulli është afër rrethit si formë. Ai nuk është plotësisht një rreth; por është i afërt me rrethin. Thelbi i formave është rrethi. Pse?

Ka shumë forma gjeometrike; por nëse do të pyesim se cili nga këto është më themelori, mund të themi si përgjigje se është “rrethi”. Shumë mirë por cila është arsyeja e kësaj? Sepse nëse çdo gjë fillon nga një pikë... për shembull vendosni një këmbë të busullës dhe lëvizni tjetrën; ku do të arrijë ajo si përfundim? Në vendin ku ka filuar... Domethënë fundi i çdo gjëje arrin në vendin ku ka filluar.

Larixhani: Por cili fillim?

Mjeshtër Dinani: Fillimi themelor i cili nënkupton të Vërtetin e  Madhëruar...Çdo gjë nis me të Vërtetin e Madhëruar. Shumë mirë por ku mbaron? Patjetër që duhet të mbarojë tek i Vërteti i Madhëruar. Çdo gjë zë fill me të Vërtetin e Madhëruar dhe fundi i çdo gjëje arrin tek i Vërteti i Madhëruar. Shikoni se çfarë thotë ajeti i Kur’anit? “Kema bedeekum teudun” (Do të ktheheheni (tek Ai) njëlloj siç iu krijoi në fillim). (Sure Araf, Ajeti: 29).

“Gajetu’l-gajati” e cila përkthehet si qëllimi i qëllimeve është arritja në fillim. Fillimi i një njeriu është thelbi i tij. Thelbi i botës së qenies është i Vërteti i Madhëruar. Nga ku ka ardhur qenia? Nga ku ka ardhur bota? Ato kanë ardhur nga i Vërteti i Madhëruar. Nëse nuk kthehen në fillim ato nuk mund të marrin fund. Atëherë arritja në fund, është të arriturit në vendin ku kanë filluar. Çdo gjë fillon nga i Vërteti i Madhëruar dhe çdo gjë merr fund tek i Vërteti i Madhëruar. Nëse nuk ka arritur tek i Vërteti udha nuk është plotësuar.

Dhe në atë rrëfim pikat e vesës u kthyen në fillim dhe milingonat e kuptuan se ato nuk i përkisnin tokës. Ajri zotëron përmasën e ngritjes, ajo është e lartë.

Larixhani: Ashtu siç ka thënë Hafidhi:

Maxhera-ji men u mashuk-i mera pajan nist,

Her çi agaz ne dared ne pezired enxham.

Aventura e të dashurit tim me mua nuk ka fund,

Një gjë e cila nuk ka fillim, nuk pranon fund.

Mjeshtër Dinani: Po patjetër... Një gjë e cila nuk ka fillim nuk ka as fund. Tani bëj “aksu’n-nakdin” (të kundërtën e të pranishmes) të thënies: “një gjë e cila nuk ka fillim nuk pranon fund”. Sipas rregullit të logjikës ajo e cila është e vlefshme për të drejtën e një gjëje është e vlefshme dhe për “aksun’n-nakdin” (të kundërtën e të pranishmes). Me fjalë të tjera fundi i një gjë e cila ka një fillim, është kthimi i saj në vendin në të cilin ka filluar.

Shikoni se sa bukur e ka thënë Hafidhi:

Aventura e të dashurit tim me mua nuk ka fund,

Një gjë e cila nuk ka fillim, nuk pranon fund.

Ky nuk është një teprim, ja pra kjo është dashuria. E thënë ndrysheajo gjëe cila nuk ka fillim nuk ka fund dhe fillimi i asaj gjëse është kthimi i saj në vendin në të cilin ka filluar.

Larixhani: Ajeti kuranor thotë: “Fjalët e mira ngrihen vetëm tek Ai. Tek Ai ngrihen dhe vepra e mirë dhe fjalët e bukura”. (Sure Fatir, Ajeti: 10

Mjeshtër Dinani: Po tek Ai ngrihet vetëm ajo e cila është e bukur.Domethënë nëse nuk është e pastër ajo nuk mund të ngrihet. Ngritja është së bashku me pastërtinë. Ajo e cila është e pastër ngrihet, ajo e cila është e pstër ngrihet lart; ajo e cila nuk është e pastër rrëzohet poshtë.

Larixhani: Ky rrëfim është i nyjëzuar me ajetin pasardhës: “Ai është dritë mbi dritë. Allahu udhëzon atë që do me dritën e Tij”. Në fakt ky është parrulla e tij.

Mjeshtër Dinani: Po kjo është parrulla themelore e Shejh Ishrakit. Unë e kam sqaruar këtë dhe në programet e mëparshme. Filozofia e shejhut është një filozofi e dritës. Madje nuk është as një filozofi e qenies. Shejhu nuk është “i qenies”, ai është “i dritës”. Dallimi mes shejhut dhe Ebu Ali Sinasë dhe Sadru’l-Muteelihinit qëndron tek çështja e qenies. Shejhu thotë se në vend të qenies bëni fjalë për “dritën”. Shumë mirë por ku e ka marrë ai “dritën?” Ai e ka marrë atë nga Kur’ani Famëlartë. Kur’ani Fisnik nuk i ka thënë Allahut: “uaxhibu’l-uxhudi” (qenia e domosdoshme). A kalon në Kur’anin Famëlartë fjala “uaxhibu’l-uxhudi” (qenia e domosdoshme)? Jo nuk kalon.

Por veprat e Ibn Aliut, e Mullah Sadrasë janë të mbushura me “uaxhibu’l-uxhudin” (qenien e domosdoshme). Megjithatë në Kur’anin Fisnik nuk mund të gjeni asnjë fjalë si “uaxhibu’l-uxhudi” (qenia e domosdoshme). Por çfarë gjendet në Kur’an? Në Kur’an gjendet ajeti: “Allahu nuru’s-semauati ue’l-erdi” (Allahu është drita e qiejve dhe e tokës).Allahu është dritë. Në komentime ky ajet është sqaruar si “Allahu muneuuiru’s-semauati ue’l-erdi”. Kjo nënkupton se Ai është ndriçuesi i qiejve dhe i tokës. Megjithatë edhe nëse Ai është “muneuuir” (ndriçues) vallë a mund të jetë Ai “muneuuir” (ndriçues) pa qenë “nuri” (drita). A është drita ajo e cila ndriçon apo është një gjë tjetër? Natyrisht që është drita. Atëherë edhe nëse themi se “Allahu është ndriçuesi i qiejve dhe i tokës” kjo fjali merr kuptimin “Allahu është drita e qiejve dhe i tokës”. Sepse ajo e cila ndriçon është drita, nuk është një gjë tjetër përveç dritës.

Marrja për themel e “dritës” së Shejh Ishrakit shtrihet në dy këndvështrime: E para në atë kuranor dhe e dyta është qenia e saj në urtësinë e Iranit të Lashtë. Çështja e dritës për herë të parë në historinë e njerëzimit është folur në Iranin e Lashtë. Europa nuk ishte në dijeni për këtë gjë, Amerika nuk ishte e pranishme, madje as në Greqi nuk bëhej fjalë për çështjen e dritës. Madje as në Greqi e cila ishte atdheu i urtësisë dhe i filozofisë nuk bëhej fjalë për çështjen e dritës.

Drita është folur për herë të parë tek “hikmetu’l-hosrovani” domethënë tek urtësia e Iranit tëLashtë. Për më tepër dhe Kur’ani Famëlartë e pranon dritën si themel. Gjithashtu dhe filozofia e shejhut është një filozofi drite, iluminacioniste. Për shembull dhe ky rrëfim fillon me “dhulmetin” e cila përkthehet si errësirën, fillon me atë milingonën e zezë, e cila iu është përkushtuar punës me dhmë dhe dhëmballë, më në fund pasi ka thënë se pikat e veës u ngritën lart e përfundon me ajetin: “Ai është dritë mbi dritë. Allahu udhëzon atë që do me dritën e Tij”.

Ne nuk i kushtojmë rëndësi të mjaftueshme këtij ajeti. Allahu tek ky ajet duke thënë “jehdilahu li’nurihi” (Allahu udhëzon me dritën e Tij) thotë se udhëzimi bëhet me dritë. Por me çfarë udhëzon Allahu? Me dritën e Tij. Ky është vetë sqarimi i Kur’anit. Në vetë dritën gjendet një “teali” domethënë një ngritje dhe një udhëzim. Drita është ndriçim; nëse drita mungon a mundtë ketë udhëzim? A mundta gjeni udhën tuaj në errësirë? Ajo e cila tregon udhën është drita. “Jehdilahu li’nurihi” (Allahu udhëzon me dritën e Tij) e cila nënkupton se Ai udhëzon me dritën e Tij. Kur themi “li’nurihi” (me dritën e Tij) përemri nuk bën me shenjë tek ndonjë tjetër por bën me shenjë vetë tek i Vërteti i Madhëruar. Drita e të Vërtetit të Madhëruar udhëzon (tregon/drejton udhën).

