Mësimet E Suhreverdit Nga Ibrahimi Dinani (Pjesa E Parë)

nga Ibrahimi Dinani | Publikuar në Shta. 10, 2018, 1:24 a.m.

Suhreverdi bën të ditur se ka urtakë dhe në Greqi dhe fjala vjen ai ka një respekt të madh për Platonin. Për shembull ai bën fjalë për Hermesin. Këtu ai ka një thënie: Hermesi citon se: “Një person i ndriçuar, i cili ma bën të ditur këtë urtësi. Unë i thashë atij: “Kush je?”, ndërsa ai më tha: “Unë jam “tibatu’t-tammi” yt”.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Në këtë program ne do të shqyrtojmë jetën, mendimet dhe veprat e Shejh Shihabuddin Suhreverdit themeluesit të filozofisë iluminacioniste.

Mjeshtër Dinani, “Suhreverdi ka shkruar një libër me titull: “Mendimi në Filozofinë e Suhreverdit dhe Drita e Dëshmisë” dhe ka shqyrtuar anët e mbuluara të mendimit të këtij personaliteti i cili ka qëndruar i fshehtë. Mjeshtër nëse më lejoni dua që të them këtë se personaliteti i tij ende e ruan fshehtësinë.

Shumë mirë mjeshtër i nderuar nëse me lejoni si fillim le ta fillojmë me një përshkrim që ka të bëjë me urtësinë. Cili është ndryshimi mes diturisë dhe urtësisë? Cili është themeli i saj në këndvështrimin historik? Në shtesë vallë përse ai njeri i madh zgjodhi “Hikmetu’l-Ishrakin” (Filozofinë Iluminacioniste) për të emërtuar mendimet e tij?

Mjeshtër Dinani:E nisim me emrin e Allahut të Gjithmëshirshmit, Mëshirëplotit dhe kërkojmë ndihmë nga Ai. Pas një kohe mjaft të gjatë pasi keni bërë fjalë për mendimet e holla të Hafidhit ju tani ndryshuat kah dhe duke na nxjerrur nga atmosfera e Hafidhit dhe urtësia e Hafidhit po na çoni në një tjetër atmoferë. Gjithashtu dhe kjo atmosferë është shumë të hollë, e gjërë si dhe mjaft e thellë.

Larixhani: Sigurisht se shumë nga ndjekësit tanë nuk donin të dilnin nga atmosfera e Hafidhit. Por secili nga këta është një kopësht trëndafilash i cili duhet bërë i njohur.

Mjeshtër Dinani: Me të vërtetë ashtu është. Suhreverdi ashtu siç cekët dhe ju megjithëse zotëron mendime shumë të holla nuk është një njeri i cili njihet tepër. Në këtë çast në epokën në të cilën jetojmë atij iu është treguar pak a shumë interes; por ende nuk është treguar një interes në thellimin e tij. Ndonëse kanë kaluar afërsisht 800 vite që nga rënia e tij dëshmor sërish është lexuar pak.

Veprat e Suhreverdit pak a shumë janë lexuar. Kjo dukuri ka arsye të ndryshme, mbase në këtë çast nuk është vendi i duhur; por unë do të sqaroj në një kohë të përshtatshme arsyet e leximit të pakët të tyre.

Veprat e Shejh Reis Ebu Ali Sinasë janë lexuar shumë, librat e tij janë libra mësimi prej një mijë vitesh. Rishtas veprat e tij janë lexuar më shumë në krahasim me veprat e Sadru’l-Muteelihinit. Veprat e tij janë lexuar si mësime nga ana e atyre që tregojnë interes për filozofinë. Por Suhreverdi është lexuar shumë pak që nga shekulli i gjashtë i mërgimit deri në ditët e sotme. Libri i tij me titull: “Hikmetu’l-Ishraki” (Filozofia Iluminacioniste) nuk është bërë libër mësimi. Ndaj tij është treguar shumë pak interes. Ata të cilët kanë ardhur pas Suhreverdit kanë marrë vetëm thënie nga librat e tij. Fjala vjen Mullah Sadra ka përcjellur mendime nga ai, megjithatë ata të cilët iu janë përkushtuar me mish e me shpirt dhe kanë hetuar veprat e atij urtaku të madh, të shkruara si në persisht ashtu dhe në arabisht janë shumë të pakët.

Unë njëherë u bëra kureshtar dhe hulumtova, pashë se brenda këtyre 800-900 viteve nuk janë shkruar më tepër se tre libra në lidhje me Suhreverdin. Dy nga këta janë janë sqarime të veprave. Për shembull Kudbuddin Shiraziu ose Shehrzuri të cilët janë nga sqaruesit e veprës me titull: “Hikmetu’l-Ishraki” (Filozofia Iluminacioniste). Për më tepër sipas mendimit tim këta nuk janë as sqarues aq të mirë. Pavarësisht se këta kanë dhënë ndihmesën e tyre, kanë zgjidhur shumë probleme, këta dy sqarues nuk kanë mundur që të konceptojnë thelbin e mendimit peripatetik të hollë të Suhreverdit.

Kemi dhe një libër tjetër me titull: “Enuarijje” (Të Ndriçuarat), i cili është shkruar nga ana e njeriu të quajtur Hireui i cili jeton në Indi. Por dhe ky libër është një përkthim dhe nuk është një libër shumë i rëndësishëm. Këtë mund ta them me bindje se gjatë këtyre 800-900 viteve njeriu i cili i ka lexuar më mirë veprat e Suhreverdit është sërish Mullah Sadra. Ky i fundit i ka lexuar në thellësi veprat e Suhreverdit.

Mullah Sadra ka shkruar një “talik” përmbledhje mbi veprën: “Hikmetu’l-Ishraki” (Filozofia Iluminacioniste). Në atë përmbledhje të vogël, në të cilën ai ka shënuar mendimet me të cilat është pajtuar dhe nuk është pajtuar, megjithëse ka kaluar një kohë relativisht e gjatë, ajo është teksti i më i mirë i shkrua deri më tani për sa i përket veprës: “Hikmetu’l-Ishraki” (Filozofia Iluminacioniste).

Pra ajo që dua të them është se ai ishte i dhunuar sa ishte gjallë, sepse ai ra dëshmor në moshë të re. Shejh Ishraku ra dëshmor në të 30-tat. Disa thonë se ai ra dëshmor në moshën 36 vjeç. Ai ra dëshmor në qytetin e Halebit në Siri. Për këtë arsye atij ende i thonë “Shejhu’l-Maktuli” (Mësuesi i Vrarë) dhe nuk i thonë “Shejhu’sh-Shehidi” (Mësuesi Dëshmor). Unë nuk e di se përse atij nuk i thonë “dëshmor” por “i vrarë”; ka gjasa që atij i thonë i vrarë për t’i veshur një mëkat, e megjithatë ai ka rënë dëshmor në rrugën e Allahut, ai ka rënë dëshmor në rrugën e urtësisë, në rrugën e urtësisë hyjnore… Mënyra e rënies së tij dëshmor është një rrëfim më vete por unë tani nuk do të hyj në atë çështje më vonë nëse do të kemi rastin do ta cekim këtë.

Tani le të vijmë në pyetjen tuaj: Ju drejtuat pyetjen: “Çfarë është urtësia?” Kjo ishte pyetja juaj. Po Shejh Ishraku bën fjalë për urtësinë. Ai dhe librit të tij i ka vënë emrin: “Hikmetu’l-Ishraki” (Filozofia Iluminacioniste). Ky është libri më i rëndësishëm i tij dhe ai i ka përmbledhur në këtë libër të tëra mendimet e tij iluminacioniste. Ai e ka përdorur shumë pak fjalën filozofi, pra nuk është se nuk e ka përdorur aspak por e ka përdorur pak. Ai më shumë ka bërë fjalë për urtësinë.

Ju ngritët pyetjen: “Çfarë është urtësia?” Ne kur themi urtësi bëjmë fjalë për filozofinë, kur themi urtak bëjmë fjalë për filozofin. Urtësia dhe filozofia janë dy koncepte të cilat janë shumë afër me njëra-tjetrën. Filozofi në përgjithësi është urtak; dhe urtaku është filozof. Por një gjë që gjendet tek urtësia nuk gjendet tek filozofia.

Tani si fillim lërmëni t’iu them kuptimin e këtyre fjalëve dhe më pas do të prek përmbatjen e tyre. “Hikmet” (urtësia) është një fjalë islame dhe është një koncept kuranor. Njëri nga mbiemrat e Allahut është i urtë; por askush nuk i thotë Allahut filozof. Po ky është një koncept kuranor. Ndërsa fjala “felsefe” (filozofi) është një fjalë greke e cila ka hyrë në letërsinë islame.

Prejardhja e kësaj fjale është në greqisht “filozofi”. Fjala “sofia” merr kuptimin e “hikmetit” (urtësisë). Kjo do të thotë çështjet logjike, çështjet e thella logjike. Ndërsa “filo” do të thotë “dashuri”. Sokrati ishte një urtak; është babai i filozofisë. Në fakt filozofia ishte dhe para Sokratit; por në këndvështrimin tonë Sokrati është më i rëndësishmi. Sokrati e emërtoi veten si filozof. Pra ai tha: “Unë nuk jam urtak, unë e dua urtësinë”. Sigurisht se fakti se ai nuk e ka quajtur veten se eështë urtak por një njeri i cili e do urtësinë bart një kuptim më vete. Ai ndoshta ka dashur të thotë urtësia nuk ka fund, për këtë arsye duhet të jesh një njeri i cili e do urtësinë. Pra në këtë kuptim ai ka thënë se vetëm ata të cilët e duan urtësinë mund të bëhen urtakë. Sipas kësaj ata të cilët nuk e duan urtësinë ose filozofinë nuk mund të bëhen urtakë ose filozofinë.

Shkurtimisht përsëris se fjala të cilës ne i themi “felsfe”, ndërsa perëndimorët “filozofi” është në greqisht dhe ka hyrë në kulturën tonë. Ndërsa fjala “hikmet” (urtësi) është një fjalë islame dhe kuranore. Pra këto të dyja ashtu siç janë të ndryshme në këndvështrimin e fjalës, janë të ndryshme dhe në këndvështrimin e kuptimit.

Filozofia është “teakkul” (të logjikuarit), sepse ajo logjikon çdo gjë që i nënshtrohet mendjes. Por të logjikuarit në filozofi është çështja më themelore e qenies. Ju në jetën tuaj të përditshme natyrisht që logjikoni, duhet të logjikoni. Çdo njeri duhet të jetojë me logjikikë, domethënë ai duhet të lëvizë me logjikë. Po dhe në jetën e përditshme duhet të lëvizë me logjikë. Logjika e matematikës, logjika e llogarisë, logjika e ekonomisë, logjikë e politike etj. po të tëra këto janë logjikë.

Por filozofia është një logjikë e cila arrin deri në çështjet më themelore të qenies. Ajo shpalos diturinë e qenies, ajo do që të dijë fillimin dhe fundin ose ajo që të dijë kuptimin e jetës. Këto çështje janë çështje shumë themelore. Filozofia në përgjithësi interesohet me këto lloj çështjesh dhe vë logjikën në punë në këto çështje.

Edhe urtësia është kështu; por tek urtësia ka një gjë më tepër. Edhe urtësia nënkupton të logjikuarin në çështjet themelore të qenies dhe të të menduarit e hollë. Kjo e fundit kërkon që të zgjidhë çështje si fillimi, fundi, kuptimi i jetës, natyra e njeriut etj; por kjo duhet të bëhet me një “itkan” (siguri). Pra duhet të bëhet në mënyrë shumë të sigurtë. Brenda saj nuk duhet të ketë vegime dhe ëndrra. Të logjikuarit duhet të bëhet në mënyrë të sigurtë.

Një njeri i cili mendon mbi çështjet e qenies, këtë stilin e të logjikuarit të tij duhet ta vërë në pah dhe në jetën dhe në praktikën e tij. Pra urtaku është ai njeri i cili këtë stil të logjikuarit të tij e pasqyron dhe në jetën e tij. Filozofi mendon; por ai mund të mos e pasqyrojë mendimin e tij në jetën e tij. Por mendimet themelore të urtakut pasqyrohen në stilin e jetës së tij. Domethënë ai vepron me mendimet e tij. Për këtë arsye për urtësinë thonë se është “itkanu’s-suni” (krijimi isigurtë). “Itkanu’s-sunni” (krijimi i sigurtë) është që puna e kryer të jetë e sigurtë, e arsyetuar dhe e provuar. Në punën e kryer nuk ka mangësi, të meta. E thënë ndryshe pas saj ka argumentin më të rëndësishëm dhe të logjikuarin më të rëndësishëm.

Për këtë arsye shkaku se përse Allahut i thuhet “hekim” (i urtë) është se ajo që bën Ai është “muhkem” (e sigurtë). Por përse Allahu është “hekim”; sepse puna e Tij, krijimi i Tij, vepra e tij është “muhkem”, “mutkan” (e sigurtë). “Mutkan” do të thotë ajo gjë që është “itkan”, domethënë ajo gjë e cila është mangësi dhe të metë. Mirë por përse është e sigurtë; sepse mbështetet në diturinë. Urtësia e të Vërtetit të Madhëruar është mbi diturinë e të Vërtetit të Madhëruar. Duke qenë se urtësia e Tij është e mbështetur në diturinë vepra e Allahut është e sigurtë.

Atëherë përmbledh se meqënëse bëhet fjalë për njerëzit dhe njeriu i cili është urtak krahas të qenit një njeri i cili logjikon në çështjet më themelore është dhe një njeri i cili përfiton nga siguritë hyjnore. Pra është ai njeri i cili zotëron një lidhje me të Vërtetin e Madhëruar. Pra urtaku është ai njeri i cili logjikon dhe ka një lidhje me të Vërtetin e Madhëruar. Edhe jetesa e tij është një jetesë prej urtaku dhe e mbështetur në logjikën. Ja pra ky është ndryshimi mes fjalëve urtësi dhe filozofi. Megjithatë këto fjalë në shumicën e kohës përdoren në vendin e njëra-tjetrës. Ndonjëherë filozofit i thuhet urtak, ndonjëherë urtakut i thuhet filozof. Ndërsa Suhreverdi është si urtak ashtu dhe filozof. Kjo është përgjigjia e pyetjes suaj.

Larixhani: Shumë faleminderit u bë një sqarim i bukur. Sigurisht se janë bërë shumë përshkrime mbi urtësinë. Por ajo që është afër mendimeve të Suhreverdit dhe ajo të cilën e ka nënvizuar dhe Kur’ani është ato që thatë ju. Madje dhe vetë ai ka një thënie të tillë: “Përse u ndava unë nga filozofia peripatetike, sepse një filozof peripatetik koncepton një gjë por urtësia është “ihatatun bi’hakikati’sh-sheji” (rrethimi i të vërtetës së gjësë). Me fjalë të tjera urtaku rrethon të vërtetën e një gjëje. Pandeh se Suhreverdi me këtë fjalë e shikon shumë të thellë këtë çështje.

MjeshtërDinani: Ajo që kumtuat është e vërtetë. Filozofët pretendojnë se e kanë konceptuar të vërtetën e gjërave. Si një filozof Sokrati, si një filozof Aristoteli dhe madje Heraklidi, Parmenidi dhe të tjerë, domethënë filozofët përpara Sokratit pretendojnë se i kanë konceptuar  të vërtetat. Tekefundit filozofia nënkupton të konceptuarit e të vërtetës.

Por ashtu siç sqarova urtësia është konceptimi i një të vërtete brenda të cilës gjendet dhe një anë shpirtërore hyjnore. E thënë ndryshe në të ka një ndriçim hyjnor i cili i përket të Vërtetit të Madhëruar. Këtu ka dhe një pikë tjetër të cilën nëse do Allahu do ta cekim më tepër. Disa pretendojnë se vendi në të cilin lindi filozofia është Greqia. Unë jam kundër këtij mendimi.

Mbarë ata njerëz të cilët kanë shkruar historinë e filozofisë në Europë e shohin Greqinë si vendin e lindjes së filozofisë. Fatkeqësisht dhe në Iran ka përkrahës së këtij mendimi. Sipas tyre vendi i lindjes së filozofisë është Greqia e Lashtë dhe në vende të tjera nuk kishte filozofi. Të tërë perëndimorët e shkruajnë dhe e pretendojnë këtë. Sërish dhe disa arabë dhe disa iranianë e përkthejnë dhe e besojnë këtë.

Gjithashtu dhe grekërit kishin këtë besim. Sipas tyre vendi i lindjes së filozofisë ishte Greqia dhe qytetet rreth e rrotull Athinës. Ata njerëzit e tjerë i shihnin si barbarë. Ishte shkruar një libër me titullin: “Grekërit dhe Barbarët”. Shkurtimisht grekërit e shihnin veten si urtakë dhe filozofë, ndërsa të tjerët i shihnin si barbarë.

Fjala “barbar” përkthehej si një njeri i cili nuk di flasë dhe të kuptojë. Kur themi nuk di të flasë me këtë nuk nënkuptohet ai i cili nuk di një gjuhë, ai i cili nuk i di fjalët-fjalëzat. Me këtë ata nënkuptonin atë njeri i cili nuk merr vesh nga fjalët domethënë një lloj egërsie. Ky ishte mendimi i tyre.

Ndaj kësaj dhe ne pretendojmë se po Greqia e Lashtë ishte atdheu i filozofisë, nuk ka asnjë dyshim në të dhe ne e pranojmë këtë. Por përballë Greqisë dhe Irani ishte djepi i urtësisë. Edhe në Iran kishte urtakë dhe këta kishin lidhje me filozofët në Greqi. Disa nga veprat e tyre u zhdukën si pasojë e luftrave. Ashtu siç e dini dhe ju Aleksandri i Madh ishte nxënësi i Aristotelit. Kur Aleksandri i Madh e sulmoi Iranin i shkaktoi një gjëmë të madhe. Në Iran disa njerëz në mënyrë të gabuar e kanë quajtur Aleksandrin e Madh si “Dhulkarnejni” (Dybrirëshi). Megjithatë në veprat e Iranit për të është bërë fjalë si “guxhestek” domethënë “i mallkuar”. Pra Aleksandri i Madh mallkuar.

Kur Aleksandri i Madh e sulmoi Iranin dhe i shkaktoi atë gjëmën ai i zhduku veprat në Iran. Ne pretendojmë se urtësia e Iranit është më e lartë se sa në Greqi. Shumica dërrmuese e filozofëve grekë përpara Sokratit ishte idhujtarë. Ata e dinin se bota ishte e përbërë nga natyra sepse ata besonin në një fe me shumë zotëra dhe luftrat mes zotërave.

Nëse do të lexoni veprat me titull: “Iliada” dhe “Odisea” e Homerit ose ato të Sofokliut do të shihni se ata ose zyrtarisht ishin idhujtarë ose ishin afër idhujtarisë. Ndërsa shumica e urtakëve në Iran ishin “muahhidë” (njëjësues të Allahut).

Në fakt mes iranianëve dhe grekërve janë zhvilluar tri luftra. Çdo luftë shkaktoi gjëma; por pavarësisht këtyre tri luftrave mes Iranit dhe Greqisë u krijua dhe një lidhje miqësore. Si grekërit erdhën në Iran, ashtu dhe iranianët shkuan në Greqi. Domethënë krijuan një lidhje kulturore. Këto dy shtete ishin në një post shumë të lartë në krahasim me vendet e tjera në këndvështrimin kulturor të asaj bote.

Shkurtimisht atje kishte filozofi, ndërsa në Iran kishte urtësi. Por fatkeqësisht pjesa më e madhe e veprave u shkatërruan në luftra. Më e keqja e këtyre luftrave ishte ajo e Aleksandrit të Madh, por këto vepra u zhdukën si pasojë e sulmeve të mëvonshme të mongolëve dhe të tjerëve.

Vetë Suhreverdi pretendon se është ringjallësi i urtësisë në Iran. Pra ai nuk i sheh mendimet e tij si greke. Madje tërësisht e kundërta ai ka mbajtur qëndrim ndaj mendimit grek. Për këtë arsye ai e sheh urtësinë peripatetike si një urtësi greke. Sipas tij trashëgimia e mendimit grek është përcjellur në Iran dhe në botën islame me anë të përkthimit.

Krahas kësaj Suhreverdi ka një resepkt të madh ndaj Ibn Sinasë. Ai e sheh Ibn Sinanë si një iluminacionist. Edhe Ibn Sina shprehet kështu. Ai thotë se kur unë po shkruaja urtësinë, e shkrova atë në një stil të vlefshëm të përgjithshëm, nuk desha që të thyej rregullin e përgjithshëm. Në fillim të veprës së tij me titull: “Mantiku’l-Mashrikijjini” (Logjika e Lindorëve) ai citon kështu: “Kur unë po shkruaja veprën me titull: “Shifa” (Shërimi) dhe “Isharat” (Shenjat) nuk desha që të ndahesha nga mjedisi i vlefshëm i përgjithshëm; por unë përfitova një urtësi të ndryshme nga këto”. Këtë e thotë vetë Ibn Sina. Ja pra kjo është urtësia e Iranit. Edhe Suhreverdi është i vetëdijshëm për këto fjalë.

Ndërsa Suhreverdi kumton se urtësia e tij është e ndryshme. Ajo është një urtësi iluminacioniste, ajo është një urtësi e Iranit dhe këtë e sheh më të përshtatshme me Islamin. Ai ashtu jo vetëm që ka mbrojtur urtësinë e Iranit të Lashtë ndaj Greqisë, por është filozofi më besimtar dhe më musliman i historisë islame.

Sigurisht se të tërë filozofët muslimanë janë besimtarë. Për shembull Ibn Sina ka shkuar 7 herë në haxhxh, ai ishte shumë besimtar; por po të më pyesni mua unë nuk e shoh atë si një filozof musliman dhe një adhurues më të madh se sa Suhreverdi. Zotërimi i tij i Kur’anit Famëlartë ishte i pashoq.

Larixhani: Mjeshtër nëse më lejoni le të bëjmë një pushim të shkurtër.

***

Larixhani: Po, çështja jonë ishte mbi përshkrimin e urtësisë. Mjeshtri e sqaroi çështjen në një mënyrë shumë të bukur. Tani le të vijojmë në lidhje me rrënjën e urtësisë. Suhreverdi e sheh urtësinë si një brumë të përjetshëm i cili nuk është ndarë kurrë nga bota e qenies. Domethënë asnjë degë, asnjë doktrinë ose asnjë pjesë nuk mund të pretendojë se urtësia i përket vetëm asaj. Ai e sheh brumin e urtësisë si të përjetshëm, pra ai thotë se urtësia i përket si grekërve, si peripatetikëve edhe urtakëve dhe shton se ajo mund të jetë thesari i urtësisë hyjnore të çdo njeriu. Për shembull për sa i përket këtij drejtimi historik unë dua që të bëj pak më tepër sqarime.

MjeshtërDinani: Po ashtu siç cekët dhe ju Suhreverdi e sheh brumin e urtësisë si të përjetshëm. Duke përdorur këtu një thënie më të kuptueshme dhe më në persisht ai pranon praninë e “hiredu’l-xhavidit” (mendjes së përjetshme). Kjo është plotësisht e kundërta e asaj çfarë thotë bota bashkëkohore e ditëve të sotme. Bota bashëkohore e ditëve tona çdo gjë e sheh në ndryshim. Natyrisht se nëçdo gjë ka ndryshim. Por vëmendja e mbarë botës bashkëkohore nuk është përqendruar në drejtim të së shkuarës por të së ardhmes. Gjuha e bashkëkohores është ndërtuar mbi botëkuptimin: “E nesërmja është gjithmonë më e mirë se e sotmja”.

Pohoj se është e mundur që të hapen çështje të gjata të cilat mund të zgjasin që ka të bëjnë me bashkëkohoren. Por nëse duam që ta përmbledhim bashkëkohoren me një fjali të vetme gjëja që ajo thotë është si vijon: “E nesërmja është gjithmonë më e mirë se e sotmja”. Ky është sllogani i bashkëkohores.

Ndërsa Suhreverdi i cili pranon mendjen e përjetshme nuk i beson një gjëje të tillë. E nesërmja është gjithmonë më e mirë se e sotmja; por nuk ka një gjë të tillë si nesër patjetër do të ndodhin gjëra qqë janë më të mira se sa sot. E sotmja mund të jetë më e mirë se sa e nesërmja. Për këtë arsye Suhreverdi i beson mendjes së përjetshme.

Çfarë do të thotë mendja e përjetshme? Kjo do të thotë se themeli i kësaj bote është ndërtuar mbi mendjen. Kjo botë e qenies është krijuar mbi mendjen. bota që nga e përjetshmja, domethënë që nga zanafilla e qenies është ndërtuar mbi mendjen. Çështja se kur është zanafilla e botës është një çështje më vete. Por qenia sipas themelit të mendjes është krijuar.

Tani ju mund të thoni se kjo është mendja hyjnore. Po sigurisht qenia ka zënë fill me mendjen hyjnore. Ajo ka zënë fill me urtësinë hyjnore, nuk ka asnjë dyshim në të. Por vallë mendja hyjnore e cila ka zënë fill qenien, a nuk shfaqet tek njeriu? Pra nëse kjo botë e krijuar është krijuar mbi urtësinë dhe urtësia hyjnore e cila qëndron pas kësaj botës së qenies nëse do që të shfaqet ku do të shfaqet? Ajo do të shfaqet tek njeriu.Vetëm njeriu mund të kuptojë urtësinë e botës. Vetëm njeriu mund të kuptojë të fshehtat e krijimit. Vetëm njeriu mund të kuptojë simbolet logjike të botës. Vetëm njeriu mund të kuptojë “itkanu’s-sunin” (krijimin e sigurtë) të të Vërtetit të Madhëruar.

Kjo është ajo që ka patur qëllim Suhreverdi me “hiredu’-xhavidanin” (mendjen e përjetshme). E thënë ndryshe bota nuk ka mbetur kurrë pa urtak. Gjithashtu dhe mësimet fetare e vërtetojnë këtë. Njeriu i parë i krijuar është i nderuari Adem (p.m.t.). Ademi është një i dërguar. Në mbarë librat hyjnorë, jo vetëm në Kur’an, kalon se Ademi është një i dërguar. Lajmëtari është urtak; madje është dhe mbi urtakun. Lajmëtari di çdo gjë, ai është shfaqja e diturisë së Allahut.

Po Suhreverdi, flet me gjuhën e urtësisë dhe thotë se në botë gjithmonë ka patur një urtak. Kjo nënkupton se bota nuk ka mbetur kurrë pa urtak. Bashkëkohorja nuk e thotë këtë. Ajo e nis botën me egërsinë, me primitivitetin etj. Tani le të mos hyjmë në këtë çështje. Ndërsa Suhreverdi thotë se në botë gjithmonë ka patur urtak. Nëse ka një urtak atëherë ai zotëron një mendje. Kjo mendje është “xhavidan” (e përjetshme) pra urtaku gjithmonë ka qenë në botë dhe do të vijojë jetë derisa të jetë bota. Ja pra kjo është ajo gjë të cilën Suhreverdi e ka emërtuar si “hiredu’l-xhavidani” (mendja e përjetshme).

Këtu ajo që është ineteresante dhe që tërheq vëmendjen është kjo. Suhreverdi në dorëshkrimet e tij në persisht bëri fjalë për të si “hiredu’l-xhavidani” (mendja e përjetshme). Por në veprën e tij me titull: “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia Iluminacioniste)ka përdorur një fjalë dhe më të interesante ai ka përdorur thënien: “brumi i përjetshëm”. Nëse më lejoni dua që ta sqaroj pakëz thënien “brumi i përjetshëm”, sepse disa njerëz mund të mos e kuptojnë se çfarë është nënkuptuar me këtë.

Suhreverdi, “urtësinë e përjetshme” e cila vjen në të njëjtin kuptim me “brumin e përjetshëm” e ka nxjerrë nga ajetet e Kur’anit dhe nga hadithet. Në një hadith autentik i Nderuari i Vërteti i Bekuar dhe i Madhëruar urdhëron kështu: “Hamertu tinete Ademi bi jedejje erbeine sabahan”. Me fjalën “tinet” kuptojmë argjilën, baltën. Pra Allahu thotë: “Unë e kam brumosur argjilën e Ademit me duart e mia për dyzetë mëngjese (ditë)”. Këtu Ai nuk thotë me një dorë, por thotë me dy duar, por përse këtu është përdorur thënia me dy duar bart një kuptim më vete. Çfarë do të thotë këtu me dy duar, për dyzetë ditë? Këto thënie kanë komentime e tyre të cilat unë do t’i prek më vonë.

