Duke qenë se çdo gjë është në mendje Sadru’l-Muteelihini i beson kësaj: “E vërteta e qenies nuk mund të konceptohet me mendjen. Ne mund ta kuptojmë konceptin e qenies. Çdo njeri e kupton konceptin e qenies; por a është vetë qenia e konceptit të qenies? Mirë atëherë si mund të arrijmë tek vetë qenia? Vetëm duke kapërcyer mendjen tonë”.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të çmuar dhe ndjekës të dashur të programit të urtësisë. Ne po vazhdojmë programin tonë që ka të bëjë me mendimet e Hekim Mullah Sadrasë.

Mjeshtër në programin tonë të fundit kishim ardhur tek kjo çështje: Mullah Sadra e shikonte ndryshe të vërtetën e qenies me konceptin e qenies. Ai e shfaqte udhën e njohjes së të vërtetës së qenies si “shuhudu’l-marifeti” (urtësinë e dëshmisë) ose duke cituar këtu thënien e tij: “sarihu’l-mushahede duni’l-hadi ue’l-burhani” (dëshmia e qartë pa kusht dhe provë të prerë).

Ju këtë e shprehët si “ilmu’l-huduri” (dituria e pranishme). Ju sqaruat ndryshimin mes “ilmu’l-hudurit” (diturisë së pranishme) dhe “ilmu’l-husulit” (diturisë së fituar). Them se është e dobishme që të ndalemi dhe pakëz mbi këtë çështje.

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Ashtu siç treguat dhe ju kjo çështje është nëna e të tëra çështjeve. Çështja themelore e Sadru’l-Muteelihinit është çështja e qenies. Në fakt çdo filozof është kështu. Njohja e qenies dhe dituria e qenies në fakt është puna e çdo filozofi. Në veçanti e filozofëve hyjnorë... Sadru’l-Muteelihini jo vetëm që nuk bën përjashtim në këtë por është një majë në këtë fushë.

Ashtu siç bëra fjalë dhe më parë qenia është çështja më “bedihi” (e qartë) për të cilën ka folur njerëzimi. Mbase qenia është një çështje e folur vetëm për njeriun. Çdo gjë është; çdo gjë ka qenien e saj; por tregimi i vëmendshëm ndaj qenies dhe ndalimi mbi të është një punë që e bën vetëm njeriu.

Qenia është në çdo vend. Tekefundit nuk ka asgjë tjetër perveç qenies; por këtu gjendet ky problem. Njeriu gjithmonë në vend që të qëndrojë mbi qenien (uxhudin) ka qëndruar mbi të pranishmen (meuxhudin). Në fakt ai ka nuk ndonjë zjidhje tjetër përveç kësaj. Ne gjithmonë njohim ato qe janë pra të pranishmet. Pa njohur qenien (uxhudin) nuk është e mundur që të njohim të pranishmen (meuxhudin); por në mungesë të “taajjunit” (gjërave të dukshme) nuk është ndaluar shumë tepër vetë mbi qenien.

Kjo tryezë, mur, det, shkretëtirë, sipërfaqja e tokës, madje bota nuk është qenie (uxhud); është e pranishme (meuxhud). Çdo që ndeshim është e pranishme pra meuxhud. Mirë por a nuk ka ndryshim mes qenies dhe të panishmes? Sigurisht që ka. E pranishmja përse është e pranishme, është e pranishme me qenien. Në mungesë të qenies nuk mund të jetë e pranishmja. Megjithatë ka ndryshim mes qenies dhe të pranishmes. Kjo është ana “bedihi” (e qartë) e çështjes dhe është jashtë mase e qartë. Por ne i kushtojmë më pak vëmendje qenies; ne ndalojmë më tepër mbi të pranishmen.

Çdo gjë që ndeshim është e pranishme dhe e pranishmja është e pranishme me qenien. Mirë por çfarë është qenia? Duke lënë mënjanë gjërat e dukshme, domethënë qenien e tryezës, qenien e karrikes, qenien e detit, qenien e detit, qenie e sipërfaqes tokësore etj., le të themi duke i lënë mënjanë këto çfarë është vetë qenia? Përgjigjia e kësaj është shumë e vështirë.

Dituria e qenies (ontologjia) është një çështje, mbi të cilën është ndaluar pakëz, ja pra filozofët ndalojë shumë mbi këtë çështje. E pranishmja, ajo gjë që është përballë meje, pra gjëja që gjendem ballë përballë. Unë e njoh një gjë me të cilën gjendem ballë përballë. Mirë por a mund të vij unë ballë përballë me qenien? Ku gjendet qenia që unë mund të vij ballë përballë me të? A ka qenia një vend tjetër jashtë vetes? A mund të përfytyrohet një vend tjetër jashtë qenies? Unë dua që të vij ballë përballë me qenien. Mirë por ku duhet të ndaloj unë që të të mund të vij ballë përballë me qenien? A mund të ndalohet në një vend tjetër jashtë qenies. Natyrisht që jo.

Unë jam brenda qenies dhe dua të flas mbi qenien. Kjo në një anë i shëmbëllen asaj gjësë në të cilën e pjesshmja (xhuzi) është në dijeni të të plotës (kulit). Si mund të jetë e pjesshmja në dijeni të të plotës? Kjo çështja e lidhjes së të pjesshmes me të plotën - së cilës në ditën e sotme i thuhet dhe epoka e hermeneutikës - gjithmonë ka qenë problem. Si mund të lajmërojë e pjesshmja nga e plota? Unë gjendem brenda qenies, mirë si mund ta shpjegoj qenien? Kjo është çështja thelbësore. Por nga ana tjetër...

Larixhani: Ka një pyetje mbi këtë çështje mjeshtër. Citoj se është e vërtetë se unë jam (uxhud) ndërsa ajo është e pranishme (meuxhud). Si rrjedhojë duhet të sqarohet lidhja mes “unit” dhe asaj qenies absolute.

MjeshtërDinaniu: Në këto që ju thatë janë dy çështje. E para është çështja e vdekshmërisë, sepse kjo, kthehet në çështjen e vdekshmërisë dhe ajo është një çështje më vete. Por duke ndaluar mbi diturinë e qenies nuk mund të themi “ajo”. Sepse “ajo” është gjëja e cila është përballë meje. Ndërsa qenia nuk është një gjë e cila është përballë meje. Nëse qenia është përballë meje atëherë unë ku jam? A jam unë brenda qenies apo jam jashtë saj?

Larixhani: Unë jam brenda qenies.

MjeshtërDinaniu: Nëse unë jam brenda qenies nuk mund të jetë një gjë si “ajo”. Si pasojë e qenies sime brenda qenies a mund të jetë një gjë si “ajo”? Nëse unë them “ajo” do të thotë që unë nuk jam brenda saj dhe “ajo” është jashtë meje. Nëse unë përdor përemrin “ajo” do të thotë se është jashtë meje dhe se unë jam ballë përballë me të. Mirë por a është qenia jashtë meje dhe a jam unë përballë qenies? Nuk jam atëherë nuk mund të them “ajo”. Unë nuk mund ta tregoj qenien me fjalëzën “ajo”. Unë këtë e kam sqaruar dhe në programin paraardhës. Dituria e qenies, do të thotë sqarimi i vetes së qenies me gjuhën time.

Meulana kur ka thënë “ah sikur qenia të kishte gjuhë” nuk ka thënë se qenia nuk ka gjuhë, në fakt qenia ka gjuhë; por ai do të thotë ah sikur ne të mund ta kishim kuptuar atë gjuhë. Ne duhet të flasim me gjuhën e qenies.

Pandeh se ne në këtë program duhet të flasim më thjeshtë. Këto janë çështje filozofike dhe zotërojnë hollësitë e tyre përkatëse. Këto mund t’i kuptojnë vetëm ata të cilët i dinë termat filozofikë. Në këtë çast duke qenë se ne po flasim në përgjithësi duhet të flasim më thjeshtë.

Në anën tjetër Sadru’l-Muteelihini, citon se ne nuk mund ta kuptojmë çdo lloj gjëje me një udhë tjetër përveç koncepteve. Dituria e fituar bëhet me koncepte. Ne kuptojmë çdo gjë me koncepte. Konceptimi ynë bëhet me koncepte. Çdo gjë që di njeriu nga e më poshtmja deri tek më e larta janë konceptime shqisore, racionale, vegimtare dhe ëndërrimtare të njeriut. Ne krijojmë lidhje me botën me anë të udhës së konceptimit. Të pranishmet që nuk zotërojnë konceptim, nuk mund të krijojnë një lidhje të vetëdijshme me botën.

Ne mund ta njohim botën me koncepte. Bota dhe qenia nuk është e njëjta gjë. Qenia nuk është bota. Bota zotëron qenien. Ne nuk duhet ta shikojmë botën si të barabartë me qenien. Qenia është një gjë më përtej botës. Në fakt qenia është përtej çdo gjëje. Qenia është absolute, përfshirëse. Shumë mirë si mund ta kuptoj unë qenien me koncepte? Në këtë gjendje të vjen menjëherë në mendje kjo pyetje: “A është apo nuk është koncepti i qenies?”

Nëse mua më pyesin: “A është vetë koncepti i qenies”, si duhet që t’u jap atyre përgjigjien? Koncepti i qenies është. Si pasojë e qenies që është i pranishëm nuk është i ndarë nga qenia. Nëse është koncepti i qenies atëherë dhe ai është qenie. Në këtë gjendje qenia nuk mund të njihet me konceptin e qenies. Ju e njihni këtë tryezë me konceptin etryezës, kjo nuk është aspak problem. Ju i njihni sipërfaqen e tokës, sipërfaqen e qiellit, detin, malin etj., me koncepte; por ju nuk mund ta njihni qenien me konceptin e qenies. Sepse dhe vetë koncepti i qenies është qenie. Nuk është një gjë e ndarë nga qenia. Qenia nuk lë asgjë tjetër përveç vetes.

Ju pyetët për postin e të pranishmes. Ja pra Mullah Sadra beson se ne duhet të shkojmë tek qenia me të pranishmen. Shkuarja tek e pranishmja është mjaft e vështirë. Nuk ka rëndësi sado që ta sqarojmë le ta sqarojmë është mjaft e vështirë. Sepse në jemi robër të mendjes. Ne nuk mund të dalim jashtë mendjes sonë. Çdo gjë që themi e themi me mendjen. A mund të hidhemi përtej mendjes sonë? Unë për ta sqaruar këtë gjithmonë pyes këtë pyetje: A mund të hidhet njeriu përtej hijes së tij për të kaluar hijen e tij? Ashtu siç ne nuk mund të hidhemi përtej hijes sonë ashtu ne nuk mund të hidhemi përtej mendjes sonë. Çdo gjë që themi e themi me mendjen. Sado që të përpiqemi që të dalim jashtë mendjes lë te përpiqemi sërish jemi brenda mendjes.

Shumë mirë, duke qenë se çdo gjë është në mendje Sadru’l-Muteelihini i beson kësaj: “E vërteta e qenies nuk mund të konceptohet me mendjen. Ne mund ta kuptojmë konceptin e qenies. Çdo njeri e kupton konceptin e qenies; por a është vetë qenia e konceptit të qenies? Mirë atëherë si mund të arrijmë tek vetë qenia? Vetëm duke kapërcyer mendjen tonë”. Mirë si mund ta kapërcejmë mendjen tonë? Kapërcimi i mendjes është një çështje e vështirë.

Nuk mbetet mendja që ju mund ta kapërceni atë. Kudo që të shkoni dhe mendja është me ju. Si rrjedhojë këtu është i nevojshëm “tenebbuhu” (zgjimi). Që të kalosh këtu; nuk bëhet me hap dhe laps, dhe me hedhje dhe lëvizje. Këtu është i nevojshëm “tenebbuhu” (zgjimi). Gjendet një vend në të cilin ka ndaluar mendja ime, mendja ime ka një rrënjë. Rrënja e mendjes sime është qenia e që ka krijuar mendjen time. Qenia nuk vjen në mendje ajo krijon mendjen.

Qenia absolute nuk vjen në mendje. Gjërat e dukshme të saj si pema, guri, deti etj. vijnë në mendje thelbi i qenies nuk vjen në mendje. Mirë çfarë është qenia e cila nuk vjen në mendje? Qenia është krijuesja e mendjes. Vetë mendja është njëra nga gjërat e  dukshme e mendjes. Këto janë çështje të vështira për t’u kuptuar nga disa nga ndjekësit tanë.

Larixhani: Mjeshtër, unë kam bërë një hulumtim në veprat e Mullah Sadrasë. Ky urtak i madh na tregon dy udhë, thuajse për të na hedhur dhe me thënen tuaj për të na hedhur në anën tjetër të mendjes dhe për të përfituar “tenebbuhun” (zgjimin). Njëra nga këto mban titullin: “Basit Fitri Idrak” (Koncepti i Natyrshëm i Thjeshtë) në vëllimin e dytë të veprës me titull: “Esfaru’l-Erbaa (Katër Udhëtarët). Aty ai kumton se ai i cili vjen ne këtë botë sjell me vete këtë “koncepti e natyrshëm të thjeshtë”. Ka gjasa që edhe zgjimi të jetë tjetri i kësaj natyrshmërie. Njerëzit në këtë botë ndahen në dy, disa e harrojnë atë konceptim të thjeshtë të cilin e kanë sjellur me vete. Ata kanë nevojë për të dërguarit për t’ia kujtuar rishtas. Ndërsa disa nuk e harrojnë këtë. Këta janë kujdestarët. Kjo është e para.

Ndërsa e dyta është prova e prerë e atyre që janë të sinqertë (burhanu’s-siddikini). Natyrisht se këtu është ndikuar dhe nga prova e Ibn Sinasë. Me aq sa mund të shikoj unë si Ibn Sina dhe Suhreuerdiu kanë dhënë shumë mund në këtë luginë. Ibn Sina në “Feda Insanu’l-Mualaki Fi’l-Feda” (Njeriu i Ngjizur në Hapësirë) kumton kështu: “Njeriu në asnjë mënyrë nuk është i hutuar nga gjendja e tij. Me diturinë e tij mund të jetë paraardhësi i diturisë në këndvështrimin e tij”. Ose njohja e vetes për të cilën ka bërë fjalë Suhreuerdiu për të cilën ka folur nën kreun me titull: “berahinu’s-siddikini” (provat e të sinqertëve). Dhe Mulla Sadra pasi ka ardhur e ka nënvizuar atë dhe i ka shtuar asaj disa gjëra të reja nën kreun me titull: “prova e të sinqertëve”.

Unë nuk kam parë një udhë tjetër përveç këtyre dy udhëve. Por ai këshillon dhe për një udhë tjetër. Ajo është kapja e njeriut pas prehrit të fesë. Po i lëmë për më vonë ajetet dhe përcjelljet në lidhje me këtë çështje.

Mjeshtër tani nëse ne e marrim si urë këtë “konceptin e natyrshëm të thjeshtë” mes vetes sonë dhe asaj bote e cila a krijuar mendjen tonë problemi zgjidhet. Dhe sipas meje kjo është udha më e mirë dhe më e thjeshtë. Edhe “prova e të sinqertëve” duket se është mbështetur në këtë “konceptin e natyrshëm të thjeshtë”. Sipas jush a nuk duken si të njëjta këto të dyja?

MjeshtërDinaniu: Jo nëse më lejoni dua të bëj një ndreqje. Këtu të dyja çështjet ngatërrohen me njëra-tjetrën. E para është “prova e të sinqertëve”. Po ai cili e ka shpikur këtë për herë të parë është Ebu Ali Sina. Pas Ebu Ali Sinasë dhe deri më tani janë shkruar 19 përsëritje, që kanë të bëjnë me provën më të madhe të prerë dhe të delikate, të cilat kanë argumentuar diturinë e qenies dhe të Vërtetin e Bekuar dhe të Madhëruar.

Thelbi i çështjes është njëshi; por janë bërë 19 përsëritje. Domethënë erdhi njeri dhe i shtoi kësaj përsëritje të reja. Por ai që ka tërhequr vëmendjen ndaj thelbit të çështjes është Ibn Sina. Thelbi i çështjes pra ky është ndryshimi mes “provës së të sinqertëve” dhe “konceptit të natyrshëm të thjeshtë” që ju thatë.

Nuk ka dyshim se njeriu zotëron diturinë e natyrshme. Megjithatë dhe kjo dituria e natyrshme ka dy kuptime. I pari nga këta është ai në terorinë e Platonit. Në këtë çështje ka një teori të Platonit. Natyrisht se disa fjalë të Platonit ndonjëherë nuk shfaqin përputhje me ajetet e Kur’anit. Kësaj i thuhet dhe “nadharijjetu’t-tedhekkuri” (teoria e kujtimit).

Teoria e kujtimit është kjo: Njeriu në mbledhjen e “e lestu” (a nuk jam) ose në botën tjetër në botën e shpirtrave dinte çdo gjë. Kur erdhi në këtë botë harroi çdo gjë. Tani kur ndeshet me ngjarjet i kujtohen ato që dinte atje. Pra njeriut nuk i vjen ndonjë gjë nga jashtë. Çdo gjë është brenda njeriut dhe kur ndeshet me ndonjë gjë fillon të kujtohet. Kësaj i thuhet dhe “nadharetu’t-tedhekkuri” (teoria e kujtimit). Sipas kësaj unë si përmbledhje nuk marr asgjë nga jashtë, çdo gjë është brenda meje dhe unë kur ndeshem kujtohem.

Bëhet një shëmbëllim i tillë. Një dritë digjet nga brenda. Pra flaka nuk vjen nga jashtë dritës ajo shkëlqen brenda saj. Për të mund të djegur këtë dritë që brenda ka vajgur duhet vetëm një shkrepëse. Ja pra kjo është teoria kujtimit e Platonit. Kjo është një teori e rëndësishme; por tani nuk po hyj në këtë çështje.

Ashtu siç e përmendët dhe ju çështja e “ilmu’l-basitit” (diturisë së thjeshtë) dhe “ilmu’l-murekkebit” (të dish që nuk e di) e Mullah Sadrasë është shumë e rëndësishme. Sadru’l-Muteelihini me këtë “ilmu’l-basiti” (diturisë së thjeshtë) dhe “ilmu’l-murekkebit” (të dish që nu e di) ka bërë një manovër të madhe. Kjo nuk ka të bëjë me teorinë e Platonit. Këtë kur ne e mësojmë në etapën e parë bëhet “ilmu’l-basiti” (dituri e thjeshtë).

Pra unë e di që kjo është tryezë, e di qëështë e rrumbullakët. Unë e di që ky është mur.Ja pra unë e di që kjo është e kuqe, kjoështë pemëetj.,i di të tëra këto. Mbase këtë dituri e zotërojnë dhe kafshët. Pra dhe kafshët e dinë qëkjo është pemë, kyështë ushqim, çfarë është e dëmshme për veten dhe se çfarë mund të mundin.

Megjithatë ka dhe një gjë e cila i përket vetëm njeriut. Kjo është si më poshtë: Krahas diturisë sime që kjo është tryezë unë e di dhe që e di që kjo është tryezë. Ja pra kjo është tej mase e rëndësishme dhe shumë pak njerëz tregohen të vëmendshëm ndaj kësaj. Ja pra ky është thelbi: Unë e di që kjo është tryezë; për më tepër e di dhe këtë që unë jam që e di që kjo është tryezë.

Larixhani: Pra e di që e di.

MjeshtërDinaniu: Po ju lumtë. Pra e di që e di. Ja pra kësaj i thuhet: “ilmu’l-murekkebi” (të dish që nuk e di). Për shembull mendoni për një njeri duhanpirës i cili i numëron cigaret. Kur ai numëron një, dy, tre ai nuk di vetëm numërimin por di dhe se numëruesi është ai vetë. Pra unë e di si numrin e cigareve dhe njeriun që i numëron ato. Ja pra kësaj i thuhet ndërgjegjie. Perëndimorët kësaj i thonë “consciousness”. Ndësa në gjuhën arabe i thuhet “ua’i”. Pra unë e di dhe e di që e di.

Mullah Sadra këtu e shikon përgjegjësinë. Ai citonqë nëse një njeri e di; por nuk e di që ai nuk e diai nuk ështëpërgjegjës. Njëlloj si kafshët... Edhe kafshët dinë disa gjëra, për shembull ato dinë dobitë e tyre, ata shkojnë pas gjërave që do t’i shfrytëzojnë. Ato i qëndrojnë larg gjërave që i dëmtojnë. Por ato nuk e dinë që e dinë. Për këtë arsye asnjë kafshë nuk është përgjegjëse për propozimet hyjnore. Njeriu është qenia e vetme që di dhe e di që e di. Ja pra për këtë arsye është përgjegjës.

Mirë përse njeriu di dhe e di që e di? Sepse ai zotëron mendjen. Ja pra ky është fitimi i mendjes. Mendja dhe e di edhe e di që e e di. Kjo është shumë e rëndësishme, nëse ajo nuk e di se di atëherë nuk bëhet “consciousness”. Pra nuk ka ndërgjegjie. Aj bëhet e ditur vetëm instiktivisht. A nuk dinë dhe kafshët instiktivisht?

Nëse “ilmu’l-basiti” (dituria e paditurisë) do të kishte qenë bazë, tëherë ndoshta dhe dituria e kafshëve do të ishte më e tepërt se sa e jona. A e dini përse? Sepse kafshët bëjnë më pak gabime. Madje nuk bëjnë aspak. Ndonëse sipas nesh ato bëjnë gabime sipas vetes së tyre ato nuk bëjnë gabime. Sepse asnjë kafshë nuk arrin që ta kuptojë gabimin që ka bërë. Edhepse kafshët bëjnë gabime ato nuk arrijnë ta kuptojnë se kanë bërë gabim. Ato bëjnë gabime sipas nesh sipas vetes së tyre nuk bëjnë. Ne e kuptojmë që ato kanë bërë gabim si pasojë e zotërimit të “ilmu’l-murekkebit” (të dish që nuk e di).

Tregohuni të vëmendshëm kjo është një çështje shumë  e rëndësishme. A mund ta kuptoj unë që kam bërë gabim? Po e kuptoj. Mirë nga e kuptoj që kam bërë gabim? Sepse e di që e di. Nëse nuk do ta dija që e dija nuk do të mund ta dija që kam bërë gabim. Pra unë e di që dituria që kam qenë në zotërim më parë, ishte e gabuar si dituri. Mirë kur e kuptoj unë se dituria ime është e gabuar në kohën kur e di qëe di. Nëse nuk do të kisha dituri në çështjen e diturisë nuk do tëmund të kuptoja që kam bërë gabim. Ja pra për këtë arsye asnjë kafshë nuk mund ta dijë gabimin e tij. Sepse ajo nuk ka dituri në çështjen e diturisë. Por njeriu në çështjen e diturisë si pasojë e zotërimit të diturisë e di që kjo dituri është e gabuar. A e dini se sa e dobishme është për njeriun që të arrijë të kuptojë gabimin e tij? Nëse njeriu nuk do të kishte arritur që të kuptojë gabimin e tij, nuk do t’i mbeste asnjë ndryshim nga kafsha. Si pasojë e arritjes së kuptimit ai i ndreq gabimet dhe ecën përpara në udhën e ngritjes.

Të dish se di domethënë zotërimi i diturisë në çështjen e diturisë është jashtë mase i rëndësishëm - që kësaj Mullah Sadra i thotë “ilmu’l-murekkebi” (të dish që nuk e di). Duke qenë se ne dimë që e dimë arrijmë që ta kuptojmë udhën e vërtetë. Në këtë gjendje nëse nuk e dimë që e dimë mjerë ne! Cila është e kundërta që të dish se e di? Të mos e dish që nuk e di. Nëse e di dhe nëse e di se e di, kjo është “ilmu’l-murekkebi” (të dish që nuk e di). Nëse nuk e di dhe nëse nuk e di që nuk e di kjo është “xhehlu’l-murekkebi” (të mos e dish që nuk e di) dhe është shumë e rrezikshme. Ja pra kështu janë kafshët. Ato nuk e dinë dhe nuk e dinë se nuk e dinë. Por njerëzit nuk dinë shumë gjëra; por ata e dinë që nuk e dinë.

Të mos e dish që nuk di, sa mbresëlënëse është kjo në jetën e njeriut, kjo ëshë ajo që hap dyert e përparimit. Nëse e di që nuk e di dhe nëse përpiqem për të ditur, shkoj pas të diturës. Por çfarë ndodh nëse nuk e di që nuk di? Unë nuk shkoj kurrë pas shkencës dhe diturisë. Njeriu i cili nuk di dhe nuk e di që nuk di mbetet përgjithmonë në “xhehlu’l-murekkebi” (të mos e dish që nuk e di).

Si rrjedhojë kemi një “xhehlu’l-murekkebi” (të mos dish që nuk e di), në të njeriu nuk di dhe nuk e di që nuk di. Përballë kësaj kemi dhe “ilmu’l-murekkebin” (të dish që nuk e di). Në këtë njeriu di dhe e di që di. Sadru’l-Muteelihin ka ndaluar shumë mbi “ilmu’l-murekkebin” (të dish që nuk e di). Ai thotë se përgjegjësia bëhet me këtë dhe se të dërguarit janë dërguar për njerëzit që e dinë se e dinë këtë. Ja pra kjo është dhe shtylla e përgjegjësisë dhe udha e përparimit dhe udha e ngritjes.

Larixhani: Me lejen tuaj po bëjmë një pushim të shkurtër.

***

Larixhani: Mjeshtërkëtu vijnë në rend të ditës dy pyetje. Kur unë them që e di që e di çfarë është ajo që unë di këtu? Pra cila është gjëja që unë dija që në fillim? Kjo është pyetja e parë.

Ndërsa pyetja e dytë është nëse unë di që di si është e mundur që unë zvarritem sërish në padituri?

MjeshtërDinaniu: Lërmëni t’u jap përgjigjie pyejes suaj të parë. Ky është pikërisht çasti i “ilmu’l-hudurit” (diturisë së pranishme) dhe i “ilmu’l-husulit” (diturisë së fituar). Për shembull unë them që kjo tryezë është e rrumbullakët, kjo tryezë peshon kaq kile. Ky mur është kaq metra i gjatë. Dituritëe mia mbi këto janëtë fituara. Sepse këto janë jashtëmeje dhe unëzotëroj dituri në lidhje me këto. Ja pra kësaj i thuhet “ilmu’l-husuli” (dituri e fituar).

Ndërsa qenia ime e diturisë sime mbi këtë mur i thuhet “ilmu’l-huduri” (dituri e pranishme). Dituria ime që zotëroj mbi diturinë është e pranishme. Lejomëni t’ua përsëris dituria ime në lidhje me gjatësinë kaq metra të këtij muri është e fituar. Sepse ajo është jashtë meje dhe unë e di atë ja pra kësaj diturie i thuhet dituri e fituar. Por dituria ime që zotëroj mbi gjatësinë kaq metra të këtij muri është dituri e pranishme. Pra dituria mbi veten time është e pranishme.

Dituria ime mbi këtë mur gjendet si një pamje në mendjen time. Ky mur ka një pamje të fituar në mendjen time. Pra pamja e tij e cila gjendet jashtë meje është “fituar” në mendjen time. Ja për këtë arsye asaj i thuhet “e fituar”. Por dituria mbi diturinë brenda meje është “e pranishme”.

Larixhani: Mirë por nëse do ta shikojmë mbi të vërtetën e qenies mbi “misdakun” (e barasvlefshmja e jashtme e konceptit)... Kur njeriu vjen në këtë botë vjen së bashku me një koncept të natyrshëm të thjeshtë mbi personalitetin e të Vërtetit e Madhëruar. Domethënë ai cili zotëron këtë harron dhe Allahu dërgon të dërguarit për t’ia kujtuar këtë. Kjo pikë është e rëndësishme. Cila është ajo dituria e parë që ne sjellim kur vijmë në këtë botë?

MjeshtërDinaniu: Shikoni ju ngatërroheni dhe këtu. Këtu po bëni fjalë për “ilmu’t-tedhekkurin” (diturinë e kujtimit). Pra ju thoni se ne që në fillim i dinim të tëra dituritë tona mbi murin, malin, gurin, mizën; por i kemi harruar. Dhe kur ndeshemi me to u kujtuam për këtë diturinë tonë.

Unë e ceka dhe më parë që është e pamundur që ta përfitojmë diturinë si të fituar mbi thelbin e qenies. Shikoni e kam thënë me dhjetra herë, për të patur dituri mbi një gjë, ju duhet të vini ballë përballë me të. Nuk ka rëndësi se sa e madhe është kjo, për shembull ju qëndroni përballë galaksive dhe mund të thoni se galaksia është në diturinë time. Por ju nuk mund të qëndroni përballë thelbit të qenies. Sepse duhet të qëndrosh jashtë qenies. Për të përfituar diturinë e fituar mbi të duhet të qëndrosh jashtë saj. Unë e di këtë tryezë sepse unë jam jashtë saj dhe zotëroj dituri duke e shikuar atë. Mirë si do të qëndroj unë jashtë saj për të mund të shikuar në thelbin e qenies? Kjo është e ndryshme nga dituria e natyrshme. Kjo nuk ka të bëjë me të natyrshmen ose me jo të natyrshmen. Pohoj se është e pamundur dituria si e fituar mbi thelbin e qenies. Çfarë do të thotë e pranishme? Domethënë ti je qenie. Je një pjesë e qenies.

Larixhani: Unë jam përfaqësuesi i qenies.

MjeshtërDinaniu: Nuk je përfaqësuesi i qenies, ti je vetë qenia. Ti je shfaqja e qenies. Ashtu siç citova qenia është përfshirëse. Unë po bëj fjalë për thelbin e qenies, i cili nuk ka tjetër përveç tij. Kur ju thoni përfaqësues, kjo nënkupton se ju po flisni për dy gjëra të ndara në formën përfaqësuesi dhe i përfaqësuari. A është zëvendësi vetë i zëvendësuari? Pra ti nuk je një gjë tjetër përveç qenies që të mund të jesh përfaqësuesi i saj.

Larixhani: Kur thuhet: “Ne e bëmë njeriun prijës” çfarë është ai prijës?

MjeshtërDinaniu: Nuk ka një gjë të tillë si prijës. Ky është dyjëzim, në qenie nuk ka një gjë të tillë si dyjëzim. Këtë e kam cekur dhe më parë. Qenia ka vetëm të kundërtën e saj dhe ajo është mungesa.

Larixhani: Mirë a nuk ka dyjëzim në “mexhulijjet” (qenësi)?

MjeshtërDinaniu: Kush është “xha’ili”, kush është “mexh’uli”? (Kush është Qenia, kush është qenia?)

Larixhani: Allahu është “xha’ili”.

MjeshtërDinaniu: Ja pra Allahu është qenia. A është Allahu jashtë qenies?

Larixhani: Jo.

MjeshtërDinaniu: Në rregull pra... Çështja e qenies është një çështje shumë e vështirë. Një gjë jashtë qenies është pa kuptim. Nuk ka asgjë jashtë qenies. Si rrjedhojë nuk ka as përfaqësues, as zëvendësues, këta janë pa kuptim. Teoria e kujtimit e Platonit është një çështje më vete. Sipas tij ju ishit në zotërim të diturisë mbi këtë tryezë që në botën e përjetshme dhe tani po ndesheni.

Megjithatë kur vijmë në çështjen e thelbit të qenies nuk ka asgjë jashtë qenies dhe se është e pamundur një dituri e pranishme mbi thelbin e qenies. Kjo është jashtë mendjes.

Larixhani: Mjeshtërnëse më lejoni si pasojë e qenies se çështjes shumë delikate dhe e rëndësishme po iu lexojmë një fragment nga Shejhu’r-Reisi (Ibn Sina) që ka të bëjë me “konceptin e pranishëm” dhe ta mbyllim këtë çështje.

Në fakt jeta, nuk është asgjë tjetër përveç çështjes së qenies. Njeriu në botën e qenies është si lojtar dhe shikues. Ata të cilët kanë shikueshmëri të shumta kanë dhe role të shumta. Kjo lojë duhet të jetë mes të dashurit dhe të dashuruarit.

Dil ez men bord u ruj ez men nehan kerd,
Hoda ra ba ki in bazi teuan kerd.

 

Zemrën e mori nga unë dhe e fytyrën e fshehu nga unë,

Për hir të Allahut më kë i mjaftoi fuqia për këtë lojë.

Shejhu’r-Reisi, (Ibn Sina) në teorinë e tij “insanu’l-mualaku fi’l-feda” (njeriut të ngjizur në hapësirë) bën me shenjë tek dituria e pranishme. Edhe hirësia juaj në librin tuaj këtë e keni sqaruar si “tenebbuhu” (zgjimi). Ai kumton se njeriu nuk është kurrë i hutuar në gjendjet e tij. Si rrjedhojë e kësaj pranie që gjendet tek vetë vetja e tij merr jetë dituria dhe ndërgjegjia në të. Dhe kjo me anë të provës së prerë arrin tek një tjetër provë e prerë. Ajo është si vijon: Nëse një njeri, lë mënjanë vetëm ag’jarin (çdo gjë që mbetet jashtë vetëm në praninë absolute), - pra në të vërtetën e qenies - ai zotëron njëjësimin dhe domosdoshmërinë e qenies.

MjeshtërDinaniu: Kuptimi i diturisë së pranishme është pakëz i vështirë; sepse dalja e njeriut jashtë mendjes së tij është shumë e vështirë. Ata thonë e pranishmja; por kërkojnë të fituarën. Edhe në këtë çast kështu është... Kur ata thonë dituria e pranishme ata thonë vetëm emrin e saj. Por ata pandehin se dituria e pranishme, është një pjesë e cila i përket diturisë së fituar. Ata orvaten që të përfytyrojnë diturinë e pranishme. Kjo është një gjë që nuk mund të ndodhë. Dituria e pranishme është një gjë nuk mund të përfytyrohet. Përfytyrimi vjen nga e pranishmja; pore pranishmja, nuk nuk mund tëshfaqet në përfytyrim. Mendimi vjen nga e praishmja, por e pranishmja nuk mund të shfaqet me mendimin. Dituria vjen nga e pranishmja; por e pranishmja nuk mund të sqarohet me diturinë.

Në thënien qe lexuam nga Shejhu’r-Reisi Ebu Ali Sin ai ka dashur që të jepte një shembull ai që paraqitëm pak më parë. Ky shembull nuk është një shembull që të mund të bëhet provë. Perëndimorët ende nuk kanë mundur që ta kuptojnë drejtë “insanu’l-mualakin” (njeriun e ngjizur) të Ibn Sinasë. Për këtë arsye disa herë ata e kanë përkthyer gabim dhe “insanu’l-mualakin” e kanë përkthyer si “njeriu që fluturon”. Ky është një përkthim plotësisht i gabuar.

Ibn Sina me “insanu’l-mualakin” (njeriun e ngjizur) ka dashur të thotë këtë. Ndonëse njeriu nuk zotëron diturinë e fituar ai zotëron të pranishmen. Kjo është vetëm një hipotezë me këtë ai ka dashur vetëm të përfytyrojë. Ashtu siç ceka kjo nuk është një gjë që mund të provohet. Mirë por si e ka përfytyruar këtë?

Ai ka përfytyruar një njeri, për shembull një njeri 20 vjeç. Ky njeri është në hapësirë. Përse sepse nëse do të ishte në tokë, këmba e tij do t’i shkelte dheun dhe me shqisën e të prekurit do ta ndjente atë. Ai është në një kohë të vakët, nuk është as nxehtë dhe as ftohtë. Sepse nëse koha do të ishte e ftohtë ose e nxehtë, ai do ta ndjente atë me anë të diturisë së fituar. Si rrjedhojë koha nuk duhet të jetë as e nxehtë dhe as e ftohtë, që ai të mos e ndjejë të nga jashtë. Ky njeri nuk ka as shqisën e të shikuarit, as të dëgjuarit, as të prekurit dhe as të shijimit. Pra nga jashtë ai nuk dhet të fitojë asnjë shqisë. Ai nuk duhet të ketë shikuar asnjë qenie. Domethënë përfytyroni një njeri të tillë pezull në hapësirë, çfarë ka në mendjen e këtij njeriu sipas jush? Vallë një njeri i tillë a ka mendje?

Ai as nuk ka prekur, as ka shikuar, as ka dëgjuar, as ka shijuar, ai nuk ka ndjerë asgjë.Pra ky njeri të cili e ka përfytyruar Ibn Sina thuajse është me zero kilometra. Pra Ibn Sina ka përfytyruar një njeri icili nuk zotëron diturinë e fituar. Tani ky njeri e zotëron apo nuk e zotëron veten e tij? E zotëron... Ja pra kjo është e pranishme. Por ai nuk mund ta përfytyrojë atë. Ai e zotëron veten dhe për shembull nëse ju i ngulni një gjilpërë në këmbë ai e ndjen atë dhe hidhet përpjetë. Ibn Sina ka dashur të marrë si shembull një njeri i cili nuk ka mendje por ka të pranishmen. Çfarë do të thotë ka të pranishmen, pra do të thotë vetja e vetes. Ja pra e pranishmja do të thotë “vetja e vetes”. Por si e fituar a nuk e di që është “vetja e vetes”.

Shumë mirë, ky, është njeriu para mendjes. Mirë por njeriu që ka mendje si largohet nga mendja? Ja pra me “tenebbuhun” (zgjimin) për të cilin folëm. Pra me rikthimin në gjendjen para zgjimit të mendjes.

Larixhani: Ju faleminderit shumë mjeshtër ne përfituam shumë. Me dëshirën që do të takohemi në programin pasardhës...

Burimi : Medya Şafak