Shumë mirë por ku është drita e të Vërtetit të Madhëruar? Drita e këtij elektriku është drita e të Vërtetit, drita e qiririt është drita e të Vërtetit edhe drita e mendjes është drita e të Vërtetit. A nuk është mendja një dritë? Domethënë jo vetëm drita e cila perceptohet me shqisa. Sigurisht se dhe “nuri” (drita) e cila perceptohet me shqisa është “nur” (dritë), kjo nuk mund të mohohet. Nëse drita e llambës nuk do të ishte ne nuk do të mund të shikonim.

Ndonjëherë shikojnë sytë tanë, ndonjëherë shikon mendja jonë. Ashtu siç shikon syri ynë a nuk shiko dhe mendja jonë? Sytëe mi shikojnë “mahsusatet” (gjërat të cilat janë shqisore); shumë mirë por çfarë shikon mendja ime? Ajo shikon “makulatet” (gjërat të cilat janë logjike). Shumë mirë por a është rrethi i “mahsusateve” (gjërave të cilat janë shqisore) më i gjërë apo rrethi i “makulateve” (gjërave të cilat janë logjike)? Rrethi i “makulateve” është i pafund. Ka mendje aq sa është numri i njerëzve. Atëherë pohoj se gjërat të cilat janë logjike janë të pafund, rrethi i tyre është i pafund.

Për sa i përket gjërave të cilat janë shqisore them se kur ka ndriçim syri e tregon tryezën, ai e tregon murin. Ndërsa drita e mendjes i tregon gjërat të cilat janë logjike. Rethi i gjërave të cilat janëlogjike është i pafund.  “Jehdilahu li’nurihi” (Allahu udhëzon me dritën e Tij); drita e Allahut është mendja, është drita e konceptimit, drita e syrit dhe drita shqisore. Këto janë shkallët e dritës. Nëse në këtë botë nuk do të kishte dritë atëherë çfarë do të ndodhte? Nëse drita e mendjes nuk do të ishte atëherë çfarë do të ndodhte në botën e konceptimit, në botën e diturisë?

Për shembull mendoni kështu, nëse në botë nuk do të kishte mendje atëherë çfarë do të ndodhte? Për shembull mund të thuhet se do të bëhej ëndërr. Por dhe ëndrra është një koceptim. Shejh Ishraku ka thënë një mori gjëra mbi çështjen e ëndrrës., shpresoj që tëhyjmë dhe në ato çështje.

Kur themi mendja kjo është shkalla më lartë e konceptimit. Vetë mendja dëshmon. Mendja a e di logjikën me koncept apo e sheh atë? Mendja e sheh logjiken. Kjo është një dëshmi. Ja pra ajo gjë së cilës i thonë dëshmi është mendja. Mendja e sheh logjiken me syrin e mendjes. Atëherëështë tek një e dëshmuar. Mendja e dëshmon logjiken.

Nëse nuk do të ishte drita e konceptimit, e thënë ndryshe nëse në kuptimin e përgjithshëm nuk do të ishte drita e konceptimit, mendja, vegimi, ëndrra dhe shqisa atëherë çfarë do të bëhej në botë? Atëherë do të bënim fjalë për mosqenien që ne nuk është e mundur që ne të bëjmë fjalë për mosqenien.

Me fjalë të tjera, të tëra këto shkallë janë drita e të Vërtetit. “Teshkiku” (mëdyshja/shkalla) për të cilën Mullah Sadra ka besuar se gjendet tek qenia, sipas mendimit të Suhreverdit ajo gjendet tek drita. “Teshkik” do tëthotë shkallë. Me fjalë të tjera sipas mendimit të Suhreverdit drita ka shkallë. Ajo ka të fuqishmen, të dobëtën, të ulëtën, të lartën. Ndërsa drita e të Vërtetit është thelbi i ndriçimit.

Larixhani: Mjeshtër, çështja erdhi në një vend shumë të bukur por dhe koha e programit tonë mbaroi. Pra shkurtimisht fjala është kështu: Nëse njeriu kthehet tek vetja ai e sheh se vetë ai është dritë dhe njeriu për ta ngritur këtë dritë mund të bëjë një refref.

Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak