Jo kur arrini tek Allahu udhëtimi i pafund sapo ka filluar. A ndalon ai kur arrini tek Allahu? Pasi arrini tek Allahu nis një udhëtim të pafund. Po iu jap një shembull mbi këtë çështje. Për shembull një pikë shiu, vjen dhe bie në një ujë që rrjedh, uji që rrjedh bie në një lum më të madh që rrjedh, kjo pikë me vite me radhë bie nga përroi në lum, ajo pas lumit shkon në lumenj më të mëdhenj dhe në fund ku arrin? Ajo arrin tek deti.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini ne po hetojmë mendimet fisnike të urtak Mullah Sadrasë. Këto mendime me të vërtetë e shtyjnë njeriu që të mendojë. Citoj se me ne kanë rënë në kontakt shumë nga ndjekësit tanë dhe i kanë përcjellur falenderimet e tyre mjeshtrit tonë të nderuar si pasojë e sqarimeve të tij. Nëse do Allahu do të pimë dhe më tepër gllënka me dorën e mjeshtrit nga ky burim i kulluar.

Mjeshtër i nderuar kumtoj se çështja e “lëvizjes së atomit” ishte shumë e bukur. Ashtu siç cekët dhe në programin e kaluar ky është njëri nga dy mendimet themelore të Mullah Sadrasë. Njëri nga dy mendimet e tij është të qenit themelor të qenies (asaletu’l-uxhudi), ndërsa tjetra është lëvizja e atomit. Pohoj se kjo me të vërtetë është çelësi i një mori çështjesh.

Pandeh se ashtu siç ndodhi në këndvështrimin tim çështja e lëvizjes së atomit është e ndriçuar dhe në këndvështrimin e ndjekësve tanë. Mjeshtri me thëniet e tij të bukura dhe të rrjedhshme na e ka bërë të qartë këtë çështje.

Mullah Sadra pasi ka përcjellur ajetin: “Me të vërtetë Ne ua dhamë porosinë qiejve, tokës dhe maleve dhe ato ngurruan që ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan nga ajo, ndërsa njeriu e mori përsipër atë. Me të vërtetë ai është shumë dhunues dhe i paditur” (Sure Ahzab, Ajti 72). ka kumtuar si më poshtë: “Njeriu është një atom dhe nuk mund të qëndrojë në kufirin e tij. Ai bartet sa nga kjo botë në botën tjetër dhe nuk qëndron i kufizuar në një vend derisa të arrijë tek Allahu”. Pra ai mjet për në të cilin njeriu duhet të hipë për të arritur tek Allahu është “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e atomit).

Mjeshtër Dinaniu: Po. Kjo do të thotë që të përfitosh në mënyrën më të mirë nga komentimi i ajetit që ju sapo lexuat.

Larixhani: Nëse doni po lexoj dhe pakëz më shumë më pas vazhdoni ju. “Të tëra të pranishmet në këtë botë janë në zotërim të një lloj pamjeje domethënë përsosja e asaj të pranishmeje është e lidhur me atë pamje. Ndërkohë njeriu si një lloj është në zotërim të një pamjeje shumë të dobët. Për këtë arsye ai është në zotërim të një mori profesionesh dhe përgatitjesh. Ajeti i cili rrëfen se njeri është i krijuar dobët cek pikërisht këtë të vërtetë”.

Mjeshtër Dinaniu: Po. Lëvizja e atomit është një çështje plotësisht filozofike dhe këtë e kemi sqaruar shkurtimisht. Pas argumentimit të tij të kësaj me prova logjike në këndvështrimin filozofik dhe provat që ai ka sjellë nga feja dhe komentimi të tërheqin mjaft vëmendjen. Secila nga këto është një përfitim fetar. Nëse ai nuk do të kishte përfituar nga këto as lëvizja e atomit nuk do të kishte qëndruar në mënyrë të fuqishme. Por ai përfitoi nga lëvizja e atomit të cilën pothuajse e gatoi me dorën e tij.

Në fakt të tëra ajetet kuranore ta tërheqin shumë vëmndjen; po ajeti që ju lexuat dhe të cilin Sadru’l-Muteelihini e ka shqyrtuar ta tërheq jashtë mase vëmendjen. Shikoni se çfarë urdhëron Allahu i Bekuar dhe i Madhëruar: “Me të vërtetë Ne ua dhamë porosinë qiejve, tokës dhe maleve dhe ato ngurruan që ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan nga ajo, ndërsa njeriu e mori përsipër atë. Me të vërtetë ai është shumë dhunues dhe i paditur”.

Këtu fjala “emanet” (porosi) është përdorur me dy shkronjat e para “elif” dhe “lam” domethënë fjala “el-emane” (porosia) është përdorur në trajtën e shquar. Ne më vonë do të bëjmë fjalë se çfarë lloj porosie është kjo. Njeriu duke shpalosur trimërinë e tij ka marrë përsipër porosinë të cilën nuk kanë mundur që të guxojnë që ta marrin përsipër qiejt dhe malet. Ndërsa këtu ajeti e përshkruan njeriun. Këtu përshkruhet se njeriu i cili duke treguar trimëri ka marrë përsipër porosinë të cilën nuk kanë mundur që ta marrin përsipër toka, qielli dhe mali është shumë dhunues dhe i paditur.

Bota nuk kishte mundur që ta përballonte dhe ta merrte përsipër atë porosi dhe këtë e mori përsipër vetëm njeriu; ai pra njeriu i cili është kaq i madh, njeriu i cili është më i madhi në botën e qenieve cilësohet si “dhalumen” dhe “xhehula”. Fjala “dhalume” do të thotë shumë dhunues, ndërsa fjala “xhehul” do të thotë shumë i paditur. Në vështrim të parë duket sikur njeriu po lavdërohej; por në fund të ajetit thuhet se njeriu është dhunues dhe shumë i paditur. Mirë por çfarë do të thotë kjo?

Nëse më lejoni si fillim unë dua të them komentimin tim; më tej do të kalojmë tek ato që kanë thënë Mullah Sadra. Sigurisht se këto të dyja janë mjaft të ngjashme me njëra-tjetrën. Unë këtu fjalën “dhalum” (shumë dhunues) po e përcjell si “mutexhauiz” (shkelës). Cili është “mutexhauizi” (shkelësi)? Ai i cili nuk qëndron në kufirin e tij. “Mutexhauiz” (shkelës) i thuhet atij të cilit nuk qëndron në kufirin e tij.

Larixhani: Shkelës, do të thotë ai i cili tejkalon kufirin e tij apo kufirin e tjetrit?

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo do të thotë ai i cili tejkalon kufirin e tij dhe ai i cili tejkalon kufirin e tij dhe tejkalon dhe atë të të tjerëve. Të shkelësh kufirin e të tjerëve, në të njëjtën kohë do të thotë të shkelësh dhe kufirin e vetes. Ai i cili shkel kufirin e tjetrit ka shkelur dhe kufirin e tij. Nëse njeriu do ta dinte kufirin e tij nuk do ta shkelte as kufirin e të tjerëve.

Ne këtu nuk po bëjmë fjalë ende për të drejtën. Këtu është zanafilla e krijimit; ende nuk ka gjë tjetër, nuk bëhet fjalë për të drejtën e tjetrit. Kjo nuk është një çështje shoqërore, është një çështje krijimi. Marrja përsipër e porosisë së njeriut është kreu i fillimit. Ende nuk ka tjetër dhe as që bëhet fjalë për të drejtën. Si rrjedhojë shkelja këtu nënkupton tejkalimin e kufirit të vetes. Ende nuk është krijuar shoqëria, ende është zanafilla e krijimit.

Në këtë ajet me fjalën “dhalum” (shumë shunues), nënkuptojmë atë ai cili shkel jashtë mase, pra atë i cili nuk e njeh kufirin e vetes. Ndërsa me fjalën “xhelul” (shumë i paditur) nënkuptojmë atë i cili nuk e di kufirin e vetes. Fjala “xhelul” do të thotë të mos dish kufirin tënd ndërsa fjala “dhalum” të tejkalosh kufirin tënd. Ja pra këto janë veçoritë e njeriut. Ja pra këtu është dhe madhështia e njeriut.

Këtu bëhet fjalë për zgjatjen e këmbës së njeriut më tepër se sa qilimi i tij. Cila është ajo qenia e cila mund të kalojë përtej qilimit të saj në “tekuin” pra në krijim? Çdo e pranishme, pothuajse është aty, nuk mund të kalojë përtej kufirit të saj. Një pemë është pemë; pema nuk mund të behët gur, e as guri nuk mund të bëhet pemë. Pema është e tillë me veçoritë e saj, guri është i tillë me veçoritë e tij. Ai është ai se çfarë duhet të jetë. Uji ka një veçori dhe me atë veçori nuk bëhet zjarr. Deti nuk mund të bëhet shkretëtirë ose mal, ndërsa mali nuk mund të bëhet det. Pra të tërë janë brenda kornizës së veçorisë së tyre.

