Citoj se dhe Meulana ndonëse ka bërë fjalë aq shumë për dashurinë, shprehet se vetë dashuria është një delikatesë e mendjes. Vallë a është e mundur që ne ta shikojmë si njërën nga veprat e mendjes dhe punët që i përkasin kësaj bote të cilat ne besojmë se i bëjnë engjëjt? Po të tëra këto janë veprat e mendjes.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç jeni duke e ndjekur ne kemi disa programe që jemi duke notuar në oqeanin e mendimeve të Mullah Sadrasë. Ne jemi duke përfituar nga sqarimet e mjeshtrit të nderuar Dinaniut mbi këtë çështje.

Ashtu siç të tërë e dinë ky është një oqean i madh dhe ne këtu po ecim përpara me shpejtësi. Sikur të kishim rastin dhe të zgjateshim dhe më tepër. Sepse me të vërtetë njeriu ndjen si një kënaqësi të madhe intelektuale dhe një kënaqësi të madhe urtësie. Me të vërtetë njeriu hidhërohet sepse do të dilet nga kjo atmosferë. Në veçanti dhe ju ndjekësit tanë të nderuar pyesni shumë pyetje dhe doni që ne të zgjatemi dhe më tepër mbi çështjet. Edhe ne pikërisht si ju duam këtë; por si një nevojë e formatit të programit tonë ne duhet të cekim dhe filozofët dhe urtakët e tjerë të mëdhenj.

Tani në programet në vijim duke qenë se ne do të largohemi nga ngadalë ngadalë nga mendimi i i Mullah Sadrasë në këtë program do të prekim çështjen e mendjes dhe fesë apo mendjes dhe shpalljes.

Mjeshtër sipas meje njëra nga thëniet më të bukura të Mullah Sadrasë - është se ai i ka dhënë përgjigjie një pjese të madhe të dyshimeve tona dhe në veçanti të dyshimeve që kanë shkaktuar filozofitë laike në mendimet tona në ditët e sotme - janë këto fjali të cilat do t’i lexoj më vonë të Mullah Sadrasë.

Nëse më lejoni unë do të lexoj një pjesë nga ai. Kjo do të shërbejë dhe për një fillim të ri për çështjen tonë.

Ai në parathënien e veprës: “Sherhu’l-Usuli’l-Kafi” (Sqarimi i Metodologjisë së Mjaftuesit) bën përshkrimin e të qenit të dërguar. Ai këtu shprehet se “të qenit i dërguar është lidhja e “mebdeu’l-ala’së” (fillimit më të lartë) të njeriut me anë të “enbau’l-uahji” (lajmit të shpalljes)”. Ky është një shpjegim shumë i bukur. Më pas ai ka vijuar kështu: “Duke përsosur dhe udhëzuar mendjen e njeriut me qëllimin e afrimit në drejtim të atij “mebdeu’l-ala’së” (fillimit më të lartë)...”

Mjeshtër tani ju komentoni këtë përshkrim.

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Them se në këtë fjali dhe në këtë përshkrim që Mullah Sadra ka bërë për shpalljen, janë të fshehura disa pika themelore dhe është e nevojshme që të hetohet secila prej tyre. Ky këtu është një përshkrim. Ndonëse nuk është një përshkrim i hollësishëm ai sërish është një përshkrim i përgjithshëm. Pra një lloj përshkrimi, është një sqarim që ka të bëjë me kuptimin e shpalljes. Pra ia vlen që të mendohet mbi disa pika që zënë vend në këtë thënie.

E para është në lidhje dhe e lidhur me “mebdeu’l-ala’në”. Kjo është shumë e rëndësishme. “Mebdeu’l-ala” (fillimi më i madh) është i Nderuari i Vërtetë dhe i Bekuar dhe i Madhëruar. Ai është fillimi i krijimit, fillimi i të qenit. Nuk është e mundur që të mos pranosh fillimin e të qenit.

Çdo gjë ka një fillim. A mund të jetë një gjë që nuk ka fillim? Fillimi nuk është vetëm një fillim kohor. Njëri nga gabimet tona është se kërkimi ynë është brenda kohës. Nuk është e thënë që kjo të jetë patjetër kështu. Nëse ne kërkojmë një fillim brenda kohës, atëherë njëri pyet: “Ku është fillimi i kohës?” A nuk është kjo pyetje një pyetje e mundur?

Kur ne shkojmë në fillimin e një gjëje duke qenë se jemi duke menduar në mënyrë kohore dhe vendore  ne do të mundohemi që të shkojmë në drejtim të së kaluarës dhe të gjejmë fillimin. Mirë por deri ku do të kthehemi në të kaluarën? Citoj se është e vërtetë se koha është fillimi i disa punërave që do të ndodhin me kohën. Punërat kohore, punërat kalimtare, punërat të cilat ndodhin brenda kohës janë në zotërim të fillimit kohor. Në këtë nuk ka asnjë dyshim. Por nëse njëri na drejton pyetjen: “Çfarë është vetë fillimi i kohës?” atëherë çfarë përgjigjeje do t’i japim atij? A do të shkojmërishtas në fillim të kohës? Ne nuk mund të shkojmë në këtë mënyrë... Kur na ngrihet pyetja: “Çfarë është vetë fillimi i kohës?” tanimë atje nuk mund të arrini në asnjë vend me kohën. Sepse në të nëse përpiqeni që të ecni përpara me një tjetër kohë këtë herë do të pyetet: “Çfarë është fillimi i asaj kohe?” Ndërsa ky është “teselsul” (ndërmjetësim).

Si rrjedhojë fillimi këtu, nuk është vetëm një fillim kohor. Natyrisht që së bashku me të fillimi kohor, nuk ka asgjë të gabuar që ta pranoni dhe si një fillim. Por këtu bëhet fjalë dhe për çështjen e një fillimi sipër kohës. Ne nuk mund të zgjidhim çdo gjë me kohën. Sigurisht krahas kësaj koha është jashtëzakonisht e rëndësishme.

Në këtë botë ne duhet të kemi parasysh në çdo gjë rolin e kohës dhe të vendit. Në këtë nuk ka asnjë dyshim. Megjithatë dhe vetë koha dhe vendi ka një fillim. Si rrjedhojë fillimi për të cilin po bëjmë fjalë këtu shkon përtej kohës dhe vendit. Sepse me të vërtetë këto pyetje janë pyetje mjaft të arsyeshme: “Çfarë është vetë fillimi i kohës?”,“Çfarë është fillimi i vendit?”, “A ka kohë?”, “A ka vend?”, “Nëse ka atëherë çfarë është fillimi i saj?”, “Nga cili vend u shfaqën?”

“Mebde’” (fillimi) të cilin e ka prekur Sadru’l-Muteelihini, nuk është patjetër një fillim kohor ose një fillim vendor. Pavarësisht kësaj dhe këto janë të përfshira brenda saj. Ne po bëjmë fjalë për fillimin e të qenit? Tani a duhet apo nuk duhet që të krijohet lidhje me fillimin e të qenit? Natyrisht se duhet që të krijohet lidhje. Pra nëse njeriu bëhet i ndërgjegjshëm dhe nëse arrin në shkallën e ndërgjegjies, ajo është të diturit e tij se çfarë është fillimi i ndërgjegjies.

Nëse ai nuk e di fillimin njeriu është i pandërgjegjshëm. Ndërgjegjia më e rëndësishme është ndërgjegjia e fillimit. Mbase në botë asnjë ndërgjegjie, nuk është më e rëndësishme se sa ndërgjegjia e fillimit. Shtoj se thënia e Sadru’l-Muteelihinit e cila kalon këtu në përshkrimin që ju keni përcjellur “lidhja me fillimin” është shumë e rëndësishme. Lidhja me fillimin nuk mund të ndodhë pa qenë ndërgjegjia, sepse nuk është e mundur që njeriu të krijojë lidhje në mënyrë të pandërgjegjshme. Nëse njeriu nuk është zotërues i ndërgjegjies madje dhe nëse ai krijon një lidhje me një gjë kjo nuk është një lidhje e vërtetë. Kjo është një lidhje e pajetë. Kjo nuk është lidhje, sepse lidhja më vete është ndërgjegjie. Nënvizoj se vetë lidhja është ndërgjegjie dhe ajo bart kuptim vetëm brenda ndërgjegjies. Nëse nuk ka ndërgjegjie dhe lidhja është e pakuptimtë.

Shumë mirë, pohoj se njëra nga lidhjet me fillimin, njëra nga lidhjet me fillimin e të qenit ndodh me anë të shpalljes. Kur thuhet shpallje tanimë në atë vend nuk bëhet më fjalë për një lidhje ëndërrimtare, vegimtare ose shqisore. Madje tanimë nuk bëhet fjalë as për mendjen e të argumentuarit. Pra ajo është aq elegante, aq elegante, aq elegante sa tanimë nuk është e mundur që të parashikosh një formë të caktuar për të. Ja pra kjo lidhje është kështu.

Kjo “enba” është me qëllim. Kjo lidhje është për “enbanë”. “Enba” do të thotë lajm. Mirë por çfarë është lajmi? “Për çfarë e pyesinata njëri-tjetrin? Për lajmin e madh?” Për lajmin e madh, për më të rëndësishmin e lajmeve. A mund të ketë për njeriun një lajm më të rëndësishëm se sa fillimi i krijimit, i të qenit? Ky lajm nuk është i llojit të lajmeve të përditshme të gazetave. Ato lajme janë ato lloj lajmesh të përditshme të cilat janë të përcjellura nga ai tek ai.

Ndërsa ky është lajmi i fillimit i të qenit i cili duhet t’i arrijë njeriut. Ky lajm do një vesh dhe një njeri cili do ta sjellë lajmin që ta përçojë atë. Sigurisht se ky është profesioni i njeriut; por këtë mund ta sjellë vetëm njeriu më i përsosur. Atë duhet që ta sjellë njeriu më i përsosur dhe nuk duhet të ketë njeri tjetër mbi të në këndvështrimin e përsosmërisë. Vetëm ai mund ta sjellë këtë lajmin e rëndësishëm.

Kur themi me qëllimin e “enbasë” (lajmit) cili lajm është ky? Për çfarë është qëllimi i të qenit, çfarë ka ndodhur në të qenit, çfarë është të qenit, çfarë është mesazhi i të qenit? Vallë a ka apo nuk ka vetë të qenit një mesazh? Çfarë është mesazhi i të qenit në këtë botë? Ja pra ai do që të sjellë këtë lajm. Çfarë mesazhi ka kjo botë, çfarë do të thotë?

Këtu fjala “enba” është shumë e rëndësishme. Fjalët “ittisal” (e ngjitur) dhe “enba” (lajm) janë jashtë mase të rëndësishme. Më pas ai ka përdorur fjalët “tekmil” (përsosmëri) dhe “takrib” (afrimitet).

Larixhani: Po, “tekmili” (përsosmëria), “hidajeti” (udhëzimi) dhe “takribi” (afrimitet)...

