Po dhe Xhenneti është në të njëjtën mënyrë. Disa njerëz mendojnë se në Xhennet vazhdimisht hahet, pihet dhe shtrihet. A nuk mërzitet njeriu nga të ngrënit dhe të pirit? Çdo gjë e mërzit njeriun. Por në Xhennet nuk ka mërzitje; sepse brenda tij ka qetësi. Xhenneti është i fiksuar po nuk është i qetë. Pra Xhenneti në çdo çast është në zotërim të një pamjeje të re. Një besimtar që është në Xhennet në çdo çast shikon një pamje të re.

Ismël Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini dhe ju ne kemi disa programe që së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar po udhëtojmë në detin e mendimeve të Mullah Sadrasë. Nëse do Allahu si ju dhe ne nuk mbesim pa marrë pjesën tonë nga ky udhëtim.

Citoj se njëra nga çështjet më themelore të Mullah Sadrasë “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) është sqaruar në një mënyrë shumë të bukur nga ana e mjeshtrit tonë në programet e kaluara. Sot sërish duam që të lexojmë disa thënie nga Mullah Sadra. Kështu që si “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) dhe “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë) do të jetë e ndriçuar dhe më tepër për ne.

Pyetja është kjo: Vallë a kanë bërë fjalë urtakët për çështjen e “hareketu’l-hubbit” (lëvizjes së dashurisë) kundër “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit); apo Mullah Sadra ka cituar “hareketu’l-xheuherin” (lëvizjen e thelbit) kundër “hareketu’l hubbit” (lëvizjes së dashurisë)? A janë këto dy koncepte në gjërësinë apo në gjatësinë e njëra-tjetrës? Këto janë pyetjet që do t’i drejtojmë mjeshtrit.

Mjeshtër përpara se të lexoj fragmente nga Mullah Sadra unë dua të bëj një përshkrim mbi çështjen e “hareketu’l-hubbit” (lëvizjes së dashurisë) dhe se cilën gjë kanë patur për qëllim urtakët me përmendjen e “hareketu’l-hubbit” (lëvizjes së dashurisë).

Mullah Sadra kumton: “Ajo që kam zbuluar unë është se “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) është më afër të vërtetës se sa “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Sepse ajo gjë për të cilën urtakët kanë thënë joshje hyjnore, është gjithëpërfshirja e përjetshme e të Vërtetit të Madhëruar ose njëjësimi, veçorinë e thelbit ne e kemi sjellur në gjendjen e provës. Kështu që ne e shikojmë nga afër me të vërtetën e ajetit: “Hue meakum ejnema kuntum” (Ai është me ju kudo që të jeni).

Them se këtu dhe në veçanti në pjesën e fundit që sapo lexova ka disa pika të bukura.

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Po, të tëra fjalët e Sadru’l-Muteelihinit janë të bukura dhe të thella. Ai jo vetëm që ëshë një filozof shumë i thellë por është dhe një zotërues i urtësisë islame. Sadru’l-Muteelihini është në zotërim të disa këndvështrimeve  të reja të cilat nuk i ka thënë askush tjetër përpara tij në fushën e filozofisë. disa nga këto çështje janë “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit), “asaletu’l-uxhudi” (të qenit themelor të qenies) dhe “huduthu’n-nefsi” (krijimtaria e shpirtit).

Sigurisht se shumica mendimeve të reja që ai ka shpalosur ishin si përfundim i veprimtarive të tij mendore. Por ai ishte i njohur me veprat e urtakëve dhe filozofëve që kishin jetuar përpara tij. Ai kishte lexuar shumë mirë të tëra këto vepra. Ai kishte lexuar tërësinë e veprave të urtakëve. Ai ishte i njohur plotësisht me veprat e apologjetikëve, sërish ai i njihte shumë mirë dhe fjalët e filozofëve.

Ne në programin e shkuar kemi bërë fjalë për çështjen e “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit). Madje dhe vetë ai në paragrafin që ju lexuat pak më parë e thotë qartë këtë. Gjuha e lëvizjes së thelbit është gjuha e mendjes dhe e argumentimit. Sadru’l-Muteelihini me gjuhën e mendjes dhe argumentimit bën argumentimin e lëvizjes së thelbit. Këtë nuk e kishte bërë askush tjetër përpara tij, nuk ka dyshim askush...

Përfytyrimi i lëvizjes së thelbit seriozisht është mjaft i vështirë. “Xheuheri” (thelbi) nuk është një gjë që mund të ndjehet. Një thelb ka dhjetë veçori (kategori). Nëse do të pranojmë klasifikimin që ka kryer Aristoteli shtojmë se ka nëntë kategori të veçorive dhe një kategori të thelbit. Krahas kësaj thelbi nuk ka gjini por ka lloje. Një pjesë e thelbit është mendje, mendja është thelb, shpirti është thelb, “hejula” (lënda e parë) është thelb, pamja është thelb dhe trupi është thelb. Ka pesë lloje thelbi; por gjinia e thelbit është një e vetme. Pra një thelb është i ndarë në pesë lloje.

Domethënë mendja është thelb, ku them mendja nuk nënkuptojmë mendjen tonë por mendjen universale. Mendja jonë është vetëm një pjesë e mendjes universale. Ashtu siç kemi cekur dhe me parë se mendja është në zotërim të vetëm një të vërtete dhe njerëzit përfitojnë nga mendja universale sipas masës së enës së tyre.

Mendja universale është thelb, shpirti që flet, “hejula” (lënda e parë) është thelb - “hejula” do të thotë thelb; por “hejula” nuk është lëndë shkencore, por është lëndë filozofike -. Megjithatë lënda për të cilën bëjnë fjalë filozofët është pakëz më e ndryshme nga lënda për të cilën bëjnë fjalë fizikanët. Një gjë e cila është lëndë në syrin e një fizikani, në syrin e një filozofi nuk është ende lëndë. Edhe “hejula” (lënda e parë) dhe kompleksi i pamjes të cilat përbëjnë pamjen e thelbit dhe trupin janë thelbe kjo nënkupton se gjenden pesë copë thelbesh.

Qoftë mendja universale, qoftë shpirti që flet, qoftë “hejula” (lënda e parë), qoftë pamja e thelbit dhe qoftë lënda e parë e cila përbën trupin dhe qoftë cilido që të merrni na këto kuptime nuk është një gjë që mund të ndjehet. Tani ju mund të çuditeni me përkufizimin “si mund të jetë trupi një gjë që nuk mund të ndjehet, trupin e shikojnë të tërë”. Po pohoj se është e vërtetë se trupin e shikojnë të tërë, madje dhe trupi i njeriut është një lëndë dhe këtë e kemi sqaruar dhe më parë.

Kur shohim trupin çfarë shikojmë? Ne shikojmë gjatësinë, gjërësinë dhe thellësinë e tij. Këto janë veçoritë e tij. Pesha, ngjyra, gjatësia, gjërësia, thellësia, të tëra këto janë veçoritë e tij. Ndërsa vetë thelbi i cili është në zotërim të peshës, gjatësisë, gjërësisë dhe ngjyrës nuk duket (Duke cituar këtu thënien e përdorur në filozofinë perëndimore, ndarja e “numenit” (thelbit) dhe “fenomenit” (lëndës); Medya Şafak). Këto që kemi kumtuar deri më tani ishin për thelbin e trupit, sepse për thelbin e shpirtit as bëhet fjalë që të duket. Rishtas as thelbi i mendjes nuk duket në asnjë mënyrë.

Thelbi është një kategori e mendjes. Njeriu arrin që të argumentojë thelbin e mendjes dhe këtë nuk arrijnë shqisat e njeriut. Shqisat e njeriut nuk shikojnë ndonjë gjë tjetër përveç veçorive. Në botën e shqisave ne kemi të bëjmë vetëm me veçoritë. Ndërsa thelbi kuptohet me mendjen e njeriut. Përse kuptohet me mendjen; sepse veçoria është e përjetshme me një tjetër, ajo nuk është e pavarur nga trupi. Duke qenë se është e përjetshme me një gjë tjetër, duhet të ketë një gjë që ajo veçori të jetë e përjetshme, që ajo të lidhet me të.

Duke qenë se thelbi është gjithmonë logjik (i cili mund të konceptohet) nuk mund të konceptohet me shqisa. Askush nuk e ka parë “hejulën” e cila është lënda e parë filozofike. Ne kemi thënë se lënda fizike është një gjë e ndryshme nga lënda filozofike. Unë nuk po hyj në çështjen fizike. “Hejulën” ose e lëndën e parë në kuptimin për të cilin kanë folur filozofët nuk është parë nga ana e askujt. Në të njëjtën mënyrë nuk ka njeri i cili të ketë parë shpirtin, mendjen dhe thelbet e tjera.

Si rrjedhojë në krahasim me të shkuarën përshkrimi i lëvizjes së thelbit ishte një punë mjaft e vështirë. Domethënë si ishte e mundur që të lëvizte një gjë logjike? Ashtu siç kam sqaruar dhe në programet paraardhëse Sadru’l-Muteelihini e ka argumentuar këtë me argumentime të ndryshme. Ai thotë se nëse veçoria lëviz - që sigurisht që lëviz, sepse në këtë botë nuk ka asgjë që është e fiksuar - duke qenë se thelbi dhe veçoria janë të njëjësuar kur veçoria lëviz duhet të lëvizë dhe thelbi. Ja pra në këtë mënyrë ë është i mendimit se thelbi lëviz.

Tani le të vijmë në çështjen e “hareketu’l-hubbit” (lëvizjes së dashurisë)... Urtakët nuk kanë bërë fjalë për “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit). Lëvizja e thelbit, është një term plotësisht filozofik. Shpikësi i këtij termi është vetëm Sadru’l-Muteelihini. Askush tjetër përpara Mullah Sadrasë nuk ka bërë fjalë për lëvizjen e thelbit.

Urtakët kanë bërë fjalë për “hareketu’l-xheuherin” (lëvizjen e thelbit). “Hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë) është dashuria. Fjala “hubb” do të thotë dashuri. Fjala “ashk” (dashuri) nuk është përdorur në Kur’an. Fjala “ashk” (dashuri) nuk është një fjalë që kalon në Kur’an ose në përcjellje. Por fjala “hubb” (dashuri) është përdorur. “Ashku” (dashuria) është gjendja e fuqishme e “hubbit” (dashurisë). Në Kur’anin Famëlartë është e pranishme thënia: “esheddu hubben lillahi” (dashuria më e fuqishme është ajo për Allahun).