Për më tepër çfarë do të thotë argjilë? Vallë çfarë është ajo argjilë dhe çfarë është ajo e brumosur? I nderuari Adem (p.m.t.) është ajo argjilë dhe është prodhimi i të brumosurit të asaj argjile me duart e Allahut. Por çfarë është të brumosurit, çfarë kuptimi ka fjala dyzetë ditë; ja pra të tëra këto thënie kanë urtësi. “Brumi i përjetshëm” do të thotë brumosja me duart e Allahut, pra brumosja në formën e brumit.

Suhreverdi, citon se urtaku duhet të jetë i stolisur si me “hikmetu’dh-dheukin” (urtësinë e shijes) pra me iluminacionizmin dhe dëshmitë edhe me “hikmetu’l-bahthin” (urtësinë e çështjes) pra me urtësinë e mbështetur në argumentim. Ai i pranon si urtakë të vërtetë ata të cilët i zotërojnë këto të dyja. Vetë ai është një urtak i cili ka si shijen dhe dëshminë edhe çështjen dhe argumentimin. Megjithatë ai atë shije dhe dëshmi të cilat i ka përftuar në moshë të re nuk e bën kurrë të ditur pa patur argumentimin. Kur ai shpalos me argumentim dëshminë të cilën e ka përftuar ai e argumenton këtë në një formë shumë të sigurtë.

Si rrjedhojë ai është si në kuptimin e vërtetë të fjalës një urtak iluminacionist edhe qëndron sipër urtakëve të tjerë në të cilët janë mbështetur në argumentim. Këtu dua që të them dhe një gjë interesante: “Në filozofinë e Suhreverdit urtësia dhe filozofia janë ndërthurur me njëa-tjetrën. Për këtë arsye disa njerëz e kanë quajtur atë urtësi ndërsa disa të tjerë filozofi”.

Nëse dikush supozon se urtësia e Suhreverdit është një lloj forme e terminalizuar e urtësisë së Ibn Arabiut gabohet. Për shembull Bejazid Bistami është urtak, askush nuk ka dyshim në të. Shejh Ruzbehani është urtak. Xhunejd Bagdadi është urtak, Ibn Arabiu është urtak. Edhe Suhreverdi është urtak; por dituria e Suhreverdit është e ndryshme nga dituria e Bejazid Bistamit. Madje ajo është e ndryshme dhe nga ajo e filozofivë të tjera. Për shembull ajo është e ndryshme dhe nga ajo e Ibn Sinasë.

Duke qenë se Suhreverdi është si nga urtakët e shijes edhe nga urtakët e urtësisë së çështjes dituria dhe urtësia është ndërthurur me njëra-tjetrën në të. Dituria e tij nuk është një lloj diturie si dituria e Bejazidit. As urtësia e tij nuk është si urtësia e peripatetikëve. Megjithatë urtësia iluminacioniste është në zotërim si të diturisë së Bejazidit ashtu edhe diturisë së peripatetikëve. Kjo është një gjuhë e re.

Disa njerëz gabohen dhe pandehin se urtësia ilumanicioniste është vetëm dituri. Jo në terminologji ajo ka ndryshime nga dituria. Në të njëjtën formë ajo nuk është as urtësi peripatetike. Ajo është siç e ka emrin urtësi iluminacioniste; domethënë brenda saj ka si gjuhën e diturisë edhe atë të argumetimit; por këto dy gjuhë nuk janë të veçuara nga njëra-tjetra. Gjuha e dëshmisë dhe argumentimit janë në gjendje të ndërthurura me njëra-tjetrën. Edhe kjo është shkathësia e Suhreverdit.

Larixhani: Kjo ishte një pikë shumë e bukur mjeshtër. Ashtu siç shpalosët dhe ju Suhreverdi kumton se urtësia vjen nga ana e Allahut. Më tej ai shton se nëse në filozofinë greke gjenden urtakë edhe ata e kanë marrë këtë urtësi nga e fshehta. Suhreverdi bën të ditur se ka urtakë dhe në Greqi dhe fjala vjen ai ka një respekt të madh për Platonin. Për shembull ai bën fjalë për Hermesin. Këtu ai ka një thënie: Hermesi citon se: “Një person i ndriçuar, i cili ma bën të ditur këtë urtësi. Unë i thashë atij: “Kush je?”, ndërsa ai më tha: “Unë jam “tiba’t-tammi” yt”.

Mjeshtër Dinani:Nëse më lejoni dua që të bëj një sqarim në lidhje me çështjenqë përmendët. Njëra nga fjalët kyçe të terminologjisë themelore të Suhreverdit është dhe fjala “tibbatu’t-tammi” (natyra e përsosur) të cilën ju e lexuat tani. Këtu ai e përcjell këtë nga Hermesi.

Hermesi, ishte një urtak shpirtëror, urtësia e tij quhet “gnostizëm”.

Larixhani: Mullah Sadra, thotë se ai është i dërguari Shit.

MjeshtërDinani: Po dhe disa të tjerë thonë se ai është i dërguari Idris. Pohoj se në këtë çështje ka mosmarrëveshje të ndryshme. Në fund të fundit janë thënë disa fjalë por si do që të jetë ai ishte një urtak shpirtëror. Në shtesë as qyteti në të cilin ka jetuar nuk është i qartë. Metodës së cilës i thuhet hermeneutike e ka marrë emrin nga Hermesi. Hermeneutik do të thotë ai njeri që ka mendim të afërt me Hermesin, pra ai i cili interpreton si Hermesi.

Meqenëse edhe vetë Suhreverdi është një urtak ilumancionist dhe shpirtëror ai tregon njëinteres shumë tëmadh ndaj Hermesit dhekëtë pjesë të cilën ju e lexuat tani e përcjell nga ai. Këtu ai përdor fjalën “tibatu’t-tammi”. Pra Hermesi e pyet atë: “Kush je?”, ndërsa ai i thotë: “Unë jam “tibatu’t-tammi” yt”. Fjala “tiba” në thënien “tiba’t-tammi” ka kuptimin e fjalës “tabiat” (natyrës) që dimë. Por këtu nuk është përdorur fjala “tabiat” (natyrë) por fjala “tiba”. Natyra është gjëja e dukshme; por në fjalën “tiba” ka dhe një kuptim shpirtëror. Për më tepër ai thotë “tiba’t-tammi”. “Tiba’t-tammi” është mbarë identittei i njeriut. Domethënë dhe si trup dhe si shpirt. Pra trupi dhe shpirti janë e njëjta gjë. Ai mund të dalë dhe në majat e botës dhe mund të zbresë në pikat më të ulëta.

Pra ai mund të shohëqë nga “esfelu’s-safilini” (më i ulëti i më të ultëve) deri tek “ala’l-ilijjini” (më të mirët), pra tek “insanu’l-kamili” (njeriu i përsosur). E thënë ndryshe ai ka kaluar në të tëra etapat e sjelljes duke filluar që nga më i ulëti i të ultëve deri tek më i larti i të lartëve… İşt Ja pra ky është kuptimi i “tiba’t-tammit”. Kur ai njeri i thotë Hermesit: “Unë jam “tiba’t-tammi” yt”, i ka thënë: “Unë jam e vërteta jote”.

Suhreverdi ka qëndruar gjatë mbi fjalën “tiba’t-tammi”. Bëj të ditur se është një shkrimtar bashkëkohor dhënien e emrit tëtë cilit nuk e shoh të nevojshëm. Duke qenë se ankohem nga ai nuk e shoh as si tënevojshme dhënin e emrit të tij.Disa jerëz të cilët nuk janë të njohur me urtësinë në ditët e sotme përpiqen që të bëjnë komentimin e Suhreverdit. Me të vërtetë kjo është një dukuri për të ardhur shumë keq.

Një njeri i cili nuk ka marrë mësime urtësie nga një mjeshtër i përsosur, nuk mund t’i kuptojë mendimet e Suhreverdit. Ky njeri u mundua që konceptin e “tiba’t-tammit” ta vinte në zbatim mbi konceptin e nënndërgjegjies së Freudit. Me fjalë të tjera sipas tij ajo gjë për të cilën Freudi ka thënë se është koncepti i nënndërgjegjies, është ajo gjë për të cilën Suhreverdi ka thënë “tiba’t-tammi”. Për hir të Allahut shikoni këtë largësi. “Tiba’t-tammi” është posti i përsosmërisë i identitetit të njeriut duke nisur që nga “ala’l-ilijjini” (më të mirët), “esfelu’s-safilini” (më i ulëti i më të ultëve), pra është një “insanu’l-kamili” (njeri i përsosur).Ndërsa koncepti i nënndërgjegjies krijoi shumë ndryshime në botën e shkencës kjo është e vërtetë, por koncepti i nënndërgjegjies nuk është një gjë shumë e hapur dhe shumë e qartë të paktën ende nga këndvështrimi i argumentimit.

Këtë mund ta them me guxim se edhe nëse e pranojmë konceptin e nënndërgjegjies së Freudit, sërish pohoj se gjendet një largësi shumë të madhe mes kësaj dhe asaj gjësë, për të cilën Suhreverdi ka patur për qëllim kur ka thënë “tiba’t-tammi”. Pra ajo që unë dua të them këtu është po le ta lexojmë Suhreverdin, por ta dimë dhe këtë se Suhreverdin mund ta komentojë ai njeri, i cili e ka marrë mësimin e filozofisë islame nga njëprofesor i vërtetë të paktën.

Larixhani: Shumë faleminderit mjeshtër, çështja erdhi në një vend të bukur; por fatkeqësisht dhe koha e programit tonë mbaroi.



Burimi : Medya Şafak