Njeriu nuk qëndron në një kufi. Por përse? Sepse ai nuk ka veçori. Kumtoj se është e vërtetë se është kryer një përshkrim i veçorisë së njeriut; për shembull urtakët për njeriun kanë shprehur se “ai është një kafshë që flet”. Por edhe Ibn Sina e ka përcaktuar se përshkrimi i njeriut si “një kafshë që flet” është një përshkrim logjik dhe ka shtuar se ai nuk e di se çfarë është ana e prejardhjes së njeriut. Në një kohë kur Ibn Sina ka thënë: “Fjalia njeriu është një kafshë që flet është logjike, ne nuk e dimë se cila është ana e prejardhjes së njeriut” tregon se ai nuk i beson natyrës së njeriut. Duke u nisur nga kjo ne mund t’ia adresojmë Ibn Sinasë parimin e qenies themelore të qenies. Krahas kësaj heroi kryesor i mendimit të qenit themelor të qenies është Sadru’l-Muteelihini.

Domethënë qenia nuk ka kufi, limit. Nuk ka rëndësi se në cilën shkallë të lartë ngjitet njeriu ai do që të ngjitet dhe më lart saj. Cila është ajo pikë që njeriu arrin dhe nuk do që të shkojë ose nuk shkon dhe më lart saj?

Larixhani: Nëse arrin tek Allahu...

Mjeshtër Dinaniu: Jo kur arrini tek Allahu udhëtimi i pafund sapo ka filluar. A ndalon ai kur arrini tek Allahu? Pasi arrini tek Allahu nis një udhëtim i pafund. Po iu jap një shembull mbi këtë çështje. Për shembull një pikë shiu, vjen dhe bie në një ujë që rrjedh, uji që rrjedh bie në një lum më të madh që rrjedh, kjo pikë me vite me radhë bie nga përroi në lum, ajo pas lumit shkon në lumenj më të mëdhenj dhe në fund ku arrin? Ajo arrin tek deti. Vallë a ndalon kur arrin tek deti kjo pikë e cila ka lëvizur me vite të tëra për të arritur tek deti? Tani e tutje ajo lëviz në det. Ja pra të arrish tek i Vërteti i Madhëruar nuk nënkupton të ndaluarit. Por nënkupton të lëvizurit në shfaqjet e të Vërtetit të Madhëruar. Pra të lëvizurit një shfaqje brenda shfaqjes, këto shfaqje zgjaten deri në pafundësi. Nuk ka të ndaluar në shfaqjet e të Vërtetit të Madhëruar.

Tani le të rikthehemi tek ajeti kuranor: “Me të vërtetë Ne ua dhamë porosinë qiejve, tokës dhe maleve dhe ato ngurruan që ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan nga ajo, ndërsa njeriu e mori përsipër atë. Me të vërtetë ai është shumë dhunues dhe i paditur”. Njeriu gjithmonë do që të arrijë në një shkallë më lart se sa ajo e cila ka arritur. Kur ai arrin në një shfaqje ai shkon në një shfaqje tjetër, ai nuk ka të ndaluar sepse udha është e pafund. Urtakët kanë bërë fjalë për këtë dhe askush nuk ka bërë fjalë për të ndaluarit. Mullah Sadra me lëvizjen e atomit e ka sqaruar këtë çështje në këndvështrimin filozofik me lëvizjen e atomit, ndësa urtakët e kanë sqaruar më një gjuhë tjetër. Gjuha e urtakëve është një gjuhë e veçantë.

Larixhani: “Her dem ez in bag beri mi resed / Tazeter ez tazeteri mi resed” (Çdo çast nga ky vresht arrin një frut / Ai arrin dhe më i freskët se sa fruti i freskët).

Mjeshtër Dinaniu: Po me të vërtetë vjen një më i freskët se sa fruti i freskët. Shikoni në këndvështrimin e një urtaku bota nuk bëhet kurrë e vjetër. Fatkeqësisht disa herë ne na duket sikur jeta është bërë e vjetër. Vallë a e dini përse? Sepse mendimi është ynë është i vjetër, udhëtimi ynë është i vjetër. Ndërsa për një urtak nuk ka kuptim një gjë që është e vjetër në botë. Për të çdo gjë është e re, çdo çast është i ri.

Një urtak në poezinë e tij pohon kështu këtë dua që t’ua lexoj për ju: “Arif der demi du ijd koned” (Urtaku në çdo çast bën dy festa). Me fjalën “dem” kuptojmë “frymë”. Pra në çdo frymë ai bën dy festa. Me fjalën festë këtu kuptojmë ripërtëritjen e vitit. Këtu ai thotë se janë dy festa. Por përse ai bën dy festa në një frymë; sepse njëra shkon dhe tjetra kthehet. Pra urtak në çdo frymë ka dy festa domethënë ai freskohet dy herë. Ndërsa vargu i dytë është kështu: “Ankebutan meges kadit mi koned” (Ndërsa merimanga e than mizën). Merimanga e kap mizën. Ndërsa me fjalën “kadit” kuptojmë të tharit ose të konservuarit. Merimanga si fillim e kap mizën dhe më pas ajo e than dhe e konservon atë për më vonë.

Në të njëjtën mënyrë dhe ata njerëz të cilët janë konservatorë besojnë në të vjetrën, mbledhin gjëra të vjetra, mendojnë në të vjetrën, janë të dhënë pas së vjetrës. Pra dhe këto lloj njerëzish janë si merimanga. Por për urtakun bota është e freskët për çdo frymë dhe për çdo çast. Urtaku në çdo sekondë në botë shikon shfaqjen e të Vërtetit të Madhëruar. Themi se dy shfaqje nuk përsëriten njëherë tjetër, sepse në shfaqje nuk ka përsëritje.

Tani le të vijmë në ajetin që cituam pak më lart: “Me të vërtetë Ne ua dhamë porosinë qiejve, tokës dhe maleve dhe ato ngurruan që ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan nga ajo, ndërsa njeriu e mori përsipër atë. Me të vërtetë ai është shumë dhunues dhe i paditur”. Sqarojmë se këtu fjalët “dhalum” (shumë dhunues) dhe “xhehul” (shumë i paditur) nuk janë përdorur në kuptimin negativ, kjo nënkupton se njeriu nuk qëndron në kufirin e tij. Këtu nuk po bëhet fjalë për shkeljen e kufirit të tjetrit. Këtu nuk bëhet fjalë për çështjen e të drejtës së shoqërisë, por po bëhet fjalë për çështjen e krijimit. Pra këtu nuk thuhet njeriu është i mjaftueshëm për mua. Ai vazhdimisht do që të ngjitet dhe më lart.

Tani le të rikthehemi në fjalinë e dytë që ka thënë Mullah Sadra... Ai thotë se çdo e pranishme zotëron një pamje të veçantë të llojit të saj. Ujku zotëron pamjen e llojit të ujkut. Macja zotëron pamjen e llojit të maces që njohim. Miu është mi dhe miza është mizë. Këta janë në zotërim të pamjeve të llojit të tyre. Ai thotë se njeriu zotëron pamjen e llojit të njeriut, çdo e pranishme është në zotërim të pamjes së llojit të saj; por pamja e llojit të njeriut është e dobët. Kjo është një fjalë e jashtëzakonshme. Por përse sepse ai vazhdimisht e ndryshon pamjen e tij. 

Shikoni kafsha nuk ndryshon pamjen e saj. Ujku që nga fillimi dhe deri në fund është ujk dhe ai nuk bën gjë tjetër përveç se të qenit ujk. Qeni nuk bën gjë tjetër përveç se të qenit qen. Miza nuk bën gjë tjetër përveç se të qenit mizë. Po njeriu; është njeri, është kafshë, është engjëll, ështe derr. Njeriu është çdo gjë, mund të jetë çdo gjë. Ai mund të jetë çdo gjë duke filluar që me demin, qenin, derrin. Ai si formë është njeri; por në brendësi mund të jetë derr. Kështu që në disa përcjellje zë vend thënia se disa njerëz do të ringjallen në pamjen e derrit në Ditën e Kijametit.

Njeriu mund të jetë në formën e njeriut; por pamja e tij është e dobët, ai mund të jetë derr nga brenda. Ai mund të ndryshojë, mund të jetë njeri, mund të jetë engjëll. Ai mund të ngjitet dhe më lart se sa engjëlli. Ujku nuk mund të jetë gjë tjetër përveç se ujk; por njeriu duke qenë se zotëron një pamje të dobët mund të jetë dhe engjëll, mund të jetë dhe më lart se sa engjëlli. Njeriu është krijuar dhe i dobët dhe i fuqishëm. Ai është i dobët në këndvështrimin e pamjes së llojit; por i fuqishëm në këndvështrimin e ndryshimit. Sadru’l-Muteelihini këtu ka sqaruar një pikë shumë të hollë.

Këtu dhe porosia që ka marrë përsipër njeriu është urtësi (dituri, njohuri). Cila ishte ajo porosia e rëndë? Nuk ishte mali; mali nuk është i rëndë, deti nuk është i rëndë. Përse mali dhe deti nuk janë të rëndë, sepse Allahu në Kur’an thotë se ju do t’i sundoni detrat. Ju sundoni sipërfaqen tokësore, kjo nënkupton se ata nuk janë të rëndë. Mirë por cila është ajo porosia e rëndë e cila qenka më e rëndë dhe se sa malet? Urtësia. Urtësia sjell me vete dhe përgjegjësinë. Urtësia është nevoja e përgjegjësisë, përgjegjësia është e rëndë. A mund të ketë përgjegjësi në mungesë të urtësisë? A janë kafshët përgjegjëse? A janë përgjegjëse bimët dhe trupat e pajetë? Jo ato nuk janë, atëherë përse njeriu është përgjegjës? Sepse ai është në zotërim të mendjes dhe urtësisë.

Larixhani: Ju kryet sqarime shumë të bukura që kanë të bëjnë me ajetin: “Me të vërtetë Ne ua dhamë porosinë qiejve, tokës dhe maleve dhe ato ngurruan që ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan nga ajo, ndërsa njeriu e mori përsipër atë. Me të vërtetë ai është shumë dhunues dhe i paditur”. Fjalët “dhalum” (shumë dhunues) dhe “xhehul” (shumë i paditur) janë përdorur në formatin “feul”. Përse njeriu e tejkalon kufirin e tij? Sepse njeriu është i krijuar i dobët. Ai nuk ndalon në një pikë, ai vazhdimisht do të ngjitet dhe më lart. Ja pra dhe “lëvizja e atomit” që ka thënë Mullah Sadra mund të jetë themeli i kuptimit të saj.

Këtu ju keni një fjali sqaruese a ta lexoj këtë?

Mjeshtër Dinaniu: Po urdhëroni.

Larixhani: Ju keni shkruar kështu: Me sa duket kjo fjalë e Mullah Sadrasë kërkon një lloj rimishërimi. Mullah Sadra si një përgjigjie ndaj kësaj ka pranuar dhe një lloj nga llojet e rimishërimit.

Mjeshtër Dinani: Rimishërim vertikal. Ju cekët një çështje shumë të bukur. Fatkeqësisht mendimi i rimishërimit ishte mjaft i përhapur në mesin e disa njerëzve. Në fakt për këtë do të duhej të bënim fjalë më parë; por tani meqë ka ardhur vendi i duhur unë do ta prek këtë në përputhje me masën e kohës sonë. Mendimi i “tenasuhut” (rimishërimit, mërgimit të shpirtit) në këndvështrimin islam është tërësisht i kotë. Sipas përfytyrimit të njerëzve të rëndomtë rimishërimi është kalimi i shpirtit në një trup tjetër. Ky trup mund të jetë dhe njeri dhe kafshë dhe një gjë tjetër. Ky lloj rimishërimi është rimishërimi horizontal. Mullah Sadra bën fjalë për përsosjen. Përsosja nuk është një rimishërim i këtij lloji.

Ata të cilët e shikojnë këtë si rimishërim gabohen; “teali” (lartësimi) nuk është rimishërim. Edhe këtu ka ndryshim; por ndryshimi këtu është lartësim, nuk është rimishërim. Rimishërimi i shpirtit në kuptimin nga ky trup në një tjetër, nga kjo kafshë në një tjetër është i kotë. Por të ndryshosh pamje me formën e lartësimit nuk është i kotë. Mullah Sadra e pranon në këtë kuptim domethënë e pranon “tealin” (lartësimin). Por lartësimi nuk është rimishërim.

Larixhani: Kjo ndarje të cilën ju e cekët ka të bëjë me engjëlloren e brendshme.

Mjeshtër Dinaniu: Sa më tepër lartësohet e brendshmja aq më mirë është. Udhëtimi i njeriut është në të brendshmen. Udhëtimi i jashtëm gjendet në çdo të pranishme. Ai i cili e çon njeriun në përsosje është udhëtimi i brendshëm. Shëtisni mbarë botën madje shkoni dhe vini dhe në planetin Mars; po ajo ju bën që të fitoni një përvojë por a ju bën ajo më të përsosur? Njeriu kur shkon dhe vjen në planetin Mars përfton përvoja të reja; por këto përvoja a ju çojnë domosdoshmërisht në përsosje? Jo ato nuk iu çojnë domosdoshmërisht në përsosje. Udhëtimi i brendshëm është përsosja. Pra sa më tepër lartësohet urtësia juaj, sa më tepër zgjerohet ajo, aq më të përsosur do të bëheni.

Larixhani: Më tej ju vijoni kështu: Me pëshkrimin që Mullah Sadra ka kryer në lidhje me çështjen e përkatësisë së llojit të vetë njeriut, janë tejkaluar kufinjtë e llojit të njeriut dhe përshkrimi, kështu që përshkrimi logjik në formën “njeriu është një kafshë që flet” ka ndryshuar.

Mjeshtër Dinaniu: Këtë e arriti Mullah Sadra; por dhe Ibn Sina e kishte kuptuar këtë çështje. Ibn Sina thotë se është logjik kreu i përshkrimit të njeriut në formën e një kafshë që flet (ndarja në këtë këshillë që flet; pra dhe “njeriu” bëhet “lloj” Medya Şafak) por atomi i vërtetë i njeriut, kreu (ndarja) e vërtetë është e paditur nga këndvështrimi ynë. Pra Ibn Sina duke thënë këtë në fakt ka hapur një derë ndërsa Mullah Sadra e ka plotësuar këtë çështje.

Kjo është baza e qenies themelore të të qenit në filozofi. Qenia tek njeriu nuk është e varur nga natyra; natyra është e varur nga qenia. Çështja është se çfarë doni që të bëheni. Pra në këtë çast nuk është e qartë se çfarë është njeriu. Vetëm në fund bëhet e qartë se kush është ai.

Edhe Haxh Abdullah Ensariu e ka shtjelluar këtë çështje. Sigurisht se ai citonte kështu: “Të tërë i frikësohen ditës së fundit, ndërsa unë i frikësohem ditës së parë”. Por në fakt dita e parë është dita e fundit. Sepse fundi është i qartë që nga fillimi. Përfundimi është lëvizja, ndryshimi. Ndërsa ndryshimi është qenesor, natyra nuk ndryshon. Natyra ndryshon ne vartësi të qenies.

Si rrjedhojë veçoria më e rëndësishme e mendimit të qenies themelore të të qenit është kjo: “Njeriu nuk ka një natyrë të caktuar, e cila nuk mund të thyhet, nuk mund të tejkalohet. Edhe sot e kësaj dite edhe ata të cilët e pranojnë qenien si themel përafërsisht thonë të njëjtën gjë. Por sqarimet e Mullah Sadrasë janë më të përsosura.

Larixhani: Mjeshtër unë këtu dua të them komentimin tim, ju lutem plotësojeni ju. Filozofi është ai njeri cili hap një dritare përpara njeriut. Kështu që njeriu nuk mbetet i mbyllur në një dhomë. Fatkeqësisht në ditët e sotme shumica dërrmuese e lapsave, bisedave, librave duan që t’i mbyllin njerëzit në kështjellën e mendimeve te tyre. Por Mullah Sadra i ka paraqitur në mënyrë të drejtë dhe të shumë të pastër. Pikërisht ashtu siç ka thënë këtu ai i ka sjellur mendimet e tij në gjendjen e një shkalle që njeriu të kapërcejë dhe më lart. Sa e bukur është urtësia e cila përftohet me udhën e mendjes dhe provës pra me thënien e tij “suluku’l-aklit” (udhëtimit të mendjes).

Mjeshtër Dinaniu: Po ashtu siç cituat dhe vetë Mullah Sadra ka bërë një kapërcim me udhën të cilën ua ka treguar njerëzve. Po ëshët e vërtetë se në mendimin e filozofit nuk duhet të ketë kurrë të ndaluar, nuk duhet të ketë kufizim. Kufizimi i mendimit nënkupton kufizimin e njeriut. Njeriu i cili ka mendim të kufizuar ka mbetur në një dhomë të mbyllur. Mendimi i mbyllur është burgu më i madh. Ku është burgu më i madh? Në vendin në të cilin është mendimi i mbyllur. Katër muret në të cilat e vendosën Sokratin nuk ishin një burg për Sokratin. Sokrati ishte në burg; por mendimet e tij ishin në të katër anët e botës.

Mjerë ata njerëz të cilët janë të burgosur në kornizën e përfytyrimeve të tyre! Ky është një burg i përjetshëm dhe dera e tij nuk do të hapet kurrë. Dera e burgut të jashtëm hapet, ndonëse njeriu është në burgun e tij mendimet e tij mund të arrijnë në mbarë botën. Por ata të cilët janë të burgosur në kornizën e mendimeve të tyre të ngushta kur mund të dalin nga ky burg? Kurrë.

Mullah Sadra është një filozof me kuptimin e vërtetë të fjalës. Ai nuk është i burgosur në një mendim të caktuar. Nëse mendimi i tij është i rrjedhshëm, i lëvizshëm ai përfiton në mënyrën më të mirë nga ajetet e Kur’anit. Një mendim i mbyllur sa mund të përfitojë nga Kur’ani? Aspak... Nëse mendimi është i rrjedhshëm, i qartë njeriu mund të nxjerrë ato pikat e holla nga ajetet të cilat e lënë atë pa fjalë. Ja pra kjo është ndihma e Allahut. Allahu e ka ndihmuar dhe i ka dhënë atij atë mendimin e rrjedhshëm dhe dinamik. Pra njeriu i cili është në zotërim të mendimit të rrjedhshëm përfiton në mënyrën më të mirë nga ajetet dhe hadithet. Ndërsa ai i cili është i burgosur nuk përfiton kurrë nga këto.

Larixhani: Unë këtu po lexoj ato që ka shkruar Mullah Sadra dhe sa bukur e ka thënë: “O Ti i Cili lehtëson gjërat e vështira”. Nëse njeriu nuk e di se ai është filozof mendon se ai është një urtak.

Mjeshtër Dinaniu: I Vërteti i Madhëruar është “musehhil” pra lehtësues. Nëse mendimi është në zotërim të rrjedhshmërisë ai mund ta kuptojë se është “musehhil” (lehtësues). Një mendim i mbyllur nuk mund ta kuptojë lehtësinë e “musebbibu’l-esbabit” (shkaktarit të shkaqeve). Një mendim që është delikat mund ta kuptojë atë suhulet. Vallë a mund ta kuptojë një mendim i mbyllur lehtësinë? A është akulli i rrjedhshëm? Ju e vendosi dhe e çoni akullin tek automjeti; por a është uji ashtu, uji është i rrjedhshëm. Mendimi i ngrirë gjithmonë është i rrezikshëm; sepse mbetet.

Larixhani: Sa tronditëse që janë këto thënie. Mjeshtri ka cituar: “Të tëra këto janë dritat e engjëllores të cilat Allahu me frymëzimin e tij i ka përçuar në zemrën time. Këtë thënie e ka përdorur dhe Suhreuerdiu.

Mjeshtër Dinaniu: Ju po flisni për komentimin e urtësisë së kësaj. Por kjo ka dhe komentimin filozofik. Nëse njeriu është në zotërim të “infitahut” (qartësisë) ai i ndjen frymëzimet hyjnore. Por nëse është i mbyllur ai nuk mund t’i marrë ato dhe nëse do. Frymëzimi i të Vërtetit të Madhëruar është i përhershëm dhe nuk ka ndërprerje në të. Nëse ka “infitah” (qartësi) ai mund ta marrë gjithmonë atë; por nëse është i mbyllur natyrisht që nuk mundet ta marrë. Pra në fakt ne jemi ata të cilët jemi të mbyllur. Nuk ka ndonjë gjë të mbyllur nga ana e të Vërtetit të Madhëruar, ne jemi ata të cilët jemi të mbyllur.

Zgjeroni nevojat tuaja. Paraja, pasuria, veshjet e mira, ushqimet e mira janë nevojat e jetës. Por të kini parasysh dhe nevojat e mendimit. Njeriu ka nevojë për mendim dhe për kuptim. Njeriu ka nevojë që të kuptojë. Nëse njeriu e ndjen këtë nevojë atëherë dritareja hapet dhe fillon të bjerë mëshira e Allahut. Por disa njerëz nuk e ndjejnë nevojë mbi çështjen e të kuptuarit. Ata ndjejnë nevojën e të ngrënit, e të pirit dhe e të veshurit; por nuk ndjejnë nevojën e të menduarit. Fatkeqësisht janë shumë të pakët ata të cilët e shikojnë si të pakët diturinë dhe kuptimin e tyre dhe ndjejnë se kanë nevojë mbi këtë çështje.

Nëse njeriu mendon se dituria e tij është e pakët, nëse e ndjen se ka nevojë për dituri dhe për kuptim, nëse ai thotë se unë kam nevojë që të kuptoj, ja pra atëherë ai nis që të arrijë tek frymëzimet e Zotit. Domethënë mos e mbyll derën tënde, mbaje derën tënde të hapur.

Larixhani: Pak më tej në një vend tjetër citon kështu: “Lexoni Kur’anin sikur iu është zbritur ju”.

Mjeshtër Dinaniu: Kjo fjalë i përket Suhreuerdiut, të tjerët e kanë marrë këtë nga Suhreuerdiu. Sigurisht se kjo është një fjalë e drejtë. Kjo fjalë kalon në testamentin e Suhreuerdiut. Ai thotë lexoni Kur’anin dhe lexoni Kur’anin sikur iu është zbritur vetëm ju. Kjo është një fjalë shumë e thellë dhe me kuptim. Pra ai do të thotë se këtë mos ia jep ndonjë tjetri. Zbulo se cila është përgjegjësia jote ndaj këtyre ajeteve, lexoje sipas saj dhe tregohu i kujdesshëm. Ti mos i shiko këto si disa ligje që janë thënë në mënyrë të përgjithshme sepse ti je përgjegjës për këto. Kupto se çfarë është thënë në ajetet e Tij.

Larixhani: Më tej ai thotë si vijon: Udha e përfitimit nga frymëzimet hyjnore është mbyllja e prirjeve të zemrës, të kësaj bote dhe të jashtme.

Mjeshtër Dinaniu: Po nëse dera e urtësisë hapet tanimë njeriu mjaftohet me aq sa ka nevojë nga nevojat e kësaj bote. Pra ai nuk kërkon më tepër se sa nevoja. Të kërkosh më tepër se sa ke nevojë është sëmundje. Sigurisht se nevojat e jetës janë të nevojshme për të tërë. Por nëse dera e urtësisë mbyllet atëherë zënë fill që të krijohen nevojat e rreme. Pra ka nevoja të rreme. Për shembull ata të cilët janë të prekur nga sëmundja e sheqerit vazhdimisht pinë ujë. Në fakt ata nuk kanë nevojë për ujë por pinë ujë si pasojë e të prekurit nga sëmundja. Edhe punët e kësaj bote krijojnë nevoja në këtë mënyrë. Njeriu kërkon gjëra që nuk janë të nevojshme për veten.

Nëse njeriu është në zotërim të urtësisë ai nuk mund të hyjë tek dera e saj pikërisht për të kërkuar këto gjëra të cilat nuk janë të nevojshme. Ai kërkon atë për të cilën ka nevojë në punët e kësaj bote dhe ai nuk kërkon atë për të cilën nuk ka nevojë. Por urtësia nuk është ashtu. Nuk mund të thuhet që të kërkosh tepër urtësi sepse sa më tepër të kërkosh sërish është pak.

Larixhani: Ja pra ky është dallimi i Mullah Sadrasë dhe Suhreuerdiut nga urtakët dhe filozofët e tjerë muslimanë si Ibn Sina etj. Ata si fillim tregojnë thesarin e urtësisë dhe pas saj sqarojnë udhët se si do të arrish atje. Madje dhe këshillat i kanë shumë të bukura. Ata në fillim tregojnë majën, ndërsa disa të tjerë heqin dorë duke thënë shko njëherë ta shohim se mbase do të arrish në një vend.

Mjeshtër Dinaniu: Ata si fillim shkojnë vetë, e kuptojnë atë, më tej tregojnë udhën. Ja pra tekefundit kjo është dhe udha e punës, si mund t’i drejtojë njeriu të tjerët pa shkuar vetë?

Larixhani: Koha jonë mbaroi, me shpresën se do të përfitojmë më tepër në programin vijues së bashku me mjeshtrin tonë iu themi mirëmbetshi.