Gjendja më e fuqishme e “muhabbetit” (dashurisë) domethënë gjendja në të cilën dashuria ka dalur në majë, pika e fundit në të cilën ajo arrin është “ashku” (dashuria). Duke qenë se në Kur’anin Fisnik është bërë fjalë për “hubbin” dhe për “muhabbetin” (dashurinë) dhe urtakët ia kanë vënë emrin kësaj “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Përndryshe kësaj mund t’i thuhej dhe “hareketu’l-ashki” (lëvizja e dashurisë).

Në dashuri ka dhe nuk ka qëndrueshmëri. Në një farë kuptimi dashuria gjithmonë është aty; por brenda dashurisë ka emocion. Në dashuri ka paqëndrueshmëri. Dashuria dhe digjet dhe të djeg. Duke i dhënë vend këtu citimit të thënies së Meulanës: “Dashuria është një flakë e tillë e cila kur ndizet / djeg çdo gjë tjetër përveç se të dashuruarit”.

Dhe ajo është një zjarr i tillë! Ajo djeg çdo gjë, ajo djeg çdo gjë përveç se të dashuruarit... Brenda kësaj gjendjeje e cila është emërtuar si “ashk” (dashuri) ose “hubbu’sh-shedide” (dashuri e fuqishme) shikohet emocion dhe lëvizje. Kjo nuk është një lëvizje mekanike, nuk është një lëvizje bartëse, nuk është një lëvizje rrethore. Në këtë lëvizje nuk ka qetësi, nuk është e njëtrajtshme, dashuria nuk është e njëtrajtshme. I dashuruari në çdo sekondë është në zotërim të një gjendjeje të re. Ai është në një gjendjeje të mirë, në një gjendje të keqe, në një gjendje më të mirë, në një gjendje më e keqe etj...

Më parë kur kemi bërë fjalë për poezinë e Hafidhit kemi folur për bukurinë e cila shtohet ditë pas dite. Ne duhet ta marrim shumë serizoisht këtë konceptin e bukurisë e cila shtohet ditë pas dite të përdorur nga Hafidhi. Dashuria dhe bukuria janë së bashku. Dashuria gjithmonë shfaq bukurinë. Dashuria nuk shfaq të shëmtuarën. Askush nuk dashurohet me një gjë të shëmtuar. Njeriu gjithmonë dashurohet me atë që shikon si të bukur. Dashuria dhe bukuria janë gjithmonë së bashku. Në vendin ku është bukuria është dhe dashuria dhe kudo ku ka dashuri patjetër që shfaq një bukuri.

Disa mendojnë se dashuria nuk është një gjë e mirë ose dalin kundër dashurisë; por i besojnë Kur’anit Famëlartë. Shikoni në Kur’anin Fisnik është rrëfyer një histori dashurie. Por nuk është përdorur fjala “hubb” (dashuri). Rrëfimi i të nderuarit Jusuf (p.m.t.) që nga fillimi deri në fund është plotësisht një histori dashurie. Kjo ka tre këndvështrime, lërmëni që t’ua sqaroj: “Si është dashuria e të nderuarit Jusuf (p.m.t.) dhe cilat janë çështjet që janë shqyrtuar në të?”

Në Kur’anin Famëlartë duke qenë se është rrëfyer Sureja Jusuf për të është thënë “ahsenu’l-kasasi” (rrëfimi më i bukur). Nëse do të themi “ahsenu’l-kisasi” në vend të “ahsenu’l-kasasi” atëherë kjo merr kuptimin rrëfimi më i mirë. Jo këtu është përdorur fjala “kasas”. Me fjalën “kasas” kuptojmë të rrëfesh histori, të tregosh. Domethënë kjo është historia më e bukur e dashurisë. Ajeti këtu nuk ka për qëllim se “ndonëse këtu ka shumë rrëfime dhe ky është rrëfimi më i bukur në gjirin e tyre”. Sigurisht që ky është rrëfimi më i bukur; por në ajet nuk thuhet kjo; ajeti thotë se ky është sqarimi më i bukur, rrëfimi më i bukur, përshkrimi më i bukur i dashurisë.

I nderuari Jusuf (p.m.t.) ishte më i bukuri i të dërguarve. Natyrisht duke u nisur nga përcjelljet pohjmë se i nderuari i Dërguari më i Nderuar (p.q.m.t.) ishte më i bukuri; por dhe i nderuari Jusuf (p.m.t.) ishte i njohur me bukurinë e tij, si në mesin e popullit ashtu dhe në mesin e vëllezërve të tij... Në rrëfimin e të nderuarit Jusuf (p.m.t.) kjo bukuria e tij shndërrohet në dashuri në tre etapa. Pra nga kjo bukuri lind dashuria.

Etapa e para ishte dashuria e të nderuarit Jakub (p.m.t.) ndaj të birit të tij të nderuarit Jusuf (p.m.t.). Duke qenë se qëndroi i veçuar nga ai, ë qau aq shumë sa me thënien e Kur’anit Fisnik “në sytë e tij ra një bardhësi”, ose “u bënë të bardha”. “Bërja e syve të bardhë” është komentuar në disa mënyra. Sipas disave thënia “syri i tij u bë i bardhë” do të thotë se ai u bë i verbër. Pra i nderuari Jakub (p.m.t.) qau aq shumë sa sytë e tij u bënë të verbër.

Ndërsa sipas disave janë të mendimit se njëlloj si ne që përdorim shprehjen në gjuhën perse: “Bërja e bardhë e syve” do të thotë të mbesin sytë në rrugë, pra nënkupton të priturit. Nuk ka rëndësi se në cilën mënyrë do të komentohet këtu kemi të bëjmë me një vështirësi. Domethënë qoftë bërja e syve të verbër si pasojë e të qarit, qoftë mbetja e syve në rrugë për vite të tëra si pasojë e të priturit, këtu tregohet se ka një dashuri, pra nuk është një gjendje e zakonshme. Kjo është etapa e parë e dashurisë që thashë më sipër.

Etapa e dytë është dashuria e Zulejhasë ndaj Jusufit. Ajeti kuranor citon: “Ue lekad hemmet bihi ue hemme biha...” (Me të vërtetë ajo e dëshiroi atë por dhe ai e dëshiroi atë... Sikur të mos e kishte parë provën e Zotit të tij. Kështu ka qenë kjo që Ne ta ruajmë atë nga ligësia dhe kurvëria. Me të vërtetë ë ka qenë nga robërit tanë të sinqertë”.

Por çfarë do të thotë: “Ue lekad hemmet bihi ue hemme biha?” (Me të vërtetë ajo e dëshiroi atë por dhe ai e dëshiroi atë). Ju lutem kushtojini rëndësi fjalës “hemme” (dëshiroj) që kalon këtu. Fjala “hemme” vjen nga fjala “himmet”. Me fjalën “himmet” nënkuptojmë që t’i përkushtohesh me tërësinë e qenies një gjëje. Domethënë “himmeti” i një njeriu nënkupton që t’i përkushtohesh me tërë qenien një çështje. Ja pra kjo është dashuri “hemmet bihi ue hemme biha” (ajo e dëshiroi atë por dhe ai e dëshiroi atë) domethënë që të dy e dëshiruan njëri-tjetrin...

Zulejhaja e kishte dëshiruar Jusufin me tërë shpirt. Pra ajo ishte djegur me dashurinë e Jusufit. Thënia “hemmet bihi ue hemme biha” (ajo e dëshiroi atë por dhe ai e dëshiroi atë) që kalon në ajetin kuranor do të thotë se dhe ë ndjeu të njëjtën ndjenjë më atë të Zulejhasë; por këtu ka një kusht: “eu la en raa burhane rabbihi” (sikur të mos e kishte parë provën e Zotit të tij). Por cila ishte kjo prova e Zotit të tij? Fjala “burhan” (provë) që është përdorur këtu nuk ka kuptimin e provës logjike; ajo është drita e të Vërtetit. Fjala “burhan” rrjedh nga fjala “berhene” dhe do të thotë ndriçim. Pra këtu nënkupton se ai ndriçim erdhi në formën e një vetëtime nga ana e Allahut dhe Ai e ruajti të nderuarin Jusuf (p.m.t.) nga kryerja e mëkatit.

Kjo do të thotë se këtu gjenden tri dashuri. E para është dashuria e të nderuarit Jakub (p.m.t.) ndaj të birit të tij të nderuarit Jusuf (p.m.t.), e dyta është dashuria e Zulejhasë ndaj Jusufit (p.m.t.) dhe e treta është dashuria e Jusufit (p.m.t.) ndaj provës së Zotit të tij. Prova e Zotit të tij ishte e dashura e të nderuarit Jusuf. I nderuari Jusuf (p.m.t.) ishte i tërhequr nga ana e të Vërtetit të Madhëruar dhe prova e Zotit të tij e cila e tërhoqi atë nga ana e të Vërtetit. Kjo do të thotë se këtu gjenden tri dashuri. Ja pra Kur’ani Famëlartë e ka sqaruar këtë dashuri në formën më të bukur. Por kjo është dashuria hyjnore të nderuarit Jusuf (p.m.t.), e cila në mesin e dashurive ka përfunduar me mirësi, është e pëlqyer, është e përhershme dhe e përjetshme dhe është bërë shembull për mbarë njerëzimin.

Ja pra jo është “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Ndarja e të nderuarit Jakub (p.m.t.) nga i nderuari Jusuf (p.m.t.) ishte një lëvizje plot ngazëllim, ishte djegëse dhe nuk kishte qetësi. Madje as në ngazëlimin që Zulejhaja ndjente për Jusufin (p.m.t.) nuk ishte qetësi, sepse dashuria dhe ngazëllimi ia digjte të tërë qenien. Kjo është lëvizja e dashurisë, pra dashuria. Edhe i nderuari Jusuf (p.m.t.) ishte i dashuruar me provën, domethënë me shfaqjen e të Vërtetit të Madhëruar. Edhe këtu gjendet një ngazëllim. Në të tëra këto që cituam gjenden lëvizje, pra lëvizja e dashurisë.

Mirë pyetja që drejtojmë këtu është se cila nga këto lëvizje është lëvizja triumfuese mbi të tjerat? Citoj se ndarjes së të nderuarit Jakub i erdhi fundi dhe u bashkua me të birin e tij Jusufin. Gjithashtu dhe dashuria e Zulejhasë ndaj Jusufit ishte një dashuri e përkohshme. Por cila na ishte dashuria e cila ishte dhe do të jetë e përjetshme? Them se ajo ishte dashuria ndaj provës së Zotit të tij.

Larixhani: Mjeshtër teksti që unë lexova nga Hekim Mullah Sadraja ishte në cilësinë e dhënies përgjigjie ndaj disa qortimeve në drejtim të “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit). Për shembull sipas disave nuk ka rëndësi se çfarë është lëvizja e thelbit ajo është një kalim nga fuqia në veprim. Mirë por a ka në botën e veprimeve një lëvizje tjetër e cila sendërtohet shkallë shkallë? Si rrjedhojë ata thonë se cikli i lëvizjes së thelbit është në lëndë.

Sërish sipas tyre “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë) është ajo gjë e cila është mbizotëruese në kthimin rrethor që nga “mebdeu’l-ala” (parimi më i lartë ) deri në fund në ngjitjet dhe uljet dhe ngritjet e kthesave. Njëra nga argumentet që silet në këtë çështje është rrëfimi i të nderuarit Jusuf (p.m.t.). Edhe Dijetar Tabatabaiu pikërisht si ju ka dhënë si shembull rrëfimin e Jusufit (p.m.t.). Ai thotë se i nderuari Jakub (p.m.t.) nuk e dinte se në cilin vend ndodhej i nderuari Jusuf (p.m.t.) kur atë e morën dhe e çuan. Por më pas kur shkoi në Egjipt ai e ndjeu erën e tij nga Egjipti dhe tha se unë po e marr erën e Jusufit (p.m.t.).

Duke u nisur nga kjo arrihet në këtë përfundim: “Ja pra në këtë mënyrë lëvizja e dashurisë është në zotërim të fuqisë ose të dobësisë. Nëse njeriu arrin në atë provë hyjnore ashtu siç prekët dhe ju atëherë atij i zbulohet çdo gjë. Nëse ajo vetëtimë dhe ajo provë nuk do të ishte ai nuk do të mund të shikojë as shputën e këmbës së tij.

Mullah Sadra kumton: “Ajo që kam zbuluar unë është se “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) është më afër të vërtetës se sa “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Sepse ajo gjë për të cilën urtakët kanë thënë joshje hyjnore është gjithëpërfshirja e përjetshme e të Vërtetit të Madhëruar ose njëjësimi, veçorinë e thelbit ne e kemi sjellur në gjendjen e provës. Kështu që ne e shikojmë nga afër me të vërtetën e ajetit: “Hue meakum ejnema kuntum” (Ai është me ju kudo që të jeni).

Mjeshtër Dinaniu: Çështjet hyjnore janë shumë të holla dhe në përgjithësi njerëzit veprojnë sipas shqisave. Duke qenë se çështjet hyjnore nuk mund të strehohen në enën e shqisave konceptimi i tyre është paksa i vështirë. Në këto programe kemi sqaruar disa herë dhe më parë se kuptimi dhe konceptimi i ajetit si më poshtë: “Hue meakum ejnema kuntum” (Ai është me ju kudo që të jeni) nënkupton se Allahu është gjithmonë me ju. Nënvizoj se Allahu është gjithmonë së bashku ju kur ju jeni në gjumë, jeni zgjuar, jeni të varfër, jeni fëmijë, jeni të rinj, jeni të moshuar, jeni gjallë dhe jeni vdekur.

Unë për këtë kam bërë fjalë në programet e mëparshme. Në programin paraardhës unë kam bërë këtë shëmbëllim: Shpirti dhe trupi janë në zotërim të një njëjësimi. Ne kemi folur për këtë. Lidhja mes shpirtit dhe trupit nuk është një ndërthurje kimike ose fizike. Por si është njëjësimi i të Vërtetit të Madhëruar me botën dhe në veçanti me njeriun?

Si fillim ne duhet të dimë dallimin mes “sukunit” (qetësisë) dhe “thebatit” (fiksimit). Me të vërtetë Mullah Sadra me kuptimin e plotë të fjalës është “Sadru’l-Muteelihini”. Ai është një “muteelih” i vërtetë, domethënë një njeri i cili është zhytur në detin e teologjisë. Por kur ai bën fjalë për “hareketu’l-xheuherin” (lëvizjen e thelbit) ai flet tërësisht me gjuhën e filozofisë.

Ashtu siç cituat dhe ju bota e lëndës përbëhet nga përshkallëzimi dhe kjo lëvizje është e vazhdueshme. Sipas disa njerëzve bota e lëndës është në zotërim të një lëvizjeje të përjetshme dhe ajo nuk ka as qetësi. Ne këtë e kemi thënë dhe në programet e kaluara, pra se në botë nuk ka ndonjë gjë të quajtur “sukun” (qetësi). Por nëse nuk duhet t’i ngatërrojmë “sukunin” (qetësinë) dhe “thebatin” (fiksimin) me njëra-tjetrën. Njerëzit pandehin se fjalët “sakin” (i qetë) dhe “thabit” (i fiksuar) kanë të njëjtin kuptim. Allahu është “thabit” por nuk është “sakin”.

Dallimi mes fjalës “sakin” dhe fjalës “thabit” është tepër i madh. “Sukun” do të thotë ndonëse është në pritje të lëvizjes lëvizja mungon. Pra ne e emërtojmë si “sukun” (qetësi) mungesën e lëvizjes ndonëse jemi në pritje të një lëvizjeje. Por tekefundit nëse nuk ka ndonjë prishmëri lëvizjejeje pra nëse lëvizja është e pavend, këtu përdorimi i fjalës “sukun” (qetësi) është i pakuptimtë; atje përdoret fjala “thabit” (i fiksuar). I Vërteti i Madhëruar është “thabit”; dhe vetë lëvizja është e fiksuar në lëvizje. Tani le të mos hyjmë në këtë çështje sepse është një çështje pakëz e ndërlikuar.

Por ne duhet ta shikojmë se ka dallim mes fjalës “thabit” (i fiksuar) dhe “sakin” (i qetë). Unë me këtë rast dua të ndreq përfytyrimet e gabuara mbi këtë çështje. Disa njerëz pandehin se duke u nisur se Allahu është i fiksuar, fjala i fiksuar ka të njëjtin kuptim me fjalën i qetë. Por qenia i qetë i Allahut me të vërtetë është shumë tmerruese. Allahu është i fiksuar por nuk është i qetë.

Po dhe Xhenneti është në të njëjtën mënyrë. Disa njerëz mendojnë se në Xhennet vazhdimisht hahet, pihet dhe shtrihet. A nuk mërzitet njeriu nga të ngrënit dhe të pirit? Çdo gjë e mërzit njeriun. Por në Xhennet nuk ka mërzitje; sepse brenda tij ka qetësi. Xhenneti është i fiksuar po nuk është i qetë. Pra Xhenneti në çdo çast është në zotërim të një pamjeje të re. Një besimtar që është në Xhennet në çdo çast shikon një pamje të re.

Pra çdo pamje e re është e freskët, pamja e re nuk është një lëvizje e lëndës. Por ajo që ju bëtë fjalë “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Ja pra kështu është lëvizja e dashurisë. Edhe Xhenneti në çdo çast është i ri edhe shfaqjet e të Vërtetit të Madhëruar në çdo çast janë të reja. I Vërteti i Madhëuar është “thabit” (i fiksuar) por nuk është “sakin” (i qetë). Por Ai i cili është “thabit” është në zotëri të shfaqjeve të pafund që nga e përhershmja deri tek e përjetshmja. Ja pra në emër të saj thuhet “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashursië). Shtoj se ajo është një lëizje por nuk është një lëvizje e lëndës.

Lëvizja e lëndës është shkallë shkallë dhe është në formën e shndërrimit nga fuqia në veprim. Por tek abstraktet çdo gjë është në veprim; tek abstraktet nuk ka fuqi. Sqaroj se në botën e lëndës fuqia shkon në veprim. Pra fuqia arrin në veprim. Pra ajo pret duke qëndruar e gatshme për të arritur tek veprimi. Ose e thënë ndryshe bota e lëndës nuk është e përsosur; por është e mangët; por ajo është e drejtuar drejt përsosmërisë dhe vazhdimisht duhet të shkojë drejt përsosmërisë. Pra bota e abstrakteve duke qenë se është e përsosur nuk pret ndonjë gjë. Bota e lëndës nuk është në zotërim të ndonjë gjëje, prandaj ajo e kërkon atë.

Bota e lëndës duke përdorur këtu thënien e një filozofi i cili mendon si dialektik nuk është ende ashtu siç duhet të jetë. Në botën e lëndës unë jam me qenien time; por nuk jam në formën që do të jem në të ardhmen. Nëse në botën e abstraktit gjëja që duhet të jetë është; pra mungesa është e pakuptimtë. Pra sipas lëvizjes së dashurisë kjo qenie është vazhdimisht në zotërim të shfaqjes dhe risisë.

Tani le të kthehemi tek ajeti i nderuar: “Ue hue meakum ejnema kuntum” (Ai është së bashku me ju kudo që të jeni). Sipas lëvizjes së thelbit ne nuk jemi të fiksuar dhe vazhdimisht jemi në gjendje lëvizjeje dhe në çdo ndryshim që kalojmë Allahu është së bashku me ne. Ne ndryshojmë; mirë por a ndryshon dhe Allahu i Cili është së bashku me ne në ndryshimin tonë? Ne jemi të ndryshueshëm dhe Allahu është së bashku me ne. Vini re dy gjëra të cilat janë së bashku duhet të jenë së bashku në çdo gjë. Sipas lëvizjes së thelbit ne jemi të ndryshueshëm sipas vetes sonë; mirë por nëse dhe Allahu i Cili është së bashku me ne në çdo gjendjen tonë si ka mundësi që është si “thabit” (i fiksuar) dhe i ndryshueshëm? Ja pra kjo është “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Kjo nuk është një lëvizje shkallë shkallë.