Mjeshtër Dinaniu: Po që të tria janë të domosdoshme për njëra-tjetrën.Pa qenë “hidajeti” (udhëzimi) nuk mund të ketë “tekmil” (përsosmëri), pa qenë “hidajeti dhe tekmili” (udhëzimi dhe përsosmëria) nuk mund të ketë “takrib” (afrimitet). Fjala “takrib” ka rrjedhur nga fjala “kurb” dhe do të thotë “afrimitet”. Ndërsa “tekarrub” do të thotë që të afrohesh tej mase.

Njeriu kur bëhet i afërt në fillimin e të qenit? Kur ai udhëzohet. Kur udhëzohet? Kur ai bëhet zotërues i ndërgjegjies. Atëherë duke qenë se ndërgjegjia është e nevojshme për udhëzimin njeriu kur “ndërgjegjësohet” dhe kur “udhëzohet” bëhet “kamil” (i përsosur), ndërsa kur bëhet “kamil” (i përsosur) ai fiton “tekarrubin” pra që të afrohesh tej mase. Atëherë pohoj se ndërgjegjia, udhëzimi, afrimiteti dhe përsosmëria; afrimiteti tej mase dhe përsosmëria janë të domosdoshme për njëra-tjetrën. Pra këto katër fjalë kanë një masë.

Ai “lajmi më i madh”, lajmi më i madh i të qenit dhe lajmi i të qenit që vjen nga “mekmenu’l-gajbi” (thesari i të fshehtës) është një udhëzim. Ai është një udhërrëfyes, është një “kurb” pra është një afrimitet dhe përsosmëri. Ja pra kjo është përsosmëria. Në fakt përsosmëria është rikthimi i të qenit në thelb. Përsosmëria e cila është më e rëndësishme dhe çdo përsosmëri e cila e merr dritën nga kjo përsosmëri është të afruarit me ndërgjegjien dhe fillimin e të qenit. Ja pra kjo është përshkrimi që ai ka bërë në lidhje me të qenit të dërguar.

Larixhani: Shumë mirëmjeshtër, këtu na shfaqet një pikë  tillë. Ai citon: “Ala uexhhu’l-enba” (Mbi fytyrën e lajmit). Pra ai arrin një lidhje të domosdoshme në mes mendjes dhe shpalljes. Domethënë se nëse mendja nuk e merr atë lajmin e madh, në të nuk ndodh udhëzimi, përsosmëria dhe afrimiteti. Kjo është shumë e rëndësishme.  Kjo përkthehet se lartësimi i mendjes, ndodh me mesazhin që merr aty.

Mjeshtër Dinaniu: I nderuarLarixhani,shikoni fjala “enba” merr kuptimin e lajmit dhe nuk mund të bëhet fjalë për lajmin nëse nuk ka ndërgjegjie. Ashtu siç cituam dhe më parë njëri nga elementet të cilat Sadru’l-Muteelihni e ka përdorur këtu është dhe ndërgjegjia. Vallë a mund të jetë ndërgjegjia pa qenë mendja? Në atë vend ku nuk ka mendje nuk ka ndërgjegjie. Pa qenë mendja ndërgjegjia nuk ka asnjë kuptim.

Në historinë tonë, pra në të tërë historinë e njerëzimit, çështja e mendjes ishte gjithmonë më e vështira për njerëzit. Koncepti i mendjes, u bë një problem për mendjen e njeriut. Ai i cili do që të kuptojë konceptin e mendjes, duhet të kuptojë mendjen. Kur ne themi mendja secili i jep kësaj një kuptim sipas vetes së tij. Për më tepër sqaroj se secili e shikon mendjen e tij si të përsosur dhe këtë duhet ta dimë.

Unë këtë e kam me dhjetra herë dhe më parë se në të vërtetë mendja në këndvështrimin e natyrës së të qenit dhe identitetit nuk është gjë tjetër përveç se një objekti. Megjithatë njerëzit marrin pjesën e tyre nga mendja në përputhje me enën e tyre të të qenit. Ndonëse ata me aq sa marrin pjesë nga mendja e shikojë veten si të përsosur. Ne kemi dhënë shumë shembuj në lidhje me këtë.

Njëri nga këta është “nuri” (drita) absolute. E vërteta e dritës nuk është më tepër se sa një gjë e vetme. Pra e vërteta e dritës nuk është dy pjesë. Ju mund të zotëroni miliona drita; por tërësia e tyre është një dritë e vetme. Në Tokë, në qiell, në rruzullin tokësor, në Diell, në Hënë, kudo që të jetë ka vetëm një të vërtetë, nuk ka më tepër. Por shfaqjet dhe masa e saj është e ndryshme. Të tëra këto llamba japin dritë; por njëra është me 60 qirinj, tjetra është me 100 qirinj, ndërsa një tjetër është me 100 qirinj.

Njëlloj si kjo dhe mendja nuk është në zotërim të më tepër se një. Secili ka një pjesë nga kjo; por njeriu e merr veten e tij si masë, ai e shikon veten si të përsosur. Ai nuk ankohet kurrë dhe thotë: “Unë jam në zotërim të mendjes më të përsosur”. Ja pra pikërisht këtu njeriu gabon. Megjithatë ai duhet të dijë këtë se njeriu është në zotërim të vetëm një pjese nga mendja dhe se ka një mendje më të lartë, më të lartë, më të lartë se sa ai.

Shpallja nuk është një gjë e ndarë nga mendja. Shpallja është vetë lajmi hyjnor. Lajmi hyjnor është vetë ndërgjegjia. Pra është mendja e bërë elegante. Kjo nuk është mendja e cila është bërë rob e disa shfaqjeve. Pra kjo është dhe mendja ekonomike, mendja tregtare, mendja teknike etj. Por kjo është shumë më përtej, shumë më përtej, shumë më përtej çdo mendjeje. E thënë ndryshe kjo është mendja universale. Shpallja është mendja universale. Mirë por çfarë është mendja universale, ajo është tërësia e të qenit. Emri i  mendjes universale të të qenit është shpallja. Gabimi i njerëzve është se e shikojnë mendjen e tyre si kriter. Ai shprehet se mendja ime është kriter dhe do që të masë çdo gjë. Nuk ka asgjë të keqe në matjen e me mendjen, le të masë; por nëse njeh dhe mundësinë se mund të ketë dhe më sipër mendjes së tij ai do të bëhet i matur dhe në matjet e tij. Ai nuk do ta shikojë veten si masa e çdo gjëje pikërisht si sofistët... Problemi më i madh i sofistëve, ishte se ata thonin se: “Ne jemi kriteri i çdo gjëje, çdo gjë vlerësohet sipas nesh”.

Nëse ne mund të konceptojmë se mendja zgjerohet dhe përhapet, do të kuptojmë se çdo gjë është në ndërgjegjie dhe se ndërgjegjia është prodhim i mendjes, ndërgjegjia i përket mendjes.

Larixhani: Shumë mirë mjeshtër. Kjo është një çështje shumë e hollë, vetë ai thotë kështu: “Ky përshkrim që ne kemi bërë në lidhje me të qenit i dërguar, e bën të detyrueshme praninë e disa kushteve tek i dërguari. Njëri nga këta është prania e përsosmërisë së mendjes së këndvështrimit dhe veprës”.

Epo ju i sqaruat në mënyrë shumë të bukur këto thëniet e tij. Mendja ka një fushë; njeriun, i cili i afrohet mendjes qiellore në masën në të cilën ai i afrohet delikatesës së mendjes, pra asaj gjëje që ju i thoni mendja universale. Shtoj se në këtë këndvështrim them se ndonëse disa ngrenë pretendimin e racionalizmit në fakt ata nuk kanë mundur që ta njohin mirë mendjen. Për shembull pozitivistët, të cilët e kanë hedhur shumë poshtë postin e mendjes.

Megjithatë këtu ai krijon një kuptim shumë të bukur: gjithmonë është e pranishme një lidhje me ne në mesin e atij fillimi të lartë dhe udhës së mendjes. Shikoni se sa shpjegim i hollë që është ky. Ka dhe një çështje tjetër. Pak më parë ne kur cekëm çështjen e “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit) të Mullah Sadrasë bëmë të ditur se vazhdimisht tek njeriu gjenden një ripërtëritje dhe një ndryshim. Mullah Sadra të tërë këta i ndjek tek i njëjti themel. Pra ajo e cila është duke lëvizur në këtë atmosferë është mendja jonë e cila është edukuar me shpalljen.

Edhe juduke vënë në pah këtë pikë të veprës suaj me titull: “Aventura e Mendimit Filozofik”jeni shprehur si më poshtë: “Lidhja e fillimit të mendjes me udhën e shpalljes është njëri nga kushtet e të qenit të dërguar, ndonëse kjo ka marë fund me “hatemijjetin” (përfundimin) e të qenit të dërguar ky “hatem” (fund, mbarim, konsumim) nuk vjen në kuptimin e fundit. Ky është në kuptimin e “xhamiijetit” (përfshirjes). Kjo do të thotë se mendja mund të lëvizë deri në pafundësi në hapësirën e mësimeve të të qenit i dërguar”. Kjo është një fjalë shumë delikate mjeshtër.

Mjeshtër Dinaniu: Sepse mendja universale, është e tillë se është universale. “Kuli” (universalja) është “xhamiijjet” pra përfshirjes. Për këtë arsye ajo është këtu me hatemiyet. Tanimë çdo gjë është në mendje. Pra madje nëse ju ecni përpara me racionalizëm deri në përjetësi udha nuk mbaron. Në fund të fundit ky është dhe kuptimi i hatemiyetit. Pra tanimë ajo është universale. Kjo universale arriti në të dukshmen tanimë këtu duhet të lëvizni. Ashtu siç dhe ju bëtë të ditur është mjaft e vështirë që disa njerëz ta kuptojnë mendjen. Mendjet tona janë të veçanta, mendja e veçantë orvatet që të kuptojë mendjen universale. Kjo është mjaft e vështirë, kuptimi nga ana i të veçantës të universales është i vështirë; por nuk ka as zgjidhje tjetër.

Mendjet e njerëzve janë mendje të veçanta. Ata me mendjen e veçantë duan që të kuptojnë mendjen universale. Kuptimi nga ana të veçantës të universales është pakëz i vështirë. Mirëpor kur e veçanta mund ta kuptojë mirë universalen? Kur ajo t’i drejtohet universales. Pika do që të kuptojë detin; ajo mund ta kuptojë atë kur arrin në det. Kur ju e ndani pikën nga deti ajo nuk mund ta kuptojë atë; por ajo mund ta kuptojë atë kur arrin në det.

Ashtu siç cituat dhe ju çështja e mendjes, nuk ka të bëjë vetëm me numrin e epokave historike, por ka të bëjë dhe me numrin e degëve filozofike. Sa rryma, grupe, degë filozofike që të këtë në botë secila nga ato ka një fushë të veçantë. Kur këto i caktojnë vetes një kufi ose një fushë ato bëhen një “izm”. Kur ju e merrni këtë “izmin” si një koncept perëndimor ju e keni kufizuar mendjen tuaj. Këto “izmat” e prishin punën. Sigurisht se unë nuk i mohoj “izmat”, ju natyrisht duhet t’i caktoni vetes suaj një kufi dhe kornizë të caktuar. Për shembull pozitivizmi, liberalizmi etj. secila nga të tëra këta është një “izm”.

Që nga e kaluara deri në ditët e sotme të tëra degët e filozofisë janë secila një “izm”. Këto sipas vetes së tyre ata caktojnënjë kufi si një “izm”. Unë nuk jam kundër caktimit të kufirit. Ju nuk zgjidhje tjetër përveç caktimit të kufirit; por në çastin kur thoni: “Nuk ka gjë tjetër përveç kësaj”, “kjo është çdo gjë” ju jeni duke e robëruar veten tuaj.

Le të zëmë se një inxhinier, vizaton një kufi të caktuar, vizaton një projekt dhe do që të bëjë një ndërtesë. Tekefundit nëse ai nuk e vizaton atë skicë nuk mund ta bëjë ndërtesën. Por ai nuk duhet të mendojë se “e tërë bota është e përbërë nga kjo skicë”. Kjo është skica e tij nëse ai do të mjaftohet duke thënë kjo është skica ime atëherë nuk ka asnjë problem shko në atë skicë dhe bëj punën tënde. Por nëse ti thua se e tërë e vërteta e të qenit është brenda kësaj skicës sime atëherë ti je duke e robëruar veten tënde në pandërgjegjshmërinë. Nëse njeriu e ka robëruar veten në një “izm” atëherë kjo do të thotë se ka burgosur mendimin  e tij në një kallëp deri në pafundësi.

E përsëris se nuk ka asnjë të keqe në qenien e “izmave”, “izmat” janë të nevojshme dhe të pashmangshme në masën e tyre; por njeriu nuk duhet ta burgosë veten time brenda atij “izmi”. Por ka dhe përtej tij, ai duhet të dijë se është e mundur që të mund të shkohet dhe në një tjetër “izm” i cili e tejkalon atë. Ndonëse kallëpet filozofike janë të rëndësishme sërish ato zotërojnë një mbyllje të tillë. Pohoj se sigurisht se ato janë të rëndësishme; por në atë kallëp nuk duhet të qëndrohet deri në pafundësi.

Shpallja është mbi këta “izma”. Nuk ka ndonjë gjë si “shpallizmi”. Shpallja shkon deri në pafundësi. Ajo është përtej tërë këtyre “izmave”, ajo i tejkalon ata. Ky është racionalizmi për të cilin ka bërë fjalë Mullah Sadra.

Larixhani: Ne do të vazhdojmë pas një pushimi të shkurtër.

***

Po ja ku jemi rishtas me ju. Mjeshtër ju e sqaruat shumë bukur. Sqarimi juaj në mënyrën: “Ne nuk shikojmë ndonjë kufizim për udhëtimin e mendjes tek shpallja” ishte me të vërtetë shumë i bukur. Në fund të fundit nënvizoj se dhe Mullah Sadra ishte rendur pas kësaj.

Citoj se dhe Meulana ndonëse ka bërë fjalë aq shumë për dashurinë, shprehet se vetë dashuria është një delikatesë e mendjes. Vallë a është e mundur që ne ta shikojmë si njërën nga veprat e mendjes dhe punët që i përkasin kësaj bote të cilat ne besojmë se i bëjnë engjëjt? Po të tëra këto janë veprat e mendjes.

Mjeshtër Dinani: Po të tëra këto janë veprat e mendjes. Shikoni unë e ka thënë me dhjetra herë në këto programe. Ka një “akile’l-akli”, ka dhe një mendje të lirë. Pra ka një mendje e cila është “akile”. Ashtu siç e dini fjala “akl” (mendje) vjen nga fjala të lidhësh, të shtrëngosh. Kësaj i thuhet “akile’l-akli”. Domethënë një mendje e cila është dizginlemek lidhur me një gjë. Për shembull “izmat” janë këto gjëra të cilat ne po u themi të lidhësh. “Izmat” bëhen “akile” pra mendje dhe lidhen, shtrëngohn por atyre u zihet goja. Pra ai i vizaton një skicë vetes dhe nuk do që të dalë jashtë asaj skice. Ja pra kjo është “akile’l-akli”.

Ja pra për këtë arsye fjalët “akl” dhe “akil” nuk janë përdodur për Allahun. Pra asnjëherë ju nuk mund të lexoni një gjë gjë si “ja akil” për Allahun. Por fjala vjen ju mund të lexoni “ja Alim” për Të. Allahu është “alim” (i ditur), por fjala “akil” nuk është përdorur si një mbiemër i Allahut.

“Ilmu’l-esmaja” (dituria e emrave) është e rëndësishme, ne duhet t’i mësojmë mirë emrat e Allahut. Për Allahun nuk është përdorur fjala “akil”, në vend të fjalës “akil” gjendet fjala “alim”. Por dituria nuk mund të jetë pa qenë mendja. Dituria është shfaqja e mendjes.

Fjala “akl” është në gjuhën arabe. Ndërsa në Iranin e Lashtë përdorej fjala “hired” dhe fjalë të tjera të ngjashme. Domethënë fjala “akl” e cila bart kuptime si të lidhësh, të shtrëngosh nuk përdorej. Në vend të saj përdoreshin fjalë si “ferreh”, “hired” etj. Ne nuk mund ta përdorim fjalën “akl” për Allahun dhe ne nuk mund ta emërtojmë Atë si “akil”, në vend të saj ne përdorim fjalën “alim”.

Allahu i Bekuar dhe i Madhëruar është në zotërim të emrave dhe mbiemrave. Se cili është ndryshimi mes emrit dhe mbiemrit, se çfarë duan të thonë emrat dhe mbiemrat e Allahut do të flasim në një program të veçantë. Sepse Allahu është zotëron si të emrave dhe të mbiemrave. Ka një ndryshim mes emrit dhe mbiemrit dhe unë do ta shpjegoj këtë në një program të veçantë.

Tani le të bëjmë fjalë për mbiemrat. Mbiemrat e Allahut janë ndarë në dy në “ixhabi” dhe “selbi”. Tani nuk do të hyj në imtësitë e tyre; por do t’i prek shkurtmisht: Allahu nuk është trup, është jashtë kohës, nuk ka vend etj këto janë mbiemrat selbi. Ndërsa “hajj”, “alim”, “habir” etj. janë mbiemra ixhabi. Por dhe mbiemrat ixhabi janë të ndarë në dy pjesë në këtë mënyrë: “mbiemrat dhati” (të vetës) dhe “mbiemrat fiili” (të veprimit).

Cilët janë mbiemra e veprimit të Allahut? Për shembull “rezzak” është një mbiemër i veprimit. Pra Allahu jep rrizkun. “Halik” është një mbiemër i veprimit. Pra Ai krijon etj. Këtyre u thuhet dhe “sifatu’l-fiili” ose “sifatu’l-efali”.

Kemi dhe mbiemrat e vetës të cilët janë gjithashtu të rëndësishëm. Çfarë janë mbiemrat e vetës? Për shembull “hajj”, “alim”, kadir” etj. Mbiemri “hajj” nuk është një mbiemër që del nga veprimi. Pra Allahu si të krijojë si të mos krijojë ndodnjë gjë është “hajj” (i gjallë). Allahu është “alim” (i ditur) pra si të bëjë si të mos bëjë ndonjë gjë është alim. Allahu është “kadir” (fuqiplotë) si të bëjë si të mos bëjë ndonjë gjë. Sigurisht se Allahu në çdo çast krijon gjëra; por dhe nëse nuk do të bëjë Ai përsëri është “hajj”, “alim”, “kadir”. Këtyre u thuhet mbiemrat e vetës. Këta nuk kanë të bëjnë me veprimet. Vetë veta e bën të nevojshme këta mbiemra.

Mbiemri më i njohur i vetës është “hajj” domethënë Allahu është i gjallë. Një tjetër mbiemër është “alim”, ndërsa një tjetër është “kadir”. Këta po i sqaroj që të shpjegoj çështjen e mendjes. Kur themi se Allahu është “hajj” (i gjallë), çfarë duam të themi. Kur ju thoni “i gjallë” është një koncept që ka lidhje me të qenit “i gjallë” ose që është në jetë në këndvështrimin e mendjes suaj, sime ose të çdo njeriu. Ka jetë bimore, ka jetë shtazore; kur themi jetë bimore të vjen në mendje rritja e bimës. Nëse një bimë rritet dhe zhvillohet është në jetë, nëse nuk rritet dhe thahet ëshët vyshkur. Edhe jeta shtazore është në një mënyrë të ngjashme me jetën njerëzore.

Mirë por kur themi se Allahu është i gjallë, a është jeta e Allahut një jetë bimore? Kjo nuk ka kuptim, sepse nuk bëhet fjalë për rritjen dhe zhvillimin. Për Allahun rritja dhe zhvillimi nuk kanë kuptim. Sërish dhe jeta bimore nuk ka kuptim, instiktet, ushqimi etj. për Allahun nuk kanë kuptim. Rishtas dhe një pjesë e jetës së njeriut tekefundit është një jetë shtazore. Me këtë nënkuptohet se jeta në këto kuptime as që bëhet fjalë për Allahun.

Mirë por cili është kuptimi i të qenit i gjallë i Allahut? Këto pyetje janë çështje diskutimi si në filozofi dhe në apologjetikë. Filozofët apologjetikë dhe “muteelihë” (teologë) thonë se Allahu është i gjallë, pra kjo nënkupton “Hue’l-Hajju’l-Kajjumi” (Ai është i Gjallë i Përjetshëm), nënkupton se është “Hue’d-Derraki ue’l-Feali” (Ai është Konceptuesi dhe Vepruesi).

Atëherë cilët janë dy mbiemrat e jetës? Njëri është “derku” pra koncepti ndërsa tjetri është “ameli” pra vepra. Një qenie e cila koncepton është e gjallë. Kjo nuk është një jetë biologjike, kjo nuk është një jetë bimore.

Mbiemrat “ed-Derrak” dhe “el-Feal” që përkthehen si të qenit zotërues i kuptimit të të jetës dhe të bërit të veprimit. Atëherë pohoj se çdo qenie e cila di, koncepton dhe bën veprim është e gjallë. Atëherë të thënit se Allahu është i gjallë nënkupton se Allahu është si “alim” (i ditur) dhe “feal” bërës i veprimit. Në mbiemrin “hajj” (i gjallë) janë të fshehur dy mbiemra. Njëri nga këta është “derrak” pra “alim” (i ditur), ndërsa tjetri është “feal” (bërës i veprimit) pra të qenit zotërues i fuqisë.

Mbiemrat janë ndërthurur me njëri-tjetrin. Të diturit, të bërit e veprimit bëhet të mundura duke qenë zotërues i fuqisë; këta bëhen të mundura me të qenit i gjallë. Megjithatë themeli i jetës dhe rrënja e fuqisë është dituria. Disa urtakë janë të besimit se tërësia e mbiemrave të vetës është autoriteti i diturisë. Nëse nuk ka dituri, a mund të ketë fuqi? Nëse nuk ka ndërgjegjie, a mund të ketë jetë? Atëherë prejardhja e mbiemrave të vetës është dituria.

Nëse nuk ka dituri nuk ka fuqi, nëse nuk ka dituri nuk mund të bëhet fjalë për të qenit i gjallë. Nëse nuk ka ndërgjegjie të qenit i gjallë nuk ka asnëj kuptim. Nëse nuk ka dituri nuk mund të bëhet fjalë për “sem’i” (dëgjues) dhe “basir” (shikues). Nëse nuk ka dituri nuk mund të bëhet fjalë për vullnetin. Vullneti është i lidhur me diturinë. Kush mund të shprehë vullnetin? Ai që ka ndërgjegjie mund të shprehë vullnetin. Atëherë theksoj se të tërë mbiemrat e vetës e kanë prejardhjen nga dituria. Mirë por çfarë është prejardhja e diturisë? Njëjësimi i vetës. Dituria e të Vërtetit të Madhëruar nuk është e ndarë nga veta.

Edhe kjo është një çështje e rëndësishme: “A janë mbiemrat e Allahut të ndarë me vetën e Tij, apo janë të njëjtë me vetën e Tij? Të tërë dijetarët dhe apologjetët e mëdhenj - përveç esh’aritëve sepse esh’aritët janë të mendimit se mbiemrat janë të ndarë nga veta e Allahut -  mendojnë se mbiemrat janë të njëjtë. Domethënë veta e të Vërtetit të Madhëruar është dituria, pra ajo është e njëjtë, e njëjësuar me diturinë.

Dituria jonë është “zaid” që do të thotë se është e ndarë nga ne, ne e fitojmë më pas diturinë. Por i Vërteti i Madhëruar nuke fiton më vonë, veta e tij është dituri. Dituri ose ndërgjegjie absolute... Ne sipas vetes sonë kësaj i vëmë emrin duke i thënë “mendje”. Ndërsa tek Allahu emri kësaj nuk është “akl” (mendje) por është “ilm” (dituri). Dituria jonë është vepra e mendjes sonë. A mund të ketë një dijetar i cili nuk ka mendje? Jo atëherë shprehem se dituria është përfundimi i mendjes. Tek ne i thuhet mendje, tek Allahu i thuhet dituri. Atëherë them se baza e çdo gjëje tek të qenit është dituria e të Vërtetit të Madhëruar. Edhe dituria e të Vërtetit të Madhëruar është e njëjësuar me vetën e Tij.

Ja pra e shikuat se sa e rëndësishme është dituria. Çdogjë është e lidhur me diturinë dhe duke zbritur një shkallë më poshtë mos kini aspak frikë që të thoni këtë për sa i përket botës sonë: “Çdo gjë kthehet me mendjen”.

Larixhani: “Dituria e Allahut ka përfshirë çdo gjë”. A nuk mund të përfitojmë nga rregulli “basitu’l-hakika” (e vërteta e thjeshtë) në lidhje me këtë çështje?

Mjeshtër Dinani: Natyrisht se po përse të mos përfitojmë? “Basitu’l-hakika” (e vërteta e thjeshtë) është vetë veta, veta është vetë dituria. Sipas bazës së ndërgjegjies nuk ka asnjë grimcë e cila nuk është e përbërë. Theksoj se sipas bazës së ndërgjegjies dhe bazës së ndërgjegjies në botë nuk ka madje asnjë grimcë të vetme e cila nuk është e rregulluar. Ju nuk mund të gjeni në të tërë universin, nga e përhershmja deri tek e përjetshmja një grimcë të vetme e cila nuk është e përbërë sipas bazës së ndërgjegjies.

Si rrjedhojë rrënja e çdo gjëje është mendja dhe në lidhje me Allahun ne kësaj i vëmë emrin duke i thënë “ilm” (dituri). Shpallja është rrjedhja në këtë botë e diturisë së të Vërtetit të Madhëruar; për “enbanë” (lajmin), “tekmilin” (përsosmërinë) dhe “takribin” (afrimitetitin)...

Larixhani: Njëra nga veçoritë më të rëndësishme të Mullah Sadrasë është dhe qenia e tij i tretur tek mendja e urtësisë. Sa herë që ai do të bëjë fjalë për dashurinë nga urtësia ai hap thonjëzat duke cekur dhe domosdoshmërinë e mendjes.

Mjeshtër Dinaniu: Po, Mullah Sadraja i ka dhënë një rëndësi shumë të madhe kësaj çështjeje. Urtësia është bërë shumë e rëndësishme në mbarë historinë e njerëzimit. Urtësia ka qenë gjithmonë. Por dhe të tëra problemet rrjedhin nga shmangiet nga urtësia. Urtësia aq sa zotëron madhështinë aq dhe është e rrezikshme në të njëjtën kohë. Madje jo vetëm në ditët tona, por që nga e kaluara dhe gjatë historisë, gjithmonë urtësitë e shmangura kanë qenë gjithmonë të pranishme, sepse çështja është shumë e hollë.

Urtësia kur shmanget krijon rrezik. Përse shmanget; sepse ndahet nga mendja. Ja pra Mullah Sadra na paralajmëron në këtë pikë. Urtësia është turi i mendjes. Urtësia është “makul” (e mbështetur tek mendja), ajo nuk është një gjë e thurur me ëndrra. Nëse njëri ndan udhën e urtësisë nga mendja patjetër se ai zvaritet në shmangie. Ky ishte problemi. Që nga e kaluara deri të në sotmen shkaku i shmangieve të cilat janë shikuar tek urtësia dhe shmangiet të cilat do të mund të shikohen në të ardhmen është ndarja dhe shmangia e urtësisë nga mendja.

Ja pra Mullah Sadra përpiqet që të parandalojë këtë. Ai citon se urtësia nuk përputhet me mendjen dhe është tërësisht e kundërta e kësaj urtësia është vepra e mendjes. Po kjo është puna që Mullah Sadra do të bëjë.

Larixhani: Pra udhëtimi është me mendjen.

Mjeshtër Dinaniu: Po udhëtimi ndodh me mendjen. Çfarë kuptimi mund të ketë në një vend ku nuk ka mendje? Ashtu siç ceka dhe më lart çdo gjë kthehet tek dituria, baza e çdo gjëje është dituria. Çfarë thamë pak më parë të tëra mbiemrat e vetës të të Vërtetit të Madhëruar kthehen tek “ilmi” (dituria). “Ilmi” (dituria) e të Vërtetit të Madhëruar është prejardhja e të tërë mbiemrave të vetës.

Edhe mbiemrat e njeriut janë në të njëjtën mënyrë, i nderuar Larixhani. Dituria e njeriut është prejardhja e tërë mbiemrave të tij. Këta mund të jenë mbiemra truporë. Gjërësia, gjatësia, janë cilësi që i përkasin trupit; por këto janë të pranishme tek çdo gjallesë me shpirt ose pa pashpirt. Pra nuk i përkasin vetëm njeriut. Ne zotërojmë gjërësinë, gjatësinë dhe peshën; por këta nuk janë mbiemra njerëzorë, këto janë mbiemra që gjenden dhe tek guri, pema, tek e pajeta dhe tekkafsha. Mirë por çfarë janë mbiemrat njerëzorë? Të tërë mbiemrat që i përkasin njeriut kanë të bëjë me mendjen e njeriut. Nëse njeriu nuk është në zotërim të mendjes, a mund të jetë ai në zotërim të mbiemrave njerëzorë? Jo atëherë të tërë mbiemrat e përsosmërisë janë të lidhura me mendjen.

Mendja është rrënja e të tërë mbiemrave të përsosmërisë që i përkasin njeriut, ashtu siç thamë pak më lart për Allahun e Madhëruar të tërë mbiemrat e Tij kanë lidhje me mbiemrin e diturisë. Kjo është një çështje jashtëzakonisht e rëndësishme; por fatkeqësisht disa njerëz nuk i kushtojnë rëndësi kësaj.

Larixhani: Shumë mirë, kjo pikë është shumë e rëndësishme për mua. Mulah Sadra citon: “Mendja është e vetmja gjë e cila si në këndvështrimin qenësor dhe në këndvështrimin e përsosmërisë nuk ka nevojë për asgjë tjetër përveç Allahut. Çdo gjë tjetër që mbetet pas ka nevojë për mendjen”.

Mjeshtër Dinaniu: Po pikërisht ashtu. Shikoni se mendja e njeh,  kupton botën; mirë por bota a e di apo e kupton mendjen? Ju e njihni këtë Malin e Demauendit, mirë por a ju njeh ai ju? Mirë a jeni ju të mëdhenj apo është ai i madh? Ju me llogaritë fizike keni shkuar deri tek “big bang”. Ju keni shkuar tek planetet. Ju me anë të teleskopit Hubble keni shikuar një numër të madh galaksish dhe ende vijoni t’i shikoni. Mirë por cili është i rëndësishëm shikuesi apo i shikuari? Natyrisht se shikuesi. Mirë por me çfarë e shikoni atë? Me mendjen. Atëherë theksoj se mendja është më lart se mbarë bota.

Nëse në botën e të qenit nuk do të kishte mendje, nëse do të mungonte mendja, bota e të qenit do të ishte një kaos një errësirë absolute. Rendi i botës është me mendjen. Ky rendi i botës është i mbështtur tek mendja apo tek mungesa e mendjes? Rendi i botës është i mbështetur tek baza e mendjes. Mendja e drejton botën. Bota nuk e drejton mendjen. (Si rrjedhojë vetë fjala “evolucion” nuk është një argument i asnjë thënieje materialiste, sepse vetë fjala nënkupton praninë e një ndërgjegjeje që tejkalon lëndën dhe “e përcakton atë si të lartë”; Medya Şafak).

Ne në këtë çast po bëjmë fjalë për mendjen universale. Ne duhet të arrijmë tek mendja universale. Edhe mund të arrijmë. Ne jemi të lidhur me mendjen; por nuk jemi të vetëdijshëm për këtë, ne duhet të udhëtojmë rregullisht në këtë drejtim. Edhe ky udhëtim duhet të jetë një udhëtim racional. Në atë vend ku nuk ka mendje nuk ka as udhëtim.

Larixhani: Shumë mirë mjeshtër, kjo ishte një çështje shumë e bukur. Atëherë ne arrijmë në këtë përfundim: Sipas Mullah Sadrasë mendja është e vetmja gjë e cila shëtit në këtë botën e krijimit, madje jo vetëm në botën e krijimit, por dhe në botën e pasurisë dhe engjëllores. Pra vetëm mendja mund të jetë e shpallur dhe kjo mund të vihet re në botën e krijimit. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak