A e shikoni se ku fillon lufta? Nuk ka luftë mes urtësisë dhe fesë, lufta është në mesin e njerëzve që qëndrojnë në shkallët e vetes. Njëri që qëndron në shkallën e ndjenjës, citon se feja është ajo që perceptoj unë, ti mos shko më lart. Mirë por përse mos të shkoj më lart? A nuk ka më lart? A nuk ka më lart në fe se sa ndjenja? Përse unë të mos shkoj më lart se sa ndjenja?

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini së bashku me mjeshtrin e nderuar ne jemi duke bërë një shëtitje në mendimet e Hekim Mullahut. Ai njeri i madh me të vërtetë na ka lënë një trashëgimi shumë të çmuar. Disa nga mendimet e tij përmbajnë çështje teknike dhe filozofike dhe ne nuk hyjmë në to. Ne zgjedhim çështje që i kuptojnë të tërë dhe përqendrohemi mbi to.

Çështja jonë është rreth së vërtetës së qenies, udhës së kuptimit të kësaj të vërtete dhe të fshehtave dhe simboleve që do ta çojnë njeriun në këtë të vërtetë. Ne kemi dëgjuar çështjet e diturisë së fituar dhe diturisë së pranishme nga gjuha e mjeshtrit.

Mjeshtër çështja që ne i kushtjmë shumë rëndësi dhe jemi të sigurtë se dhe ndjekësit tanë duan të dëgjojnë është kjo: Hekim Mullah Sadra beson se një gjë e cila është nga e vërteta e qenies është në të tërë të pranishmet në botë. Madje madje qenia e çdo gjëje është e lidhur me të. Nëse ajo nuk është asgjë nuk mund të jetë e pranishme. Ai kësaj ia ka vënë emrin “Nefesu’r-Rahmanijje” (Fryma e të Gjithëmëshirshmit). Tani duke u nisur nga kjo dua të hyj në çështjen e baraspeshës mes fesë dhe filozofisë.

Mullah Sadra hyn në këtë atmosferë. Në fakt shkalla e lartësimit të urtësisë së tij dhe mendimit pas të cilit i shkon pas janë ajetet dhe përcjelljet dhe në kuptimin e përgjithshëm mësimet e fesë. Ai kësaj ia ka vënë emrin “Nefesu’r-Rahmanijje” (Fryma e të Gjithëmëshirshmit). Sipas tij nëse kjo nuk është asgjë në këtë botë nuk mund të jetë e pranishme. Çdo gjë në këtë botë shndërrohet në një gjë tjetër nëpërmjet kësaj Frymës së Gjithëmëshirshmit. Kjo nuk është një gjë të cilën ne mund ta konceptojmë.

Mjeshtër pyetja ime është kjo: Mendimet në drejtim të kuptimit të vërtetës së qenies të cilat i kemi cekur në programet më të kaluara të Mullah Sadrasë, vallë a ishin për të na çuar ne një mjedis të ri, domethënë në një urtësi e cila është e ndërthurur me Kur’anin dhe përcjelljet?

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Sigurisht se Sadru’l Muteelihini është një filozof fetar, ose më saktë është një urtak fetar. Ai me plot kuptimin e fjalës është një shiit. Megjithatë filozofi ose urtaku nuk është njëri që shkon pas argumentimit të një mendimi që ka patur më parë. Nëse është kështu atëherë bëhet apologjet.

Sigurisht se unë nuk them se Mullah Sadra nuk është një apologjet. Ai ka dituri mbi shkencën e apologjetikës, shkencën e hadithit. Ai është një jurist, një letrar, ai është të tëra këto. Por filozofi ose urtaku nuk zotëron një pranim paraprak dhe nuk përpiqet që ta argumentojë atë me çdo lloj çmimi që të jetë. Pra është i lirë. Po Mullah Sadra është i lirë dhe arrin për tek të vërtetat me një liri të plotë. Ai arrin për tek të vërtetat me anë të “teemmulit” (mendimit të thellë), urtësisë dhe argumentimit. Citoj se ka një dallim shumë të madh mes atyre që arrijnë me imitim dhe atyre që arrijnë me vërtetim.

Largësia mes imitimit dhe vërtetimit është shumë e tepërt. Imitimi është puna e shumicës së njerëzve sepse nuk kanë ndonjë zgjidhje tjetër, ata nuk kanë hyrë në fushën e urtësisë. Por puna e urtakut nuk është imitimi por vërtetimi. Ato që të tjerët i thonë me imitim ai i thotë me vërtetim. Dhe Sadru’l-Muteelihini është një vërtetues.

Si rrjedhojë ky “Rahmanu’n-Nefesi” (Fryma e të Gjithëmshirshmit) që ju përcollët tani është një term që i përket Kur’anit. Ai është marrë nga Kur’ani Famëlartë, është një çështje e rëndësishme në diturinë e qenies (ontologjinë). Për një njeri që merret me filozofinë e qenies kjo është një çështje racionale. Kjo është një ndarje e parë. Sipas kësaj ndarjeje “uxhudi” (qenia) ose është “uaxhib” (e detyruar) ose është “mumkin” (e mundur). Këtë e pranon çdo njeri që ka mend.

Çfarë është “uaxhibu’l-uxhudi” (qenia e detyruar)? “Uaxhibu’l-uxhudi” (qenia e detyruar) është ajo e cila nuk ka mungesë. Qenia e cila është e pamundur që të mos jetë. A mund të jetë  mundur që qenia të mos e ketë thelbin? Nëse ajo nuk është nuk ka asgjë. Kush është ai që thotë jo. Njëri duhet të jetë që të thotë jo. Ai i detyruari pra qenia e cila nuk ka mungesë është thelbi i “uxhudit” (qenies). Them se është e mundur që “meuxhudi” (e pranishmja) të mos jetë. Për shembull tryeza në këtë çast është dhe ne e përdorim këtë. Pas një kohe mund të mos jetë. Para një kohe ajo nuk ishte, tani është dhe pas njëfarë kohe mund të mos jetë.

Çdo qenie që ju e prekni me dorën tuaj në këtë çast është. Një kohë nuk ishte dhe pas një kohe nuk do të jetë. Dhe tani mund të mos jetë. Mund të shndërrohet në një tjetër gjë dhe mund të mos jetë. Por nuk mund të jetë një gjë që nënkupton mungesën e thelbit të qenies. Nëse njëri kumton se thelbi i qenies nuk është kjo do të thotë se ai kumtuesi është që të kumtojë. Nuk mund të jetë mungesa e saj. Kjo është ndarje filozofike. Pra brenda qenies ka një “uaxhib” (e detyruar) dhe “mumkin” (e mundur). Edhe “mumkinet” (të mundurat) janë nga të pranishmet, edhe mund të jenë edhe mund të mos jenë; por në këtë çast janë. Kjo botë është “mumkinu’l-uxhudi” (e mundura e qenies). Në këtë çast është, por është e mundur dhe që të mos jetë.

Kjo botë një kohë nuk ishte dhe mbase pas një kohe nuk do të jetë. Qenia “mumkin” (e mundur) e botës do të thotë që si prania dhe mungesa e saj janë të mundura. Por i Vërteti i Madhëruar nuk mund të mos jetë. Ai me personalitetin e tij është “uaxhibu’l-uxhudi” (prania e detyruar). Mungesa e Tij është e pamundur. Thelbi i qenies është qenia absolute.

Tani çështja është kjo: Nëse gjenden dy lloj të pranishmesh dhe tani kemi të bëjmë me të pranishmen e cila e ka të pamundur që të mos jetë dhe të pranishmen e cila është e mundur që të mos jetë, cila është lidhja mes të pranishmes se cila e ka të pamundur që të mos jetë dhe të pranishmes e cila është e mundur që të mos jetë?

Pra cila është lidhja mes “uaxhibit” (të detyruarës) dhe “mumkinit” (të mundurës)? Si mund të krijojë lidhje “mumkin” (e mundura) me “uaxhibin” (të detyruarën)? Sepse duhet të ketë lidhje. Në mesin e dy gjërave që kanë lidhje me njëra-tjetrën duhet të ketë një lidhje (sinhijjet). Si mund të jetë lidhja e “mumkinu’l-uxhudit” (qenies së mundur) me “uaxhibu’l-uxhudin” (qenien e detyruar)? Ata kanë lidhje në qenie.

Sadru’l-Muteelihini dhe urtakët, e shikojnë qenien e të pranishmeve jo si të pranishmet gur, pemë, det, pëllumb, por qenien e të pranishmeve e shikojnë si “uxhudu’l-munbasiti” (qenien e përhapur). Pra qenia në trupin e së cilës janë përhapur përbërjet... “Munbasit” do të thotë i përhapur. Disa urtakë kësaj i thonë “Nefsu’r-Rahmani” (Fryma e të Gjithëmëshirshimit) ose “Hakku’l-Mahluku bihi” (E Vërteta e Krijuar me). Këto janë terma që gjenden në librat e urtakëve.

“Nefesu’r-Rahmani” (Fryma e të Gjithëmëshirshmit) ka një rrënjë kuranore. Këtu bëhet një shëmbëllim. Thuhet se i Vërteti i Madhëruar kreu një frymëmarrje. I Vërteti i Madhëruar nuk merr frymë si ne. Për shembull në Kur’an ceket thënia: “Nefehtu fihi min ruhi” (Unë i fryva atij nga shpirti im). Çfarë do të thotë “nefehtu”? Do të thotë fryva, pra i Vërteti i Madhëruar na thotë se i ka fryrë botës.

Unë këtu po hyj në një çështje tjetër; por kjo ka të bëjë shumë nga afër me çështjen tonë dhe unë po hyj për ta sqaruar këtë. Ju, pra  Dr. Ismail Mensuri Larixhani, nëse nuk do të kishit folur kurrë gjatë jetës suaj, nëse nuk do të kishit thënë asnjë fjalë të vetme, kush mund ta dinte se çfarë keni menduar? Ose nëse vjen një njeri i cili nuk iu ka parë kurrë gjatë jetës së tij dhe nëse ju qëndroni pa folur asgjë, si mund ta dijë ai se çfarë keni menduar dhe se çfarë po bluani nga brenda?

Njerëzit mund t’iu njohin vetëm kur flisni. Mirë ju si dhe me çfarë flisni? Domethënë mendoni për lëndët tuaja të të folurës. A mund të flisni ju nëse nuk merrni frymë? E folura juaj është ndreqja e frymës suaj. Pra ju të cilët merrni frymë në çdo çast nëse nuk mundoheni në mënyrë të veçantë për të marrë frymë, njeriu merr frymë si natyrë e tij. Mushkëria punon vazhdimisht dhe njeriu merr frymë vetvetiu. Një njeri i cili nuk është i sëmurë pa u përpjekur aspak merr frymë dhe madje as që e ndjen këtë.

Fryma juaj pasi del nga mushkëria shkon në grykën tuaj, nga atje vjen në gojën tuaj dhe nga goja juaj del jashtë. Ajo ka një largësi nga fyti deri tek buza. Fryma godet kordat e zërit që janë këtu dhe siguron daljen e zërit.

Për shembull zëri i “gafit” del nga gryka, zërat e shkronjave “kaf”, “gajn” dalin nga gryka. Ndërsa kur thoni “be” del nga dy buzët tuaja. Ka një largësi në mes të dy buzëve dhe grykës. Fryma këtu vjen tek njerithi dhe del zëri. Me zërat përbëhen shkronjat. Me shkronjat shkruhet alfabeti. Ju me këto shkronja bëni fjalët, me fjalët sqaroni fjalitë dhe me fjalitë sqaroni çështjet. Pra fjalia juaj dhe fjalët tuaja shfaqen me frymën. Nëse fryma nuk është nuk mund të jenë as fjalët. Nëse njeriu nuk merr frymë nuk mund të flasë.

Mirë por Allahu kur thotë: “Nefehtu min ruhi” (Unë i fryva nga shpirti im) çfarë do të thotë? Këtu kur thotë të fryrën nuk thotë frymën. Ai e ka krijuar botën me fjalën “kun” pra “bëhu”. Këtu “kun” (bëhu) ka të bëjë me krijimtarinë, nuk është një fjalë me zë, është një fjalë e krijimtarisë. Pra bota është krijuar me fjalën e të Vërtetit të Madhëruar: “Nefehtu min ruhi” (Unë i fryva nga shpirti im). “Ne kur duam që të krijojmë një gjë i themi asaj bëhu dhe ajo mënjëherë bëhet”.

Pra i Vërteti i Madhëruar është shfaqur në botë. Ja pra kësaj i thonë “uxhudu’l-munbasiti” (qenia e përhapur). Emri i asj që thatë ju “Nefesu’r-Rahmani” (Fryma e të Gjithëmëshirshmit) është bota e të tërë të mundshmeve. Natyrisht se vetëm të mundshmet, domethënë nga pasuria deri tek engjëllorja, nga atomi deri tek galaksitë, të tëra qeniet e universit janë “fryma” hyjnore, janë “Nefesu’r-Rahmani” (Fryma e Gjithëmëshirshmit). Kjo është Fryma e të Gjithëmëshirshmit për të cilët ju bëtë fjalë. Ndërsa urtakët kësaj i thonë “uxhudu’l-munbasiti” (qenia e përhapur).

Larixhani: Mjeshtër pyetja ime ishte në kornizën e çështjeve të shkuara. Ju cituat se ne nuk jemi jashtë qenies. Edhe ajeti “Nefehtu min ruhi” të çon në këtë kuptim. Ka gjasa që dhe të mëdhenjtë tanë kanë aritur në përfundimin se në mungesë të ajeteve dhe përcjelljeve kjo çështje nuk do të mund të zgjidhej.

Unë do të lexoj më vonë një tekst të Mullah Sadrasë në lidhje me këtë. Mjeshtër  kjo gjendje a nuk tregon këtë? Filozofia ose tërësia e rregullave filozofike dhe degët filozofike, nuk mund t’i japin përgjigjie pyetjeve të krijimit të botës. Ky është dhe shkaku i drejtimit të urtakëve ndaj fesë. Tani po e pyes pyetjen time në një tjetër mënyrë, Mullah Sadra nuk i zgjodhi këto fjalë si pasojë e fanatizmit fetar. Qasja racionale dhe qenia së bashku e filozofisë me fenë është një domosdoshmëri në fushën e diturisë së urtësisë.

Mjeshtër Dinaniu: Nuk ka dyshim se është ashtu. Dhe ne këtë po themi. Sjellja e fesë ballë përballë me filozofinë krijon problem. Mendja duhet të jetë e lirë, unë e them vazhdimisht këtë, e theksoj dhe njëherë tjetër. Nëse mendja me fanatizëm lidhet ndaj një gjëje dhe nëse orvatet që ta argumentojë atë nuk është e lirë. Mos u përpiq që ta ndryshosh këtë.

Larixhani: Nuk është çështje fanatizmi, me cilin pranim paraprak duhet të arsyetojë mendja?

Mjeshtër Dinaniu: Në filozofi nuk duhet të ketë pranim paraprak. Sigurisht se me mendjen e zbrazur nuk mund të ketë të menduar. Natyrisht se pranimi paraprak është sërish një punë e mendjes. Në mungesë të mendjes a mund të ketë pranim praraprak? Për shembull nëse do të përcaktoni çështjet shumë të qarta ose diturinë e pranishme si një pranim paraprak duhet të jeni zotërues të “tenebbuhut” (zgjimit). Nëse nuk mund të jeni zotërues i ndërgjegjies nuk mund të bëni asgjë.

Në një vend ku mungon ndërgjegjia nuk ka as fe dhe as filozofi. Vallë a mund të ketë fe në vendin ku mungon mendja? Si filozofia ashtu dhe urtësia janë kështu. Çdo gjë zë fill me ndërgjegjien. Ndërsa ndërgjegjia është e lirë, liria nuk është katrahurë. Këtë e kemi thënë me dhjetra herë. Problemi është ky se njerëzit nuk e dinë se çfarë është liria, ata nuk janë zotërues të fanatizmit të lirisë. Ne kur themi liri pandehet se kemi thënë katrahaurë. Katrahura është një hutim, një mjerim.

Liri do të thotë të mos jesh robi i një trupi pajetë, do të thotë të mos bëhesh i ngurtë, të mos jesh zotërues i fanatizmit. Qëllimi ynë kur themi liri është ky, të cilin e kemi bërë të ditur me dhjetra herë dhe po e theksojmë edhe njëherë. Ji i lirë do të thotë mos u bëj fanatik. Do të thotë mos u bëj trup i pajetë, mos qëndro tek imitimi. Do të thotë lëviz. Nuk ka zgjidhje tjetër përveç kësaj. Nëse mendja nuk është e lirë në këtë kuptim nuk mund të dijë asgjë. Mendja fanatike nuk di asgjë. Ajo e ka humbur udhën me plot kuptimin e fjalës. Mendja fanatike mbetet përgjithmonë në shmangien e fanatizmit. Mendja e pajetë mbetet në pajetësinë. Mendja e pajetë nuk kupton jo vetëm disa gjëra por nuk kupton asgjë. Mendja fanatike nuk kupton asgjë ajo gjë që kupton nuk është të kuptuarit.

Ne kur bëjmë fjalë për mendimin e lirë disa pandehin se ne e përkrahim katrahurën. Kurrë nuk ka patur një gjë të tillë, unë këtë e kam thënë me dhjetra herë. Vetë katrahura është një shmangie. Liri do të thotë të shpëtosh nga qenia i pajetë, fanatizmi dhe imitimi i verbër. Si rrjedhojë mendja nuk zë vend përballë fesë.

Atëherë mendja është çdo gjë, mendja nuk zë vend kurrë përballë fesë. Mendja e kupton dhe e vërteton fenë. Nëse nuk është bërë e pajetë... Ata të cilët mbajnë qëndrim ndaj fesë nuk janë ata të cilët zotërojnë mendjen e lirë. Ata kanë pësuar një tjetër qenie të pajetë të ngurtë. Ata të cilët me çfarëdolloj çmimi janë në amiqësi me fenë sipas jush a nuk zotërojnë fanatizmin?

Ju në programin paraardhës cekët se marksistët janë zotërues të fanatizmit. Çfarëdo që t’i thoni zotëruesve të ideologjisë marksiste ata nuk e pranojnë. Sepse ata nuk janë të lirë... Nëse marksisti mund të shpëtojë nga fanatizmi i qenies së ngurtë ai do të mund ta kuptojë se feja është e vërtetë. Por dhe kjo palë nuk duhet të jetë zotëruese e fanatizmit. Imponimi dhe fanatizmi janë të papjekura.

Larixhani: Flamurtari i lirisë për të cilët ju bëtë fjalë janë të dërguarit hyjnorë.

Mjeshtër Dinaniu: Shumë mirë. Sigurisht se ne nuk dyshojmë nga kjo. Natyrisht se mbarë të dërguarit janë përkrahësit e lirisë. Asnjë i dërguar nuk është kundër lirisë, kjo është një e vërtetë shumë e qartë. Ndërsa në krye të tyre vjen “Hatemu’l-Enbija” (Vula e Lajmëtarëve) (p.q.m.t.).

Të dërguarit janë përkrahës së lirisë dhe të mendimit dhe kurrë nuk kanë dashur qenien e pajetë dhe të ngrirë të mendimit. Si urtakët dhe filozofët janë të lirë, nëse nuk do të ishin të lirë, nuk do të mund të arrinin tek e vërtetat.

***

Larixhani: Shumë mirë mjeshtër, vajtimin më të madh e bënë të dërguarit, pikërisht ashtu siç cekët dhe ju liberali më i lirë ishte “Hatemu’l-Enbija” Muhammed Mustafai (p.q.m.t.). Meliku’sh-Shuarai citon si më poshtë:

Ger zir-i felek fikr-i men azad ne bud,

Der henxhereem in heme ferjad ne bud.

Nëse nën qiell mendimi im nuk do të ishte i lirë,

Në grykën time nuk do të kishte kaq shumë vajtim.

Shumë mirë mjeshtër tani nëse më lejoni unë dua të lexoj një tekst nga Mullah Sadraja...

Mjeshtër Dinaniu: Nëse më lejoni unë dua të theksoj një gjë. Këtë e kemi thënë me dhjetra herë; por në këtë çast është rishtas vendi. Ju bëtë fjalë për liberalizmin e Vulës së Lajmëtarëve (p.q.m.t.). Shikoni dokumenti i atyre që ka thënë i dërguari është Kur’ani. Pohoj se nuk ka ndonjë dokument më të sigurt se sa Kur’ani Famëlartë. Kur’ani gjendet në duart tuaja dhe ju gjithmonë e lexoni atë. Tregomëni një libër i cili i ka kushtuar rëndësi dhe i ka nxitur “teakkulin (arsyetimin), tefekkurin (meditimin) dhe tedebburin (mendimin)” se sa Kur’ani Fisnik, në mesin e librave që janë shkruar deri në ditët e sotme, qofshin këto fetarë ose jo fetarë?

Nëse do të kishim kohë unë do t’ua kisha sqaruar se sa ajete nga Kur’ani e kanë theksuar dhe i kanë dhënë rëndësi  meditimit. Ato na qortojnë duke kumtuar: “Përse nuk mendoni?” ose “A nuk mendoni?”. Me dhjetra herë ato citojnë “E fela jetefekkerun” (A nuk mendojnë?), “E fela jetedebberun?” (A nuk mendojnë)?

Tani mund të pyetet dallimi mes “tedebburit” dhe “tefekkurit”. “Tefekkur” do të thotë të menduarit tekefundit këtë e dinë të tërë. Ndërsa “tedebbur” sipas meje vjen nga e njëjta rrënjë nga fjala “debr” ose “dubr” pra me fjalën e pasme. Pra këtu thuhet që shikoni dhe pas ngjarjeve. Në këtë gjendje “tedbir” do të thotë shikoni si para ngjarjeve pra anën e dukshme të tyre ashtu dhe pas ngjarjeve pra anën e padukshme të tyre.

Larixhani: Tekefundit kjo është urtësia.

Mjeshtër Dinaniu: Po domethënë mos shiko vetëm pamjen shiko dhe kuptimin. Mos shiko vetëm të dukshmen shiko dhe të padukshmen. Ja pra ky është “tedbiri”. Kur’ani vazhdimisht fton për tek “tedebburi” (mendimi). Ai fton për tek “teakuli” (arsyetimi) dhe “tefekkuri” (meditimi).

Ai i cilëson si jo zotërues të vetëdijes, ndërgjegjies dhe i qorton ata të cilët nuk meditojnë. Numri i këtyre ajeteve është mjaft i tepërt. Këto janë fjalët e Allahut. I dërguari ka sjellur fjalët e Allahut. Këto janë mesazhi i Allahut, Allahu na fton që të meditojmë. Mirë por kush mund të na e ndalojë të menduarit? Nëse Allahu më fton në kaq shumë meditim dhe më qorton nëse unë nuk mendoj, kush mund të më ftojë që të qëndroj larg të menduarit? Në një kohë kur i dërguari më fton kaq shumë që të arsyetoj, kush mund të më ftojë që të qëndroj larg të arsyetuarit? Thelbi i njeriut është mendimi dhe mendja.

Me çfarë është i barabartë njeriu i cili nuk mendon dhe nuk arsyeton? Thuamë çfarë është njeriu i cili nuk ka mendim të lirë dhe mendje? Ai nuk ka dallim nga padituria absolute dhe nga kafsha. Thënia e Kur’anit “bel hum ea’dal” (ata janë më të ulët se sa kafsha) na tregon shumë gjëra. Ajo nuk thotë si kafsha, por thotë më të ulët se sa kafsha. Përse më të këqinj sepse kafsha nuk e ka aftësinë e të menduarit. Por ti e ke atë aftësi por e ke shkatërruar atë. Domethënë kafsha nuk ishte në zotërim të atij thelbi; por ti e hodhe nga dora atë thelb të cilin e kishe në zotërim. Atëherë je më i ulët se sa kafsha.

Një kohë kur ne po i kushtojmë kaq rëndësi çështjes së të arsyetuarit këtë nuk e bëjmë thjesht që të jetë bisedë. Edhe Allahu na fton që të arsyetojmë dhe mendja e njeh Allahun. Nëse mendja jonë nuk do të ishte a do ta mund ta njihnim Allahun? Edhe mendja na shërben si udhërrëfyes që të shkojmë për tek Allahu dhe të dërguarit na ftojnë në një mënyrë të mençur. E tërë ftesa e të dërguarve është racionale. Asnjë i dërguar nuk ka thënë asnjë fjalë jo të arsyetuar. Mbarë të dërguarit kanë thënë fjalë racionale dhe mendja na drejton për tek të dërguarit, për tek Allahu dhe Allahu e nxit mendjen. Tanimë çfarë të themi më shumë?

Larixhani: Ata të cilët nuk ka ndjekur udhën e mendjes në Kijamet do të thonë: “Ah sikur të kishim vënë veshin ose të kishim menduar nuk do të gjendeshim midis banorëve të Xhehennemit!” (Mulk: 10)

Mjeshtër Dinaniu: Atje shikojnë gjendjen e mjerë në të cilën kanë rënë. Atje i hapen sytë e zemrës dhe e kuptojnë se sa në udhë të gabuar kanë shkuar, se sa keq janë sjellur dhe se sa janë dëmtuar dhe thonë “ah sikur të kishim vënë veshin dhe të kishim menduar tani nuk do të ishim këtu”. Këtu thënia vënia e veshit është shumë rëndësishme. Shkaku i tëra gjendjeve të këqija në të cilat bie njeriu është mungesa e zotërimit të një vënie të drejtë të veshit. Ai nuk ia vë veshin të vërtetës dhe nuk mendon. Nëse e përsërisim këtë deri në Kijamet përsëri është pak.

Larixhani: Nëse më lejoni këtu dua të lexoj një pjesë nga Mullah Sadra e cila do të na hyjë në punë. Edhe ai pikërisht siç cekët ju thotë se “tedebburi” është si të shikuarit e pasëm të çështjes dhe të shikuarit e përtejmes së një gjëje. Tekefundit thonë se ja pra kjo është “hikmetu’l-mutealijje” (urtësia e përtejme) dhe me të vërtetë kjo është e drejtë.

Ai citon kështu: Platoni ka bërë fjalë për dashurinë. Në mungesë të mendjes dhe ndjenjës nuk mund të arrihet për tek kufijtë e botës. Për këtë arsye ai iu është drejtuar dashurisë. Por dashuria për të cilën kanë bërë fjalë ata është e kësaj bote. Megjithatë mendja është gjthmonë e dashuruar, me gjërat që janë përtej vetes së saj. Ajo nuk mjaftohet me ato që ka në zotërim. Nëse ajo zë ato që zotëron pushtohet nga dyshimi dhe pandehja. Puna e saj është thyerja e kufijve. Ndezja e dritave të reja. “Mishkati” (kandili; vendi ku vendoset kandili) i dritës i cili kalon në ajetin kuranor: “Nuk ka dritë përveç asaj drite që jep Allahu” nuk është gjë tjetër përveç mendjes dhe nga burimi i dritave vazhdimisht kërkon drita të reja.

Mjeshtër Dinaniu: Mbase gjatë të tërë historisë së njerëzimit nuk është e mundur që të gjesh një thënie më të bukur se sa kjo e cila cituat në këtë çast në lidhje me përshkrimin e mendjes. Fitimi i mendjes është të shkuarit përtej. Çfarë do të thotë të shkuarit e mendjes përtej? Domethënë nuk ka rëndësi se në cilin kufi arrin mendja ajo nuk mjaftohet me të.

Ashtu siç kanë thënë dhe urtakët e tjërë që kanë folur në idhje me përshkrimin e bërë nga Mullah Sadra nuk ka ndonjë vend në të cilën mendja pasi e arrin thotë: “në rregull tanimë ky vendi këtu është i mjaftueshëm për mua”. Në mendje nuk ka ndonjë gjë si të mjaftuarit. Por kjo është në drejtimin vertikal, nuk është në drejtimin e kësaj bote. Sepse shikoni ky fitim gjendet dhe në ambicie. Këta nuk duhet t’i ngatërrojmë. Ambicia e njeriut është e pangopur. Nuk ka rëndësi se deri ku shkon nga ana materiale ajo kërkon më tepër. Por dallimi mes mendjes dhe ambicies është ky: “Ambicia është në zotërim të oreksit të kësaj bote dhe është e pangopur. Ndërsa mendja është në zotërim të oreksit shpirtëror dhe engjëllor dhe sërish është e pangopur. Pra është e pangopur në shpirtëroren. Nuk ka rëndësi se në cilin post të lartë, se në cilin post engjëllor arrin, ajo sërish kërkon që të dalë dhe më lart. (Sepse është e dashuruar, në udhëtimin e saj nuk ka fund).

Ja pra kjo është thënia e Mullah Sadrasë. Ja pra kësaj i themi liri. Liria nuk zihet në asnjë mënyrë, në çastin që zihet bëhet e burgosur, nuk është e lirë.

Larixhani: Po, duhet t’i kushtojmë më tepër rëndësi ajeteve dhe përcjelljeve që ai ka përdorur. Ai thotë se kush arrin: “Kad xhaekum burhanun min Rabbikum ue enzelna ilejkum nuran mubine” (Me të vërtetë iu ka ardhur argumenti i qartë nga Zoti juaj dhe Ne kemi zbritur për ju një dritë të qartë). (Nisa: 174). Ai kërkon një argument por këtë e kërkon nga drita e Zotit të tij. Ai thotë se kjo tregon se mendja është e pakufizuar. Tani pyetja ime është kjo: “Vallë a të çon urtaku mendjen përtej asaj që mendojnë të tjerët, apo mendja e çon urtakun?”

Mjeshtër Dinaniu: Mendja e çon urtakun. Kush jemi ne që ta çojmë mendjen? Urtësi do të thotë mendje. Shikoni urtakun, i cili është njeriu që ka ardhur në gjendjen e mendjes. Mendja e ka përfshirë të tërë qenien e tij. A mund ta çojmë ne ndonjëherë mendjen në një vend? Shikoni kjo është një çështje shumë e rëndësishme dhe disa gabohen në këtë çështje. Nëse kemi kohë dua që ta sqaroj këtë.

Njëra nga cilësitë më të rëndësishme të filozofisë së Sadru’l-Muteelihinit është kjo: “Ai citon se njeriu është krijuesi i perceptimeve të tij. Të tjerët nuk i shikojnë perceptimet si një gjë të cilën e ka krijuar njeriu. Mullah Sadra kumton se njeriu është krijuesi i ndjenjës së tij; ai është krijuesi i ëndrrës, vegimit. Këto janë gjëra që i krijon shpirti. Por njeriu si një shpirt që është nuk është krijuesi i mendjes.

Unë i krijoj ëndrrat, unë i krijoj vegimet, shkurtimisht shpirti i krijon të tëra perceptimet përveç mendjes. Pra shpirti është në zotërim të krijimit. Por shpirti nuk mund të krijojë mendjen. Përse, sepse mendja, është më lart se sa shpirti. Ajo që është më e ulët nuk mund të krijojë atë kurrë atë që është më e lartë. Cila është më e lartë e krijuara apo krijuesi? Mirë a mund të krijojë një gjë e shkallës së ulët një gjë të shkallës së lartë? Çdo krijues është më lart, më sipër se sa ajo që ka krijuar. Duke qenë se shpirti është më i ulët se sa mendja ai nuk mund ta krijojë mendjen.

Si rrjedhojë mendja, nuk është një gjë të cilën e krijojn njeriu. Mendja është një dhuratë, ajo është lidhja jonë me mendjen e plotë (aklu’l-kulin). Sigurisht nëse shpirti mundohet mund ta hapë më tepër dritaren e tij ndaj botës së mendjes. Domethënë ne na paraqitet bota e mendjes së plotë e cila është nga personaliteti i diturisë së Vërtetit të Madhëruar.

Ne sa do që të përpiqemi mund ta hapim më tepër dritaren tonë ndaj mendjes së plotë. Por në nuk e krijojmë mendjen, mendja na drejton; ne nuk e drejtojmë mendjen. Askush nuk mund ta drejtojë mendjen. Mendja është drejtuesja. Mirë por çfarë është vetë mendja? Mendja është nga personaliteti i diturisë së Vërtetit të Madhëruar. Çfarë mund të drejtojë mendja?

Larixhani: “Burhanun min nuri Rabbikum” (Një argument nga drita e Zotit tuaj).

Mjeshtër Dinaniu: Ja pra kjo është drita e Zotit tuaj. Domethënë ajo na drejton. Argumenti është dritë, do të thotë “berhene”, “neuuere”. Fjala “berhene” do të thotë “ndriçim”. 

Larixhani: Do ta prekim më vonë; por Mullah Sadra thotë se mendja e pranoi këtë detyrë si pasojë e bindjes së saj.

Mjeshtër Dinaniu: Po, e drejtë. Ajo iu është bindur të Vërtetit të Madhëruar. Por rishtas mendja kërkon më tepër “nuranijjet” (dritë). Ja pra kjo është “teali” (e përtejmja). Ja pra kjo është “hikmetu’l-mutealijje” (urtësia e përtejme).

Larixhani: Ashtu siç e dini Mullah Sadra dha udhëzim në drejtim të dhënies mësim dhe të shkencave të tjera në Medresenë e Allahuerdi Hanit. Ai dha udhëzim që në dhënien e mësimit të hynin dhe shkenca si matematika, fizika, kimia, astronomia madje dhe mjekësia. Disa herë ai i mblidhte të pranishmit dhe i pyeste se çfarë të rejash keni mësuar.

Domethenë kjo tregon se ai zotëronte shpirtin e mësimit e mbarë shkencave. Të mbledhurve u thoshte se ajo që ju keni fituar është urtësia e kësaj bote. Nëse mbeteni këtu, urtësia e kësaj bote i shton pandehjen dhe dyshimin, ndërsa urtësia fetare të lartëson në engjëlloren. Ai thotë se duhet të lihen pas, kufijtë që duhen kapërcyer me ushqimin që mendja ka marë nga feja, ajo mund të lartësohet në vendet ku duhet të arrijë. A mund ta sqaroni pakëz më shumë lidhjen mes mendjes dhe fesë?

Mjeshtër Dinaniu: Këto janë dy argumente. Ashtu siç kalon dhe në hadith, njëri është i dukshëm, tjetri është i padukshëm. Ju cekët se Mullah Sadra dha udhëzim që të tëra shkencat të jepeshin mësim në Medresenë e Allahuerdi Hanit në Shiraz. Këtu duhet të bëj të ditur se Mullah Sadra ishte në zotërim të tëra shkencave që jepeshin mësim aty. Ai kishte studiuar dhe mjekësi, ndonëse nuk ishte në një shkallë të lartë, ai ishte në zotërim të shkencës së mjekësisë aq sa mjafton.

Ai dinte dhe matematikë, ishte një jurist, muhaddith i mirë, jo vetëm që kishte dhënë udhëzim por i kishte lexuar dhe vetë këto; por ai i kishte kapërcyer të tëra këto.

Ashtu siç cekët dhe ju mendja dhe feja nuk janë gjëra që janë përballë njëra-tjetrës. Sjellja e tyre ballë përballë vjen si pasojë  fanatizmit. Feja është thelbi i mendjes. Ajo është përmbledhja e mendjes. Ashtu siç sqaruam më parë feja nuk është jashtë mendjes. Asnjë i dërguar nuk ka thënë ndonjë gjë jashtë racionales. Çfarë do të thotë kjo, se feja është racionale.

Si përfundim filozofi, arrin për tek një e vërtetë me një argument me dëshmi dhe më orvatje. Pra ai e bën punën e tij me argument. Ndërsa puna e të dërguarve është me shpallje. Pra ata nuk kanë shkuar në ndonjë shkollë për argumentin. Allahu u ka dhuruar atyre një dhunti dhe ata ka marrë brenda tyre gjërat e nevojshme.

Pohoj se e vërteta është një; ndërsa udha është dy. Urtaku arrin për tek ajo me mund dhe punë. Ndërsa i dërguari arrin për tek ajo drejtpërdrejtë me anë të shpalljes. Por nëse i sillni ato pranë njëra-tjetrës në fakt janë një. Njëri ka pamjen profetike, ndërsa tjetri ka pamjen urtake. Asnjë urtësi e cila është e vërtetë dhe e përtejme, nuk është kurrë në mospërputhje me mësimin e të dërguarve. Edhe udhëzimet e të dërguarve nuk janë në mospërputhje me urtësinë e përtejme. Si rrjedhojë këto janë të dyja pamjet e një të vërtete. Ne nuk duhet të krijojmë kundërshti dhe luftë në mesin e tyre.

Unë nuk shikoj një luftë mes udhëzimeve të urtakut dhe të dërguarve. Jo vetëm që nuk ka luftë por ka nevojë. Vallë a nuk duhet që ne t’i kuptojmë drejtë udhëzimet e të dërguarve? Udhëzimet e të dërguarve nuk kanë vetëm një shkallë por kanë shumë shkallë.

Nga vjen udhëzimi i të dërguarve? Me shpalljen... Mirë por nga vjen shpallja? Ajo vjen nga krijimtaria e fshehtë i Allahut. A e dini se sa është largësia nga krijimtaria e fshehtë e të Vërtetit të Madhëruar deri në botën e ndjenjave? Ajo është e pafund. Të tëra shkallët janë të mbushura. Nëse një njeri mjaftohet me këto ndjenja të kësaj bote kjo është vetëm e dukshmja. Por a është e mundur që të shkohet në të padukshmen në më të padukshmen e kësaj? Nëse njëri shkon këtu ja pra ai është urtak. Ja pra ata të cilët janë njerëzit e të dukshmes thonë se nuk ka më lart se kjo. Mirë përse të mos ketë më lart se sa kjo?

A e shikoni se ku fillon lufta? Nuk ka luftë mes urtësisë dhe fesë, lufta është në mesin e njerëzve që qëndrojnë në shkallët e vetes. Njëri që qëndron në shkallën e ndjenjës, citon se feja është ajo që perceptoj unë, ti mos shko më lart. Mirë por përse mos të shkoj më lart? A nuk ka më lart? A nuk ka më lart në fe se sa ndjenja? Përse unë të mos shkoj më lart se sa ndjenja?

Zënka mes njerëzve të së dukshmes dhe urtakut është në këtë pikë: njeriu i së dukshmes thotë qëndro brenda kufijve të ndjenjës, ndërsa urtaku thotë jo unë e pranoj ndjenjën tënde por dua të shkoj më lart. Ja pra këtu nis lufta, lufta është në mesin e njerëzve. Domethënë nuk ka luftë mes urtakut dhe të dërguarit.

Këtu po marr si një mbështetje një hadith të Imam Musa Kazimit (p.m.t.): “Allahu ka dy argumente mbi njerëzit: Argumenti i dukshëm dhe argumenti i padukshëm”. Ndërsa në shënimin e tij citohet kështu: “Mendja zotëron të njëjtin argument dhe autoritet në “alemu’l-basiti” (botën e thjeshtë), të cilët të dërguarit hyjnorë i zotërojnë në rendin e botës njerëzore dhe të bashkësisë njerëzore”.

Mjeshtër Dinaniu: Për më tepër ai e shikon mendjen si një argument të padukshëm. Pra ata të cilët shkojnë për tek e padukshmja, shkojnë për tek profetësia.

Larixhani: Çështja erdhi në një vend të bukur; por koha jonë mbaroi.  Me dëshirën se do të takohemi në programin pasardhës...

Burimi : Medya Şafak