Ne lëvizim për të arritur tek përsosmëria dhe Allahu është së bashku me ne. Duke qenë se Ai është së bashku me ne a do të qëndrojë Ai me ne kur të kemi shkuar? Nëse Ai qëndron kur ne të kemi shkuar kjo do të thotë se Ai nuk është me ne. Por ajeti thotë se Allahu është së bashku me ne. Përsëris se ne shkojmë për të arritur përsosmërinë, nëse dhe Allahu është së bashku me ne atëherë a shkon dhe Ai në drejtim të përsosmërisë? Jo sepse Ai është “Kemalu’l-Mutlaki” (I Përsosuri Absolut). Ja pra kjo është “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Lëvizja e dashurisë është shfaqje. Pra në fakt ajo është në zotërim të çdo gjëje dhe e bën të dukshme atë. Ndërsa lëvizja jonë është një lëvizje në drejtim të zhvillimit dhe të përsosmërisë. Kur them ne kam për qëllim mbarë botën, sepse së bashku me botën dhe ne jemi në zotërim të një lëvizjeje në drejtim të përsosmërisë. Por çfarë do të thotë në drejtim të përsomërisë? Kjo do të thotë se duke bërë përpara ne arrijmë në përsosmërinë. Ndërsa i Vërteti i Madhëruari i Cili është së bashku me ne në të tëra gjendjet tona nuk shkon nga mangësia në drejtim të përsosmërisë. Mirë por çfarë bën? Ai bëhet i dukshëm dhe shfaqet në të përsosurat e Tij. Pra ajo shfaqje është së bashku me ne, ndërsa ne shkojmë nga mangësia në drejtim të përsosmërisë. Në të njëjtën mënyrë dhe shkuarja jonë nga mangësia në drejtim të të përsosmërisë është një përfundim i shfaqjes së të Vërtetit të Madhëruar.

Ky është kuptimi i ajetit kuranor: “Hue meakum ejnema kuntum” (Ai është së bashku me ju kudo që të jeni). Ja pra kjo është lëvizja e dashurisë. Por për një mendje e cila i shikon çështjet vetëm me shqisat konceptimi i kësaj është pakëz i vështirë. Kur ne bëmë fjalë për lëvizjen e thelbit ne kemi pohuar se në asnjë vend në botë, madje as dhe në mal nuk ka “sukun” (qetësi). Në botë nuk ka asnjë ndalim dhe asnjë pushim. Shfrytëzoj rastin për të cituar këtu thënien e Hafidhit: “Dovr-i felek dereng ne dared” (Në kthimin e qiejve nuk ka pushim). Kthimi i qiejve është ciklik, ndërsa lëvizja e thelbit është në drejtim të përsosmërisë dhe është vertikale domethënë është nga mangësia në drejtim të të përsosmërisë. Theksoj se një lëvizje e cila nuk është nga mangësia në drejtim të përsosmërisë nuk ka kuptim. Çdo lëvizje duhet të jetë nga mangësia në drejtim të përsosmërisë.

Ndonëse materialistët nuk i besojnë shpirtërores, ata thonë se lëvizja është në drejtim të përsosmërisë, natyrisht se ata i japin një kuptim ndryshe përsosmërisë. Lëvizja është gjithmonë në drejtim të përsosmërisë; ajo duhet të jetë në drejtim të përsosmërisë. Atëherë nëse bota është në zotërim të lëvizjes së thelbit, nëse njeriu i cili është në këtë botë lëviz nga mangësia në drejtim të përsosmërisë, atëherë dhe Allahu i Cili është së bashku me ne duhet të jetë i lëvizshëm. Ja pra nëse do t’i japim një emër kësaj lëvizjeje, kjo lëvizje është lëvizja e dashurisë. Ne jemi në lëvizjen e thelbit, ndërsa i Vërteti i Madhëruar është në lëvizjen e dashurisë. Por lëvizja e dashurisë nuk është një lëvizje nga mangësia në drejtim të përsosmërisë. Lëvizja jonë është një lëvizje e thelbit nga mangësia në drejtim të përsosmërisë. Ndërsa lëvizja e të Vërtetit të Madhëruar nuk është një lëvizje nga mangësia në drejtim të përsosmërisë, është një shfaqje. Domethënë të bësh të dukshme përsosmëritë. Pra ne e emërtojmë lëvizjen e dashurisë si shfaqjen dhe bërjen e dukshme të përsosmërive. Jo si një lëvizje nga mangësia në drejtim të përsosmërisë...

Larixhani: Shumë bukur, shumë mirë tani duam që ta përfundojmë thënien e tij. Mullah Sadra kumton: “Ajo që kam zbuluar unë është se “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) është më afër të vërtetës se sa “hareketu’l-hubbi” (lëvizja e dashurisë). Sepse ajo gjë të cilën urtakët e kanë emërtuar si joshje hyjnore, është gjithëpërfshirja e përjetshme e të Vërtetit të Madhëruar ose njëjësimi. Ne këtë e kemi argumentuar me provën e thelbit dhe veçorisë dhe këtë e shikojmë në paralel me ajetin: “Hue meakum ejnema kuntum” (Ai është me ju kudo që të jeni). Edhe të kuptuarit e kësaj është e lidhur me një sjellje prej urtaku”.

Mjeshtër Dinaniu: Kur unë them se konceptimi i kësaj është i vështirë pikërisht këtë kam për qëllim. Nëse do ta themi me një gjuhë më të thjeshtë në mungesë të “sejru’s-sulukit” (rrjedhës së sjelljes) arritja për tek këta është mjaft e vështirë. Thënia e Mullah Sadrasë “është afër së vërtetës” është jashtëzakonisht e rëndësishme. Pra ai thotë se ne e kemi argumentuar me provë atë gjë, të cilën urtakët e kanë arritur për vite të tëra me rrjedhën e sjelljes dhe me sjelljen e argumenteve, këtë ua kemi treguar dhe mendjes së zakonshme.

Larixhani: Unë pandeh se kur ai ka bërë fjalë për “seferin” (udhëtimin) ky nuk është gjë tjetër vetëm se prova.

Mjeshtër Dinaniu: Natyrisht se kur Mullah Sadra po ia vinte emrin “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtimet) librit të tij ai nuk kishte për qëllim udhëtimin nga Isfahani në Teheran ose në Shiraz. Udhëtimi këtu nuk është udhëtimi nga Irani në Indi. Me fjalën “esfar” (udhëtime) këtu kuptojmë udhëtimet e sjelljes. Ai ia vuri emrin libit të tij “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtimet) dhe e vuri në zbatim këtë me katër udhëtimet e urtakëve.

Si përfundim puna që ka bërë Mullah Sadra është argumentimi me provë dhe me sjelljen e argumenteve ndaj popullit të asaj gjëje që urtakët kanë arritur. Kjo nuk është një punë e zakonshme. Ja pra për këtë arsye themi se ai është një filozof në postin e filozofit dhe një urtak në postin e urtakut. Kjo nuk është një punë e thjeshtë sepse ai flet dy gjuhë. Ai flet në mënyrën më të bukur si me gjuhën e urtësisë; dhe flet dhe me provën e qartë dhe sjelljen e argumenteve.

Larixhani: Thënia e Alame Sejjid Hajdarit është në përputhje të plotë me ato që cituat ju. Ai kumton se: “Ai njeri i cili nuk e shikon Mullah Sadranë si një urtak nuk e ka kuptuar urtësinë”. Më pas vijon kështu: “Në lëvizjen e dashurisë joshja e Allahut ne na tërheq drejt Tij; ndërsa në lëvizjen e thelbit çdo krijesë shkon pas Krijuesit së saj. Në çdo etapë të shkuarjes nga mangësia në përsosmëri ajo shikon një pamje nga Allahu”. Kjo thënie është pikërisht siç thatë ju. Më tej shton këtë fjali: “Ata të cilët ndjekin të fshehtën e thënies: “Huel euuelu ue’l-ahiru” (Ai është i pari dhe i fundit) e dinë se kur e zënë fill udhën Allahu është i fundit dhe kur arrijnë fundin e saj Allahu është i pari. Vallë ku mund të shkosh tjetër përveç se tek Ai?”

Mjeshtër Dinaniu: Thënia: “Huel euuelu ue’l-ahiru ue’dh- dhahiru ue’l-batinu” (Ai është i pari dhe i fundit dhe i dukshmi dhe i padukshmi) është në përputhje të plotë me ajetin:“Hue meakum ejnema kuntum” (Ai është me ju kudo që të jeni). Duke qenë se njëjësimi i Allahut është i përjetshëm nuk është gjë tjetër përveç se të parit dhe të fundit dhe të fundit dhe të parit. Sepse Ai është i përhershmi dhe i përjetshmi, në një gjë që është e përhershme dhe e përjetshme fillimi dhe fundi është një. Fillimi është fund dhe fundi është fillim.

Për njeriun i cili është i burgosur në kohë kjo është një çështje e vështirë për t’u konceptuar. Ne jemi robër të zinxhirit të kohës, ne gjithmonë i shikojmë të përparmen dhe të pasmen si të ndara nga njëra tjetra. Ne duhet ta shikojmë të përparmen si të pasme dhe të pasmen si të përparme. Kjo është si pasojë e këndvështrimit tonë kohor; sepse ne nuk mnd të mendojmë në mungesë të kohës dhe të vendit. Kjo është e vështirë, kërkon sjellje, pra nëse njeriu është në zotërim të sjelljes, nëse ai mund të largohet nga vetja e tij qoftë për një çast të vetëm, ai mund ta kuptojë qenien e përjetshme të Allahut, qenien e Tij të parë dhe të fundit së bashku me veten e tij, domethënë qenien e Tij si i pari dhe i fundit; qenien e Tij i fundit kur është i parë dhe i parë kur është i fundit. Ai e kupton se në këtë nuk ka ndonjë kundërshtim.

Larixhani: Alame Sejjid Hajdari, e shikon Mullah Sadranë si arkitektin e urtësisë shiite. Madje dhe sot disa njerëz shfaqin atë, si të ketë marrë pakëz nga filozofia peripatetike dhe pakëz nga filozofia iluminacioniste dhe të ketë krijuar një gjë të re ndërdisiplinore.

Mjeshtër Dinaniu: Jo jo, këta njerëz janë ata të cilët nuk e kanë kuptuar atë. Kjo nuk është e vërtetë, përpara 50-60 viteve disa njerëz thanë se Mullah Sadra është eklektik. Madje dhe sot disa vijojnë ta thonë këtë. Tek Mullah Sadra nuk bëhet fjalë për çështjen e eklektizmit. Ai ishte në zotërim të një mjeshtërie e cila bënte përputhjen e së të dukshmes me të padukshmen. Ai ka sjellur argumente në shkallën e sjelljes së argumenteve, ndërsa ka arritur në zbulimet e urtësisë në shkallën e urtësisë. Kjo nuk është eklektizëm, por është një sistem i sigurtë dhe homogjen mendimi.

Larixhani: Ndjekës të nderuar në programin tonë të ditës së sotme, në shqyrtuam çështjet e “hareketu’l-xheuherit” (lëvizjes së thelbit) dhe “hareketu’l-hubbit” (lëvizjes së dashurisë), të cilat zënë vend në mendimin e Mullah Sadrasë. Mjeshtri ynë e sqaroi shumë bukur këtë. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar iu themi mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak