Aristoteli nuk ka mundur ta zgjidhë, Ibn Sina nuk ka mundur ta zgjidhë; Platoni, Dekarti, Spinoza nuk kanë mundur ta zgjidhin. Në mbarë botën kishte mbetur ashtu pyetja se lënda dhe kuptimi domethënë se si do të lidhen me njëra-tjetrën dy gjëra të cilat nuk janë të të njëjtit lloj. Por Mullah Sadra e ka zgjidhur këtë.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ne ju falenderojmë si pasojë e mesazheve tuaja që kanë të bëjnë më programin tonë. Në veçanti dhe mjeshtri ynë, më kërkoi që t’iu falenderoj në mënyrë të veçantë. Pyetjet që ju drejtoni ne iu përgjigjemi në mënyrë të drejtpërdrejtë, ose i hetojmë në këtë program. Në këtë program në përgjithësi ne bëjmë fjalë për pyetjet qëju i keni drejtuar.

Mjeshtër ne ndihemi shumë të gëzuar se çështjet e filozofisë dhe të urtësisë kanë gjetur një pritje kaq të thellë në gjirin e popullit tonë. Ju më keni cituar me dhjetra herë se mendoni se çështjet të cilat i kemi cekur në program janë të rënda. Edhe unë mendoja në të njëjtën mënyrë por nga ndjekësit erdhën pyetje shumë të bukura. Madje ata pyetën pyetje që kanë të bëjnë me çështjet të cilat ne nuk kemi hyrë duke menduar se janë të vështira dhe të rënda.

Mjeshtër i nderuar citojmë, se çështjetpër të cilat do të flasim sot, përbëhen nga pyetjet e ngritura nga ndjekësit tanë. Për mua kjo është bërë njëra nga çështjet jashtë masetë rëndësishme. Unë nuk e dija se mendimet e Mulla Sadrasë kishin zënë kaq vend në mesin e të rinjve tanë, studentëve të universitetit dhe popullit tonë. Ne shikojmë se nga çdo shtresë e shoqërisë sonë na kanë drejtuar pyetje në lidhje me Mullah Sadranë. Kjo është një çështje shumë e gëzueshme dhe kjo na jep shtysë që këtu të bëjmë fjalë më me siguri në lidhje me këto lloj çështjesh.

Shumë njerëz kërkojnë të dinë çështjen se “kush dhe çfarëështë njeriu” në këndvështrimin e Mullah Sadrasë. Kjo pyetje domethënë pyetja “kush jam unë” gjithmonë duhet të jetëpërballë nesh. Fjalët që do të dëgjojmë mbi këtë çështje nuk do të na bindin; sepse nëse njeriu do të jetë në zotërim të një përshkriminë lidhje me veten, kjo do tëjetë shkak i heshtjes dhe i ndalimit të tij.

Mjeshtër, pyetja se “çfarë është njeriu” ishte dhe përpara Mullah Sadrasë. Madje bëhet fjalë dhe për një përshkrim të njeriut nga Aristoteli. Haxhe Nasiruddin Tusiu i ka drejtuar një pyetje Shemsuddin Husreushahut, njërit nga nxënësit e zgjedhur të Imam Fahri Radiut mbi çështjen e lidhjes së shpirtit dhe trupit. Ai i ka drejtuar pyetjen por unë nuk e gjeta përgjigjien.Nëse ju edini ështëshumë mirë qëta sqaroni këtu.

Mjeshtër ju flitni pakëz mbi çështjen e njohjes së njeriut dhe unëmë pas do t’iu pyes pyetjet e mia të drejta.

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut të Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Po ju bëtë fjalë për çështjen më themelore.Kur shikohet nga jashtë kjo çështje mund të duket një çështje e zakonshme si tëtjerat. Megjithatë pyetja “çfarë është njeriu?” ose e shprehur më saktë “kush jam unë ose çfarë jam unë?” nuk ka pyetje më themelore se sa kjo çështje. Të dyja këto janë të njëjta; por pyetja “kush jam unë” është më sqaruese se sa pyetja “çfarëështë njeriu?”

Disa mund të mendojnë se nuk ka ndonjë dallim mes pyetjes “çfarë është njeriu, cila është përbërja e njeriut, e vërteta e njeriut?” me pyetjen “kush jam unë?” dhe mund të thonë “duke qenë se dhe unë jam një njeri pyetja “kush jam unë” në të njëjtën kohë është e njëjtë me pyetjen “kush është njeriu””. Por këtu ka një dallim të vogël.

“Çfarëështë njeriu” është një çështje e plotë (kuli). Mund të bëhen përshkrime mbi njeriun. Si rrjedhojë përshkrimet dhe janë bërë. Nëse do t’i cekim njëpër një këto çështja zgjatet; por pak më vonëunë do të cek disa nga këto. Pyetja “kush jam unë?” është më sqaruese se sa pyetja “çfarë është njeriu?” Sepse njeriu si një qenie e plotë, është përshkruar nëmënyra të ndryshme si një lloj në gjirin ellojeve të të pranishmeve. Janë bërë përshkrime si “kafshë ekonomike”, “kafshë industriale”, “kafshë që mendon”, kafshë që prodhon”, “kafshë që krijon vlera” dhe të ngjashme. Gjatë historisë secili nga këndvështrimi i tyre më këto përshkrime ka dashur të thotë se njeriu njeh ekonominë, krijon industrinë, prodhon, flet, mendon etj.

Por pyetja “kush jam unë” është më sqaruese se sa pyetja “çfarë është njeriu?” Citoj se është e vërtetë se unë jam një njeri por kjo është më sqaruese dhe unë do ta shpreh pak më vonë se përse kjo është më sqaruese. Sepse “uni” është i rëndësishëm, prania e “unit” është e rëndësishme.

Ja pra në këtë këndvështrim shpalos kjo pyetje, pra pyetja “kush jam unë” është një pyetje themelore. Sipas meje kjo është dhe baza e filozofisë. Madje duke guxuar pak më shumë mund të pohoj se kjo është dhe baza e të tëra feve.

Larixhani: Kjo është dhe baza e diturisë së qenies (ontologjisë).

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo është dhe baza e diturisë së qenies. Sepse qenia duket me njeriun. Nëse neriu nuk do të ishte nuk do të bëhej fjalë për një çështje si dituria e qenies. Në mungesë të njeriutqenia është thjesht njëkoncept. Pornëse qenia njihet drejt, se qenia është e dukshme sëbashku me njeriun, kur qeniashfaqet tek njeriu, kuptohet që ajo merr kuptim. Sepse nëse njeriu nuk do të ishte, as që do të bëhej fjalë për çështjen e qenies tek të pranishmet e tjera. Në fakt jo se nuk do të bëhej fjalë, nuk do të mund të bëhej fjalë. Sepse qenia nuk shfaqet me tërësinë e saj në asnjë të pranishme tjetër. Shfaqja e qenies është tek njeriu.

Nëfakt kyështë dhe mësimi i fesë. Fjala “Ai që njeh veten e tij ka njohur Zotin e tij” qoftë apo mos qoftë një hadith kjo fjalë e shenjtë është e çmuar. Disa kumtojnë se kjo fjalë nuk ka zinxhir dhe për këtë shkak nuk është hadith. Ne këtu e kemi bërë të ditur me dhjetra herë më parë, se ndonëse kjo fjalë nuk është hadith është e drejtë, si pasojë e qenies së kapjes së pasqyrimit tënjë ajeti të Kur’anit. Sepse duke qenë se ajeti është i drejtë dhe kapja e pasqyrimit të ajetit është e drejtë. Kjo çështje është shumë e rëndësishme.

Larixhani: Cili ajet është ky?

Mjeshtër Dinaniu: Ajeti: “Mos u bëni si ata të cilët e harruan Allahun dhe për këtë shkak Allahu bëri që ata të harrojnë vetveten”. Fjala “Ai që njeh veten e tij ka njohur Zotin e tij” është kapjae pasqyrimit tëkëtij ajeti. Në logjikë kësaj i thuhet “aksu’n-nakidi” (pasqyrimi i zënies). Sipas logjikës një gjë është e drejtë dhe kapja e pasqyrimit të saj është e drejtë. Duke qenëse dhe kjo fjalë është kapja e pasqyrimit të këtij ajeti ajo bart cilësinë e të qenit argument.

Ndonëse thënia “Ai që njeh veten e tij ka njohur Zotin e tij” nuk ka një zinxhir si hadith ajo pasqyron një përmbajtje të Kur’anit. Si rrjedhojë pyetjet “çfarë është njeriu?” dhe “kush jam unë?” janë shumë të rëndësishme. Çështja e njohjes së njeriut që në zanafillë është dëshira e njeriut. Që nga fillimi i shfaqjes së kulturës së shkruar kjo çështje erdhi në rend të ditës. Filozofët e lashtë të Iranit, filozofët grekë madje filozofët përpara Sokratit, kanë shpalosur mendimet e tyre në lidhje me këtë çështje.

Aristoteli e ka përshkruar njeriun si një kafshë që flet. Me fjalën “që flet” që ceket këtu nuk nënkuptohet vetëm e folura e tij e dukshme. Ai e percepton tërësinë. Nëse njeriu nuk e percepton, nuk e koncepton tërësinëai nuk mund të flasë. Përse flet njeriu; sepse ai ka një perceptim mbi tërësinë. Mbase shumë pak njerëz janë të vetëdijshëm se sa i rëndësishëm është konceptimi i tërësisë.

Kafshët kanë perceptim; por ato nuk kanë perceptim mbi tërësinë; për këtë arsye ato nuk i kanë aftësitë e të folurit. Ato krijojnë lidhje me njëra-tjetrën me anë të disa zërave ose në mënyrë instiktive. Nuk është e mundur për kafshët një bisedë në të cilën zënë vend konceptet. Për këtë arsye kur thuhet se “njeriu është një kafshë që flet” nënkuptohet se njeriu është në zotërim të perceptimit të tërësisë. Shumë mirë duke qenë se këto çështje i kemi prekur më parë le të mos hyjmë sërish në ato.

Le t’i rikthehemi çështjes sonë. Këtu është e prerë se njeriu nuk përbëhet vetëm nga trupi. Anatomia sqaron trupin. Ajo thotë se në trup gjenden organet, nervat, kockat, muskujt, qelizat. Trupi injeriut përbëhet nga miliarda qeliza. Por nuk mund të thuhet se të tëra punët që bën njeriu janë trupore. Ka punë të cilat njeriu i bën me dorë, me sy dhe me organet e tjera; por këto nuk mund t’ia veshim vetëm trupit. Edhetërësinëtë cilën e prekëm më parë gjendet në mesin etyre. Shumica enjerëzve nuk e di konceptimin e tërësisë pra se çfarë është koncepti.

Ju i shikoni si individë Ahmedin, Hasanin, Husejnin etj. Por kur thoni njeri ky është njëkoncept i plotë. Kur thoni njeri sa njerëz shprehen? Mjaft tepër, më tepër se tepër, pra individë tëpafund.Kur thuhet njeri a nënkuptohen vetëm ata të të cilët janë duke jetuar në këtë çast?Po ata të cilët kanë jetuar më parë? Po ata të cilët do të vijnë më pas? Njeriu është një koncept i cili i përfshin të tëra këto dhe asnjë individ nuk mbetet jashtë kësaj.

Kur themi tërësia disa nuk i kushtojnë rëndësi kësaj. Megjithatë çfarë shpreh një fjalë e vetme.Kur themi njeri sa individë janë? Nga e përhershmja në përjetësi, në çdo pikë të botës së qenies, çdo individ është njeri. Ky është një koncept. A mund ta adresoni këtë në një trup? Trupi juaj zotëron një peshë. Aiështë i përbërë nga qelizat dhe këto qeliza zotërojnë një vend.Trupi nuk mund të jetënë mungesë të “hajjidit”. Ky përshkrim i përket apolegjetëve.

Trupi zotëron “hajjidin”. “Hajjidi” do të thotë të gjendesh në një mjedis (të zësh një vend). Mirëku gjendet perceptimi i tërësisë? Si një përgjigjie mund të thuhet se ky është vetëm një koncept. Po dhe unë e di, ky është një koncept; mirë por ky koncept është apo nuk është? Mendoni si qenie. A e zotëron apo nuk zotëron koncepti qenien? Koncepti e zotëron qenien dhe ky koncept zotëron individë të pafund. Sa janë individët e këtij koncepti? Të pafund. Ku është ky koncepti i cili përmban gjëra të pafund që nuk numërohen. A ka ai një“hajjid” pra një vend ku gjendet? Mund të thuhet se gjendet brenda qelizave të trurit. Por vetë këto qelizat e trurite kanë një “hajjid”.

Qenia juaj ka një “hajjid”. Tani dua të dal më lart se koncepti e t’i them kuptim. “Mana” (kuptimi)është pakëz më i ndryshëm se sa “mefhumi”(koncepti) dhe ndryshimi mes kuptimit dhe konceptitështëaq igjërë sa në këtë çast nuk do të mund të hyjmë në këtë çështje. Koncepti juaj zotëron një kuptim. Mirë në cilin “hajjid” gjendet? Ku zë vend? Ju nuk mund t’ia vishni gjithçka e çdo gjë trupit.

Unë nga një çështje qëështë kaq e vështirë, por në një këndvështrim dhe e thjeshtë dua të nxjerr këtë përfundim: “Dua të them se disa gjëra i përkasin trupit të njeriut. Për shembull pesha e tij është kaq, ai zotëron këtë ngjyrë, ai përfshin një hapësirë të caktuar etj., këto janë gjëra që i përkasin trupit. Por perceptimi, ku është perceptimi themelor? Unë nuk mendoj se ky ka një vend të caktuar; por tani nuk po hyj në atë çështje. Mirë por sa kile janë kuptimet që koncepton njeriu? Sa vjeç janë ato? Po iu jap një shembull më të qartë: dy dhe dy bëjnë katër. Ky është një kuptim, ne zotërojmë një koncept mbi këtë. Mirë sa vjeç është konceptimi i këtij kuptimi?

Larixhani: Një gjë e tillë nuk ka moshë.

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo nuk ka moshë. “Dy dhe dy bëjnë katër” nuk ka as peshë, as ngjyrë dhe as moshë; nuk ka vend, nuk ka kohë. Këtë e themi ti dhe unë, kjo nuk ka një vend. A mund t’ua veshim trupit këtë? Po ju e thoni këtë me trupin tuaj. Ju me trupin tuaj thoni “dy dhedy bëjnë katër”. Unë nuk emohoj këtë por ku zë vend ky kuptim? Nuk ka një vend të tillë.

Këto poi them që të jenë shembull. Sigurisht se ka dhe kuptime më të larta se këto. Për shembull besimet e njeriut, ku janëato që ai beson? Cilat janë më të rënda besimet apo trupi? Nëse besimet do të ishin në trup sa kile do të vinin? Njeriu disa herë e flijon veten për besimin.A e flijon veten, qenien e tij për besimin e tij. Mirë por cili është më i rëndë besimi i njeriut apo vetë njeriu? Këto nuk mund t’ia veshim trupit. Domethënë njeriu disa gjëra i bën me trup. Për shembull ai ecën, shtrihet, ha, pi, shkruan, lëviz, ulet etj. Këto i bën trupi i tij. Por kur themi disa gjëra gjuha e tij lëviz por trupi i tij nuk e bën kuptimin.

Larixhani: Mjeshtërduke u nisur nga këto që thatë më vjen në mendje kjo pyetje. Mirë po kur themi “shpirti im”, “besimi im”, “morali im” etj., kujt ia veshim këto? Pra cila është gjëja që i vishet kësaj?

Mjeshtër Dinaniu: Ne dhe më herët kemi bërë fjalë për këtë çështje. Ne vijmë tek kjo; çështja e “unit” e cila është një çështje mjaft e rëndë. Nëse me lejoni këtu dua të krijoj një dyjëzim. Por shumë mirë mund të prekim dhe këtë çështje. Sepse çështja e “unit” është çështja  mëthemelore. Ai “uni” është më i lartë se sa shpirti. Ju thoni “trupi im”, pas tij thoni “shpirti im”. Më vonë thoni “shpirti im dhe trupi im”. Ju ia vishni të dyja këto atij. Cili është ai “uni” që madje dhe shpirtin ia jepni në përkatësi të tij? Kjo është një çështje mjaft e rëndë, këtë do ta cekim më vonë. Tani nëse më lejoni dua të vij tek pyetja e parë që ngritët në fillim pra si duhet t’ia fillojmë që të njohim njeriun?

Në çështjen e njohjes së njeriut ne duhet t’i përcaktojmë të dyja anët. Njëraështë ana e tij trupore. Ndërsa tjetraështë ana e tij jo trupore. Kësaj mund t’i thoni ana shpirtërore, epshore, mendore, subjektive, objektive. Ndonëse në mesin e tyre ka ndryshime të tëra këto thuhen.

Kësaj mund t’i themi shpirtërore dhe lëndore. Mund t’i themi shpirtërore dhe trupore. Që të dyja këta drejtime gjejnë vend tek njeriu. Njeriu ka punë shpirtërore. Ju nuk mund t’ia vishni shpirtëroren trupit. Në kohën kur thoni “unë e bëra këtë punë”, “unë ngrita kaq kile”, “u lodha” këto janë punët që i bën trupi. Por kur thoni “e kuptova këtë”, “e mësova’, “tregova kujdes ndaj kësaj” këto nuk janë punët e trupit.

Ndarja mes shpirtit dhe trupit, që në kohët e lashta, pra që në kohën e Greqisë dhe Iranit të Lashtë, ishte në çdo vend ku ishte mendimi fetar. Mirë por në të vërtetë vallëa është në zotërim njeriu të këtyre dy të vërtetave? Gjenden shumë mendimtarë të cilët i besojnë dyjëzimit të shpirtit dhetrupit. Tani unë dua të vij tek Mullah Sadra; sepse çështja jonë ështëMulla Sadra.

Thuajse të tërë i besojnë dyjëzimit madje dhe Ibn Sina... Ibn Sina citon “shpirti shpaloset tek trupi”. Ai ka një ode shumë të hollësishme të quajtur “Ajnijje” (Vetja) dhe aty ai e shëmbëllen shpirtin me një pëllumb shpirtëror. Ai pëllumb vjen dhe vendoset tek trupi.

Në filozofinë e tij bëhet fjalë për ndarjen e shpirtit dhe trupit. Thuhet se trupi në mitrën e nënës ndodhet në formën e embrionit dhe pasi ai kalon nëpër etapa të ndryshme ashtu siç kalon dhe në ajet ai merr shpirtin së bashku me të fryrën hyjnore. Kjo është mënyra e mendimit të Ibn Sinasë. Dhe Aristoteli mendonte kështu dhe Platoni mendonte kështu. Ai njeriu i cili e solli dyjëzimin në një gjendje shumë të qartë është filozofi i shquar francez Rene Dekarti.

Dekarti tha “unë mendoj pa jam”. Në këtë mënyrë ai e shikonte mendimin si thelbin e njeriut. Ndërsa mendimi nuk i përkiste trupit. Ai me këtë fjalë nënkuptonte se “unë jam mendimi”. Kur Dekarti filloi me mendimin problemi i tij kryesor ishte pamundësia e arritjes tek trupi. Sepse ai dyshoi për çdo gjë tjetër përveç të menduarit. Më pas duke qenë se dyshoj dhe dyshimi është një mendim. Nuk kam dyshim se unë dyshoj. Ai tha duke qenëse dyshoj pra se mendoj atëherëunë jam. Kështu që ai e ndërtoi themelin e filozofisë së tij mbi mendimin. Dhe urtakët muslimanë i besonin ndarjes mes shpirtit dhe trupit.

Larixhani: Mjeshtër nëse me lejoni dua të bëj një pushim të shkurtër.

***

Larixhani: Kjo hyrje që ju bëtë tregon se çështja është shumë e imtësishme dhe e rëndësishme. Ndërkohë shfaqen dy pyetje që kanë të bëjnë me sqarimet tuaja. E para nga këto është: “Përse ne duhet të pyesim “kush jam unë?”” Unë kur pyes se kush jam unë a pyes veten time apo pyes një njeri tjetër? Pra në cilin mjedis bëhet fjalë kjo pyetje? Pra kjo çështja e dyjëzimit të cilën jue prekët dhe ju vallë a është brenda tek njeriu? Vallë njeriu a e shikon veten si dy pjesë? Ndërsa pyetja e dytë është kjo, ashtu siç cekët dhe ju njeriu sa më tepër i afrohet “unit” të vërtetë e ndjen se ka hedhur hapin në një vend paanë dhe pafund.

Edhe Hafidhi thotë “në çdo anë që kam shkuar nuk m’u shtua asgjëpërveç se tmerrit në këtë shkretëtirë pa fund dhe pa udhë”. Pandeh se kjo udhë pa fund ështëvetë njeriu. Sepse disa herë ai e shikon veten në një vorbull të madhe, disa herë në një mjedis të paanë e tëpafund dhe më pas ai menjëherë kthehet dhe ngjitet tek ana e tij e trupit. Ndoshta dhe Dekarti për tëmos rënë në atë mjedis iu ngjit thënies “unëmendoj pa jam”.

Mjeshtër Dinaniu: Po me të vërtetë shumë mirë, pyetjet tuaja po hapin udhë të reja. Por nëse më lejoni le ta përfundoj çështjen tonëdhe më pas saj le të vij tek pyetjet tuaja të reja. Sepse pyetjet tuaja hapën udhë te reja. Kjo udhë për të cilën është thënë kudo që kam shkuar nuk m’u shtua asgjëpëveç se tmerritështë udha që shkon brenda. Udha që shkon jashtë nuk është aq tmerruese. Tani kur hipni në një avion supersonik mund të shkoni në çdo vend. Madje tanimë në ditët tona njerëzit shkojnë dhe në planete të tjera dhe nuk kanë ndjejnë aspak frikë. Frika për të cilën bëri fjalë Hafidhi ëshët frika e udhës së brendshme. Sepse kjo udhë nuk ka fund. Sipërfaqja e tokës e ka një fund, kur dilni jashtë orbitës së saj ajo merr fund.

Të tëra udhët e jashtme kanë fund, udha e cila nuk ka fund ashtu siç kalon dhe në poezinë e Hafidhit është udha e brendshme-e padukshme e cila të shton frikën dhe tmerrin. Sado që të ecni përpara në këtë udhë ajo nuk mbaron. Qenia e pafund e njeriut është në anën etij tëbrendshme (të padukshme). Përndryshe unë nga ana e jashtme jam i kufizuar, pesha ime është kjo dhe këtu jam i ulur në karrike. Pika e brendshme në të cilën arrin njeriu nuk ka fund. Dhe fjala juaj në lidhje me Dekartin është e drejtë. Dekarti ka dashur që të qëndrojë tek mendimi. Ai nuk ka dashur që të shkojë përtej mendimit.

Tani le t’i rikthehemi sërish çështjes së dyjëzimit. Dyjëzimi ka qenë gjithmonëi pranishëm tek filozofët e botës. Kur them filozofët e botës nënkuptoj tek të tërë ata... Me përjashtim të materialistëve... çështja e tyre është më vete... Materializmi ishte një gjë që ka qenë në lashtësi dhe e cila është dhe sot. Sipas materialistëve nuk ka asgjë tjetër përveç trupit. Të tëra këto janë veprat e trupit. Nuk ka asgjë tjetër përveç lëndës.

Sipas disave nuk ka asgjë tjetër përveç trupit. Njëmendimtar egjptian ka shkruar një libër me titull: “Njeriu Pa Trup ËshtëShpirt”. Sipas tyre njeriu nuk ka gjë tjetër përveç shpirtit. Domethënë ata të cilët i besojnë shpirtit në kuptimin absolut pohojnëse nuk ka lëndë. Ndërsa ata të cilët i besojnë trupit në mënyrë absolute pohojnë se nuk ka shpirt. Ndërsa disa të të tjerë pohojnëse që të dyja janë dhe se që të dyja janësëbashku. Ne e cituam pak më herët se Ibn Sina ka thënë se shpirti i përket trupit. Duke filluar me Ibn Sinanë dhe deri tek Mullah Sadraja tëtërë filozofët kanë bërë fjalë për shpirtin dhe trupin. Unë nuk po hyj në hollësi që të mos e zgjas çështjen.

Tani dua të përmend njërën nga kryeveprat e Mullah Sadrasë. Mullah Sadra erdhi dhe tha një gjë të ndryshme. Po dhe ai e pranon si shpirtin ashtu dhe trupin; domethënë si shpirtin ashtu dhe trupin. Por këto a ishin dy gjëra më vete dhe dikush erdhi dhe i shpalosi? Ja pra këtu qëndron problemi.

Mullah Sadra as nukështë as materialist dhe as e mohon lëndën. Ai thotë se si lënda dhe shpirti janë. Nëse janë si shpirti ashtu dhe trupi dhe si lënda ashtu dhe kuptimi si krijojnë këta lidhje me njëri-tjetrën? Kuptimi nuk është nga lloji i lëndës. As lënda nuk është nga lloji i kuptimit. Si mund të lidhen me njëra-tjetrën këto dy gjëra që janë të kundërta ose që janë të ndryshme? Ja pra këtu qëndron problemi. Kudema nuk ka mundur ta zgjidhë këtë çështje. As Dekarti, madje as Shejhu’r-Reisi Ebu Ali Ibn Sina nuk kanë mundur ta zgjidhin këtë çështje.

Larixhani: Cili ishte shkaku i pamundësisë së zgjidhjes së Ibn Sinasë?

Mjeshtër Dinaniu: Ai pohon se shpirti është shpalosur në trup. Edhe besimtarët pohojnë të njëtën gjë. Dhekuptimi i jashtëm i ajetit“Nefehtu fihi min ruhi”(Unë i fryva atij nga shpirti im) këtë thotë. Pra trupi ishte dhé dhe ne brenda tij frymë nga shpirti ynë. Disa kësaj i thonë dhe “hulul”.

Larixhani: Në lidhje me ajetin: “Ai i bëri dy detrat që të bashkohen me njëri-tjetrin. Në mesin e tyre ka një pengesë që nuk i lejon që të përzihen”, (Sure: Rrahman, Ajeti 19-20) ai citon se Allahu e ka penguar që shpirti dhe trupi tëpërzihen me njëri-tjetrin.

Mjeshtër Dinaniu: E ka penguar? Jo si mund të jetë e mundur? Shpirti është shpalosur tek trupi. A nuk janë të lidhur me njëri-tjetrin shpirti me trupin?

Larixhani: Domethënë unë desha të pyes nëse ky ajet ka ose nuk ka të bëjë me çështjen e shpirtit dhe trupit?

Mjeshtër Dinaniu: Të tëra ajetet kanë të bëjnë, nëse më lejoni le të kalojmë më vonë në komentimin e këtij ajeti, tani si fillim le ta shpalosim çështjen në këndvështrimin filozofik; mëpas do të kalojmë në komentimin e ajeteve. Shikoni tani unë po mundohem që ta shpalos çështjen në këndvështrimin filozofik: Bota e lëndës nuk është e të njëjtit lloj si bota e kuptimit. Shpirti është nga lloji i botës së kuptimit. Trupi është nga lloji i botës së lëndës. Si lidhen me njëra-tjetrën lënda dhe kuptimi?

Larixhani: Mjeshtër, ky nuk është një kundërshtim racional.

Mjeshtër Dinaniu: Përse? Natyrisht që është një kundërshtim racional. Kuptimi nuk është lëndë. A është kuptimi lëndë?

Larixhani: Pra lidhja e tyre më njera-tjetrën nuk është një kundërshtim.

Mjeshtër Dinaniu: Atëherë “manasë”(kuptimit) duhet t’i jepni një tjetër kuptim. Kuptimi nuk është lëndë, a është kuptimi lëndë? Nuk është. Atëherë duam apo nuk duam ne këtu ka një kundërshtim.Kur thoni se lënda nuk është kuptim, as kuptimi nuk është lëndë, doni apo nuk doni këto i keni sjellur ballë përballë.

Larixhani: Unë nga ana racionale them se këto nuk janë ballë përballë.

Mjeshtër Dinaniu: Nga ana racionale nuk janë ballë përballë. Nëçastin kur ju thoni se lënda nuk është kuptim, se kuptimi nuk është lëndë, a nuk është kjo një vënie ballë përballë nga ana racionale? Japra ky është kundërshtimi ose vënia ballë përballë! Kjo nukështë një gjë që e kemi nëdorën tonë. Kuptimi nuk është nga lloji (sinhijjeti) i lëndës. As lënda nuk është nga lloji i kuptimit. Kuptimi është kuptim dhe lënda është lëndë. Këto janë dy lloje më vete. Tani si do t’i lidhni me njëra-tjetrën këto dy lloje më vete?

Ju në këtë çast jeni si lëndë ashtu dhe kuptim. Ju keni trupin tuaj, peshën tuaj, në këtë çast jeni i ulur përballë meje pra jeni lëndë. A nuk është trupi juaj lëndë? Por ju keni dhe anën tuaj shpirtërore. Ju keni dhe mendimet tuaja dhe besimet tuaja. Mirë por si u lidhën këto me njëra-tjetrën?

Larixhani: Unë këtu dua të them këtë mjeshtër. Rregulli i “xhismanijjetu’l-huduthi” (trupëzimii krijimit)…

Mjeshtër Dinaniu: Ja pra dhe unëpikërisht këtë po përpiqem tëthem. Të hysh në këto fjalë, të thuash këto fjalë prish çdo gjë. Ti jepi përgjigjie pyetjes sime. Cili është përfytyrimi juaj për sa i përket lidhjes me njëra-tjetrën të këtyre dy gjërave? Problemi i lidhjes sëkuptimit dhe i trupit ishte një pyetje që ishte që në lashtësi. Ajo ishte dhe përpara Mullah Sadrasë, ishte dhe tek Ibn Sina, ishte dhe tek Dekarti në perëndim, ishte dhe tek Aristoteli në Greqinë e Lashtë.Mullah Sadra i pranonte si lëndën dhe kuptimin pra që të dyja. Tani dua të sqaroj se si Mullah Sadra e ka zgjidhur këtë çështje dhe përse ai është një filozof i madh.

Unë e kam përcjellur në njërin nga librat e mi pyetjen të cilën Haxhe Nasiruddin Tusiu ia kishte shtruar Husreushahut. Unë e kam përcjellur këtë nëlibrin tim me titull: “Aventura e Mendimit Filozofik”.Njëri nga filozofët tanë të mëdhenj Haxhe Nasiri i kishte drejtuar pyetjen Shemsuddin Husreushahut, njëri nga nxënësit e Imam Fahri Radiut. Ai i përgjigjet; por përgjigjia e dhënë nga ai nuk është bindëse. Ja pra çështja që dua të them është kjo: Ai nuk i ka dhënë përgjigjie as pyetjes së tij. Kjo çështje kishte mbetur ashtu deri në kohën e Mullah Sadrasë.

Nuk e teproj aspak kur pohoj se Mullah Sadra ishte i vetmi i cili e zgjidhi këtë çështje jo vetëm në filozofinë islame por gjatë tërë historisë së njerëzimit. Kur citojmë se Mullah Sadra është i madh nuk e citojmë kot. Po ai është i madh; por përse është i madh le ta mësojmë këtë.

Aristoteli nuk ka mundur ta zgjidhë, Ibn Sina nuk ka mundur ta zgjidhë; Platoni, Dekarti, Spinoza nuk kanë mundur ta zgjidhin. Në mbarë botën kishte mbetur ashtu pyetja se lënda dhe kuptimi domethënë se si do të lidhen me njëra-tjetrën dy gjëra të cilat nuk janë të të njëjtit lloj. Por Mullah Sadra e ka zgjidhur këtë. Ai ka cituar se “shpirti është“xhismanijjetu’l-huduthi” (trupëzimi i krijimit) dhe “ruhanijjetu’l-beka” (shpirtëzimi i qëndrimit). Kjo fjali është njëra nga kryeveprat e Mulla Sadrasë. Disa e citojnëkëtë; por shumë pak vetë e dinë kuptimin e drejtë të saj.

“Xhismanijjetu’l-huduthi” nuk vjen në kuptimin krijimi i shpirtit me trupin. Këtëtekefundit e kishte thënë Ibn Sina. Mullah Sadra do tëthotë se që në fillim të punës se njeriu nuk është në zotërim të një gjëje të quajtur shpirt. Njeriu në zanafillëështë “lejse ile’l-madde”nuk është asgjë përveç lëndës. Ai është thjesht një lëndë, nuk është asgjë përveç se një pikë fare.

Mirë shpirti,a vjen nga jashtë në pikën e farës? Pika e farës duke kaluar në etapën e “alakasë” (gjakut të ngjizur) kalon në etapën e “xheninit” (embrionit). Ky është “xheuheru’t-tekamuli” (thelbi i përsosur) dhe lëvizje. Në të njëjtën kohë ai ështëdhe zhvillimi biologjik... “Xheuheru’l-hareketi”(thelbi i lëvizjes) për të cilën ka bërë fjalë Mullah Sadra është i ndryshëm nga zhvillimi biologjik, këtë do ta sqarojmë më vonë. Mirë por kur është në etapën eembrionit ai i vjen dhe i hyn një shpirt atij? Ne e kuptojmë në këtë mënyrë. Edh Ibn Sina e ka kuptuar në këtë mënyrë.

Mullah Sadra thotëjo kjo nuk është një gjë që mund tëbëhet. Shpirti në trup nuk vjen nga jashtë. Mirë atëherë çfarë është? Ai thotë se është ende trup. Dhe në kohën kur lind është ende trup, ai ende nuk di asgjë. Kur’ani Famëlartë urdhëron: “la telamune sheja” pra ju nuk dini asgjë (kur lindni).

Shpirtërorja bëhet me dituri. Kur dituria mungon nuk mund të ketë shpirtërore. Lënda nuk ka shpirtërore. Njeriu ishte një lëndë në zanafillë, mirë si u bë shpirtëror. Vetë lënda u bë shpirtërore. Asaj nuk i erdhi një shpirt nga jashtë. Disa ende nuke dinë drejt këtë çështje. Mullah Sadra nuk thotë se shpirti hyri në trup, kjo sipas Mullah Sadrasëështëe pakuptimtë.Sipas tij lënda bëhet shpirt me “xheuheru’l-hareketin” (thelbin e lëvizjes). Po zgjidhësi më themelor i çështjes së Mullah Sadrasëështë mendimi i “xheuheru’l-hareketit” (thelbit të lëvizjes).

Me thelbin e lëvizjes qëështë e përhershme lënda bëhet shpirt, shpirti nuk hyn brenda lëndës. Këto janë gjëra shumë të ndryshme nganjëra-tjetra. Nënjërën qëndron lënda dhe shpirti vjen nga jashtë dhe hyn brenda saj. Ky mendim sipas Mullah Sadrasë është i pakuptimtë.

Ndërsa në tjetrën lënda gjen “tereuhun” (shpirtëzimin) me lëvizjen dhe ndryshimin. Kësaj  i thotë “texhessum” (trupëzim) dhe “tereuh” (shpirtëzim). Këto fjalëdo tëna ndihmojnëshumë në kuptimin e çështjes. “Texhessum” do tëthotë trupëzim. “Texhessumi” shkon tek “tereuhu”(shpirtëzimi). Mirë çfarë do të thotë kjo?Kjo do të thotë se vetë trupi është shpirtëror. Mirë kur bëhet shpirtëror? Kur lind dhe pasi hap sytë nis të përsoset. Madje dhe perceptimet më të thjeshta, ndjenjat më të vogla, madje të prekurit janënisja e çeljes si një gonxhe e shpirtërores. Nuk ka ndonjë perceptim që nuk është shpirtëror. Konceptimi dhe perceptimi janë nga i njëjti lloj me shpirtëroren.

Si rrjedhojë lënda, me këtë përsosmëri, arrin tek shpirtëzimi me këtë thelbin e lëvizjes. Domethënë arrin për tek konceptimi. Mirë por cila është ajo që arrin tek kjo? Vetë lënda. A i vjen koncepti nga jashtë saj? Jo. Vetë lënda bëhet konceptim. Ja pra ky është ndryshimi.

Janë bërë disa kundërshtime duke sjellur disa përcjellje si argument kundër këtyre mendimeve të Mullah Sadrasë. Janëthënë përjellje në të cilat thuhet se shpirtrat janë krijuar përpara trupave. Sipas disa përcjelljeve thuhet se shpirtrat janë krijuar një mijë vite përpara trupave. Këto gjenden dhe në përcjelljet tona. Ata duke i treguar këto si argument e kanë kundërshtuar Mullah Sadranë duke i thënë: “Përse i the këto shpirti ishte më parë se sa trupi përse ti thua nuk ishte?” Mullah Sadra i ka dhënë përgjigjie dhe këtyre.

Ja pra për këtë arsye them se të kuptuarit e Mullah Sadrasëështëivështirë. Disa e njohin gabim Mullah Sadranë, e njohin nënjë mënyrë të shtrembëruar. Nuk them të tërë por disa e njohin gabim. Pranimi ose mospranimi i atyre që ai ka thënë është një çështje më vete. Sipas disave ai ka thënë gjëra të gabuara. Kjo është një çështje e ndarë.

Mullah Sadra ka thënë se nuk është e mundur që shpitrti të jetë i krijuar para trupit. Por në disa përcjellje thuhet se shpirttrat janë krijuar përpara trupave. Nëse do të kemi kohë unë do të sqaroj se si iu është përgjigjur Mullah Sadra këtyre. Ka mundësi që koha jonë mbaroi.

Larixhani: Po koha jonë mbaroi. Por në mendjen time u krijua kjo pyetje. Ka gjasa që dhe mendjen e disa ndjekësve tanë të ketëardhur kjo pyetje. Po është e vërtetë se Mullah Sadra i ka dhënë përgjigjie këtyre me lëvizjen e thelbit, me rregullin “xhismetu’l-huduthi dhe ruhanijjetu’l-beka” (trupëzimi i krijimit dhe shpirtëzimi i qëndrimit). Por kur themi thelbi i lëvizjes cili është thelbi këtu i cili mund të lëvizë dhe ku e merr këtë lëvizje?

Mjeshtër Dinaniu: Kjo është një çështje më vete, të cilën do ta prekim më vonë.

Larixhani: Sipas meje kjo u bë një çështjeshumë e bukur. Njeriu gjithmonë ndeshet në pyetjen “kush jam unë”. Për t’i dhënë përgjigjie pyetjes “kush jam unë” njeriuduhet të jetë i njohur me këto çështje. Me dëshirën se do të takohemi në një tjetër program së bashku me mjeshtrin tonë iu themi mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak