Sepse nuk ka asgjë tjetër përveç qenies. Çfarë mund të ketë tjetër përveç qenies që të vijë dhe të na përshkruajë qenies? Sepse si që përshkruan është gjithmonë jashtë asaj që përshkruhet. Madje kur ne mundohemi që të përshkruajmë qenien - që ne përshkimin nuk mund ta përshkruajmë - çdo gjë që themi e themi me gjuhën e qenies. Qenia flet me gjuhë tonë, ne nuk flasim mbi qenien.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të çmuar dhe ndjekës të dashur të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini ne kemi disa programe që së bashku me Mjeshtër Dinaniun po bëjmë fjalë për mendimet Mullah Sadrasë. Sot nëse do Allahu do të bëjmë fjalë për mendimet themelore dhe parimet e ketij njeriu të madh të historisë së urtësisë.

Mjeshtër i nderuar, Hekim Mullah Sadra me të vërtetë është një njeri i mrekullueshëm... Ne e pandehnim “Methneiun” (Përsëritësin) si një oqean; por tani me të vërtetë shikojmë se edhe ai është një oqean tjetër. Ne në fushën e urtësisë dhe filozofisë jemi në zotërim të thesareve që na bëjnë krenarë megjithatë ne përfitojmë shumë pak nga këta. Brenda kufijve të këtij programi dhe kornizës së pritshmërisë së ndjekësve tanë ne kërkojmë që të përfitojmë nga uji i këtij deti.

Hekim Mullah Sadra pranon një themel mbi të cilin mbështetet çdo gjë. Ai pranon të qenit rregullin e urtësisë, parimin e çështjeve hyjnore, ai i quan të tëra shkencat, njëshmërinë, kthimin, ringjalljen etj. se rrotullohen përreth të tërë shkencave. Për më tepër ai e shikon dhe “xhehlu’l-murekkebin” (të mos dish se nuk e di) si mosditjen e njeriut të postit të tij.

Mjeshtër i nderuar tani duam të gjejmë një përkufizim të qartë dhe të lehtë për qenien. Sepse kjo është nëna e të tëra çështjeve tona. Nëse njeriu e kupton mirë qenien, i kupton edhe mendimet e Mullah Sadrasë; sepse qenia, është çelësi i kuptimit të mendimeve të tij. Për këtë shkak ne kërkojmë nga ju që të na bëni një përkufizim të thjeshtë dhe të qartë të qenies.

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Ju edhe pyetët një pyetje shumë të madhe, që ka të bëjë me një çështje më “bedihi”, pra më të qartë edhe më latë ballë përballë me një “teklifu ma la jutak” (një barrë që nuk mund ta ngrej). Ju kërkoni nga unë që të bëj përkufizimin e qenies. A është qenia një gjë që unë ta përshkruaj atë? Kush mund ta përshkruajë qenien?

A ka një gjë e cila mund të përshkruajë qenien përveç qenies? Kush jam unë që të përshkruaj qenien. A jam një qenie apo nuk jam një gjë (la uxhud) që nuk është qenie që të përshkruaj qenien? Nëse unë jam një gjë që nuk është qenie si mund ta përshkruar të qenit? Nëse jam një qenie atëherë duhet të përshkruaj qenien e qenies. Mbase fjalimet e mia që kundërshtojnë këtë përshkrim janë një përshkrim. Nëse tregoheni të vëmendshëm unë ua kam dhënë përgjigjien pyetjes suaj.

Qenien nuk mund ta përshkruajë askush tjetër përveç vetë qenien. Sepse nuk ka asgjë tjetër përveç qenies. Çfarë mund të ketë tjetër përveç qenies që të vijë dhe të na përshkruajë qenien? Sepse si që përshkruan është gjithmonë jashtë asaj që përshkruhet. Gjëja e përshkruar është e ndryshme nga gjëja që e përshkruan. Mirë por a gjendet ndonjë gjë tjetër që të vijë dhe të na përshkruajë qenien? Nuk ka asgjë tjetër përveç qenies.

Larixhani: Edhe qenia nuk mund ta përshkruajë veten.

Mjeshtër Dinaniu: Jo qenia mund ta përshkruajë veten. Ky është thelbi i çështjes. Në fakt këtu qëndron e tërë aftësia e Sadru’l-Muteelihinit (Mullah Sadrasë). Pikërisht ashtu siç ceka pak më lart ky është “xhehlu’l-murekkebi” (të mos dish se nuk e di). Qenia e përshkruan veten; por ne nuk e dimë se si qenia e përshkruan veten me gjuhën tonë.

Madje kur ne përpiqemi që të përshkruajmë qenien - që ne përshkrimin nuk mund ta përshkruajmë - çdo gjë që themi e themi me gjuhën e qenies. Qenia flet me gjuhë tonë, ne nuk flasim mbi qenien.

Ai që flet nëse flet mbi një gjë ai duhet të jetë jashtë asaj gjëje. Për shembull unë flas për tryezën. Unë qëndroj jashtë tryezës dhe flas mbi atë. Unë flas për murin. Unë qëndroj jashtë murit dhe flas për murin. Unë flas për botën, unë e llogaris veten sikur jam jashtë botës dhe flas mbi botën. Mirë por kur duhet të qëndroj unë që të mund të flas mbi qenien? Ku është e jashtmja e qenies? Një gjë e tillë nuk gjendet. Atëherë unë nuk mund të flas kurrë mbi qenien. Por nëse flas, në fakt kjo do të thotë se qenia po flet me gjuhën time. Nëse qenia flet me gjuhën time, atëherë kjo nënkupton se qenia, po flet mbi veten me gjuhën time. Si rrjedhojë vetë qenia duhet të flasë mbi qenia.

Larixhani: Tani ju kërkoj ndjesë mjeshtër.Nëse themi gjuha e qenies atëherë përse Meulana thotë kështu?

Ah sikur qenia të kishte gjuhë,
Të ngrinte perdet nga qeniet,
Çfarëdo që të thuash në lidhje me qenien,
Dije këtë se e mbyll atë me një perde të re mbyllëse.

Domethënë ne si një qenie çfarëdo që të themi mbi qenien ne jemi duke i shtuar asaj një perde të re.

Mjeshtër Dinaniu: Po edhe Meulana thotë të njëjtën gjë. Meulana nuk është një filozof, ndonëse nuk është një urtak dhe ka jetuar para Mullah Sadrasë thotë të njëjtën e kuptimit që e pranon si bazë të qenit e Mullah Sadrasë. Kur ai citon “Ah sikur qenia të kishte gjuhë”, ai kumton se gjuha e konceptit nuk gjendet. Në fakt qenia ka gjuhë. Nëse qenia nuk do të kishte gjuhë si do të mund të flisja unë? Unë kam gjuhë sepse unë jam, pra jam i pranishëm. Duke qenë se jam i pranishëm nëse kam gjuhë e kam falë qenies. Nëse qenia nuk do të kishte gjuhë a ka gjuhë mosqenia? Mosqenia nuk ka gjuhë, por qenia ka gjuhë. Meulana kur citon “Ah sikur qenia të kishte gjuhë”, ai do të thotë “Ah sikur të fshehtat të dilnin në shesh”.

Shikoni çështja e qenies që ju po bëni fjalë këtu është çështja më themelore e njeriut. Kjo është baza e çdo gjëje, nuk ka asgjë tjetër përveç qenies. Çdo gjë është e pranishme me qenien. Prejardhja e çdo gjëje është qenia. Mirë çfarë është vetë qenia? Dituria e njeriut mbi qenien është e dobët. Njerëzit në vend të qenies (uxhudit) njohin të pranishmen (meuxhudin). Ky ishte problemi themelor i historisë. Kësaj çështjeje së cilës u janë drejtuar disa filozofë perëndimorë, është një çështje mbi të cilën Sadru’l-Muteelihini e ka shqyrtuar katër qind vite më parë.

Ashtu siç do ta prekim edhe me vonë Sadru’l-Muteelihini e ka zënë me gojë qenien fillestare  të të qenit (asaletu’l-uxhudi). Unë nuk po them se para Mullah Sadrasë nuk kishte asnjë që besonte në qenien fillestare të të qenit. Edhe nëse disa nuk e pranojnë unë e shoh Ibn Sinanë si një filozof që beson në qenien filestare të të qenit. Nëse vjen radha do të bëj fjalë për këtë.

Mendimi i qenies fillestarë të të qenit ishte edhe më parë; por Sadru’l-Muteelihini, e zuri me gojë provën e qenies fillestare të të qenit. Ai e shtjelloi këtë çështje dhe bëri të mundur që kjo çështje të fitonte famë. Të paktën nuk ka një të ngajshme si kjo në historinë islame; ka gjasa që kjo mund të mos jetë as në historinë e Perëndimit. Heroi i mendimit të qenies fillestare të të qenit është Sadru’l-Muteelihini.

Tani le të vijmë në çështjen e qenies njerëzore së të qenit. Askush nuk mund të jetë i zënë në befasi nga çështja e qenies. A është e mundur që njeriu i pranishëm të jetë i zënë në befasi nga qenia? Çfarë do të thotë “unë jam i pranishëm”? Kjo do të thotë “unë jam i qenësishëm”. Atëherë a mund të jem i zënë në befasi nga qenia? Nga në anë po, por nga ana tjetër jo.

Jo vetëm njeriu; edhe kafshët, bimët, trupat e pajetë, engjëjt etj. një për një janë të pranishëm. Nuk ka asgjë tjetër përveç të pranishmeve. Megjithatë njeriu nuk njeh qenien (uxhudin) por njeh të pranishmen (meuxhudin). Por çdo e pranishme nuk mendon se është e pranishme me të qenit. Kjo tryezë është e pranishme, ne e njohim tryezën. Por nëse nuk do të ishte qenia e kësaj tryeze, ne nuk do ta dinim kuptimin e njohjes së saj. Nëse tryeza nuk do të ishte në zotërim të një qenieje si do të mund ta njihnim atë? Ne e njohim çdo gjë me qenien; por më shumë përqendrohemi tek e pranishmja e saj. Ne përqendrohemi shumë pak tek vetë qenia. Në këtë rast një qenia e zënë ne befasi mbetet pas perdes. Domethënë njeriu ka mbetur i zënë në befasi nga qenia me shekuj të tërë deri më tani.

Çfarë do të thotë ka mbetur i zënë në befasi? Pra gjithmonë të pranishmet kanë qenë në vëmendje dhe të qenit nuk kanë qenë shumë në vëmendje. Edhe kur njerëzitduan të kenë qenien në vëmendje i drejtohen koncepteve. Kur ata duan të bëjnë fjalë për qenien ata krijojnë një koncept artificial mbi qenien dhe krijojnë një koncept të përbashkët në gjirin e të tëra të pranishmeve. Ky koncepti i përbashkëti krijuar në mesin e të tëra të pranishmeve, është thjesht një koncept. Sigurisht koncepti është i rëndësishëm; por koncepti nuk është vetë qenia dhe koncepti i qenies, nuk mund ta shfaqë qenien.

Çdo koncepti në botë ka “misdakun” e saj (baraspeshën e saj të jashtme). Për shembull kur thuhet tryezë është kjo gjëja që po e godas me dorë. Kur thuhet karrike ja është kjo karrike, kur thuhet mur ja ky është muri. Mirë por kur thuhet të qenit çfarë shfaq? Çdo gjë e shfaqur është e pranishme (meuxhud), nuk është të qenit (uxhud).

Qoftë ajo shqisore, qoftë ëndërrimtare, qoftë vegimtare le të jetë e mendjes, atje ku ju bëni me shenjë ajo gjë që ju bëni me shenjë është “e pranishme” (meuxhud). Mirë por duke lënë mënjanë “taajjunin” (domethënë gjërat e pranishme) a mund të bëhet me shenjë vetë tek qenia? Si mund të bëhet me shenjë?

Qenia nuk jep të pamje të drejtprëdrejtë që i përket vetes; pavarësisht kësaj ndonëse nuk mund ta bëjmë me shenjë drejtpërdrejtë tek vetë qenia, ne me çdo gjë që bëjmë me shenjë në një këndvështrim ia kemi bërë me shenjë asaj. Domethënë qenia duket në kallëpin e “taajjunit” (gjërave të pranishme).

Kjo tryezë së cilës po ia bëjmë me shenjë është një qenie (uxhud); mali, deti, karrikja, prona, bota engjëllore etj. çdo gjë është qenie; është qenie por “është një qenie brenda të pranishmeve”. Fjala “e pranishme” që po përdorim këtu është një term i urtësisë. Për këtë shkak do të jetë më me vend nëse themi “qenia brenda një cilësisë”.

Pra qenia, është një gjë që mund të bëhet me shenjë brenda një kallëpi, në një mënyrë logjike, vegimtare ose ëndërrimtare; por qenia nuk është një gjë mund të bëhet me shenjë në mungesë të pranisë, në mungesë të cilësisë, pra thjesht si qenie. Natyrisht përveç thënies për veten “unë jam”...

Sigurisht që thotë “unë jam”; por ne nuk e dëgjojmë gjuhën e saj me veshin e konceptit. Nëse bëhemi nga njerëzit e të pranisë, në hyjmë në zotërim të ndërgjegjies së pranisë, veshi ynë do të bëhet veshi i qenies. Gjuha jonë do të bëhet gjuha e qenies. Zëri i qenies duhet të dëgjohet me veshin e pranisë. Me gjuhën e pranisë duhet të flitet gjuha e qenies. Në fakt kjo është një gjë shumë e thjeshtë dhe e fshehtë. Kjo është një gjë edhe shumë e thjeshtë edhe e ndërlikuar.

Larixhani: Tani le të qëndrojmë pakëz mbi këtë. Si mund ta përshkruajmë qenien me një gjuhë më të thjeshtë? Meulana thotë:

Gjëma e konceptit është kjo fjalë dhe gjendje,
Ta lash me gjak është e pamundur.

Atëherë duhet të kapërcejmë edhe fjalën edhe gjendjen. Mirë por çfarë gjuhe do të gjejmë? Sipas meje Mullah Sadra ka zbuluar këtë gjuhë. Nëse më lejoni që unë t’ua lexoj tekstin e tij, ju e sqaroni. Ai kur e ka analizuar qenien e ka ndarë në tri pjesë. E para është e vërteta e qenies. Kësaj i thuhet “innijjet”. E dyta është koncepti i qenies dhe e treta është cilësia. Domethënë ai këtu na ka bërë fjalë për tri etapa ose tri lloj qeniesh. Në lidhje me të vërtetën e qenies ai ka thënë “exhle’l-eshjai ue keshfen” (e para e gjërave dhe zbulimi).

Këtu do të ishte shumë mirë sikur t’i sqaronit thëniet “prani dhe zbulim”. Ai kumton në lidhje me cilësinë “mahijetuhu ahfaha, tasauuren ue iktinahen” (cilësia e fhehtë është përfytyrimi dhe mundësia). Këtu dua që ju të na sqaroni se përse ai ka thënë se cilësia është e fshehtë nga çdo gjë. Në lidhje me konceptin ai ka thënë “mefhumuhu ekna’l-eshja ani’t-tarifi, dhuhuren ue uduhen” (koncepti i mundësisë së gjërave nga përshkrimi, shfaqja dhe qartësia). A mund t’i sqaroni këto tri koncepte kyçe?

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo ndarje e bërë, mund ta ndahet edhe në dy. Të parës i themi edhe “hakikatu’l-uxhudi” ose e vërteta e qenies, ose “innijet” ose “sirfu’l-uxhudi” (vetë qenia). Ndërsa e dyta është “mefhumu’l-uxhudi” ose koncepti i qenies. Koncepti i qenies është gjëja e pranishme një mendjet e çdo njeriu.

Qoftë fëmijë, qoftë i moshuar, qoftë urtak, qoftë i rëndomtë të tërë e dinë konceptin e qenies. Ky është koncepti më bedihi (shumë i qartë). Ndoshta në botë nuk gjendet ndonjë koncept më i qartë se sa koncepti i qenies. Cili koncept mund të jetë më i qartë në mendjen e njeriut se sa koncepti i qenies? Koncepti më i qartë është qenia, çdo njeri e di se unë jam, ai është, ajo gjë është. Domethënë nuk ka koncept më të qartë se ky. Por cilësia nuk është nga pjesët e qenies. Në fakt cilësia nuk është qenie. Cilësia është kufiri i qenies, e qarta dhe masa e saj. Cilësia nuk mund të shikohet si një nga pjesët e qenies.

Qenia zotëron një të vërtetë dhe kjo e vërtetë e jashtme është vetë ajo. Çfarë do të thotë të jetë vetë e jashtmja? Do të thotë se nuk ka një lidhje me mendjen e njeriut. Nuk ka rëndësi nëse mendja e njeriut është ose nuk është qenia është qenie. Nuk ka rëndësi nëse sipërfaqja e tokës është ose nuk është qenia është qenie. Nuk ka rëndësi nëse bota është e pranishme ose nuk është qenia është qenie.Qenia (uxhudi) gjithmonë është qenie (uxhud), nuk është jo qenie (la uxhud). Kjo është e vërteta eqenies. Kjo nuk vjen dhe nuk strehohet në mendjen e njeriut. Cila mendje mund ta sjellë qenien tek vetja? Gjëja që vjen tek mendja, nuk është vetë qenia, është një koncept që i përket qenies.

Cilësinë do ta sqarojmë më pas, cilësia në fakt është përballë qenies. Pra cilësia nuk është qenie. Cilësia nuk është as qenie (uxhud) dhe as mungesë (adem) pra cilësia është një çështje pakëz e ndërlikuar. Në këtë pjesë që po lexoni Mullah Sadra kur thotë “mahijetu ahfa” do të thotë se qenie nuk është në zotërim të cilësisë. Kur ai thotë “Mahijetuhu ue kunhuhu fi gajeti’l-hafa” (Ciësia dhe qenësia është në majën e fshehtësisë) do të thotë këtë. Nëse njëri thotë se qenia ka cilësi kjo nënkupton këtë: Ajo është vetë cilësia e qenies. Çfarë do të thotë zotërimi i vetë qenies së cilësisë së vetes? Kjo do të thotë se jashtë qenies nuk ka cilësi.

Po iu sjell një shembull: Shikoni çdo gjë ka një cilësi. Njeriu ka një cilësi për shembull ai përshkruhet si “gjallesë folëse”. Pema ka një cilësi, atë e përshkruajmë në atë mënyrë. Ne themi ky është përshkrimi i pëllumbit, ky është përshkrimi i sorrës, ky është përshkrimi i malit, ky është përshkrimi i detit. Kjo është cilësia, domethënë ky përshkrim është cilësia. Por ajo është një gjë jashtë qenies. Mali ose mund të jetë ose nuk mund të jetë. (Domethënë është ose nuk është një gjë është një pyetje, cilësia e saj është një pyetje tjetër).

Për shembull mendoni për feniksin. Feniksi është një zog legjendar. Cilësia e tij është në mendjen tuaj. Për shembull për të ju thoni se është një zog legjenda që jeton në Malin Kaf; por nuk ka prani. Një gjë e cila ka cilësi edhe mund të jetë edhe mund të mos jetë. Ja pra kësaj i thuhet cilësi. Por vetë qenia nuk ka cilësi.

Ashtu siç lexuat më lart në teksin ku cilësia ndahej në pjesë, ka dashur të thuhet se nëse quhet cilësia e qenies, ajoështë pikërisht qenia. Pra qenia jashtë saj nuk ka ndonjë cilësi. Cilësia ime dhe e jona është jashtë nesh. Ne jemi njerëz dhe mund të mos jemi. Atëherë është jashtë nesh. Ne mund të zhdukemi, mund të vdesim, mund të zhdukemi; por cilësia jonë nuk mund të zhduket, sepse do të zhduket qenia jonë.

Këtu gjëja që është për qëllim është nëse do të quhet cilësia e qenies ajo cilësi është pikërisht qenia, nuk është e ndarë nga vetja.

Tani le t’i kthehemi atyre dy pjesëve: jo nuk ështët në zotërim të cilësisë dhe nesë na thotë se është cilësia ajo, është vetë vetja. Me thënien arabe “hue hue”... (ai ai)... Domethënë nuk është në zotërim të një cilësie jashtë vetes. Por qenia, e vërteta e qenies, mund të jetë e pranishmja e qenies. Kjo është pikërisht vetë e jashtmja. Nuk është një gjë e lidhur me mendjen. Nuk ka rëndësi nëse mendja e njeriut është ose nuk është; nëse konceptimi është ose nuk është, qenia është qenie.

Nëse një gjë është në mendjen tonë pra nëse ne jemi në zotërim të një përfytyrimi për qenien dhe i themi asaj qenie, kjo qenie është një koncept. Gjëja e çuditshme këtuështë bërja e qartë ose qartësimi i në shkallën e fundit të këtyre të dyjave në këndvështrimin e Mullah Sadrasë (pra si konceptin edhe të vërtetën). Prania e qenies është jashtë mase e qartë; por kjo zotëron një qartësi të pranishme. Nëse një njeri është nga njerëit e pranisë qenia është gjëja më e pranishme. Në botë nuk ka asgjë më të pranishme se sa qenia, sepse tekefundit nuk ka asgjë jashtë qenies. Koncepti i tij është me “bedihi” pra më i qarti. Kur ai thotë “Kunhuhu fi’l-gajeti’l-hafai” (Qenia është në majën e fshehtësisë) ka për qëllim të shprehet kështu: Nëse unë dua që ta përmbledh të tërë qenien nuk mund ta bëj këtë, sepse ajo është e fshehtë.

E vërteta me praninë e qenies është e qartë. Qenia e qartë e pranisë, është për njerëzit e pranisë. Pra për njerëzit që e kanë kapërcyer “taajjunin” ( gjërat e pranishme)... Në urtësi për njerëzit që e kanë kaluar të pranishmen thuhet se gjenden në postin e ligësisë. Për njërin që ka kapërcyer të pranishmen dhe ka arritur në postin e fenas prania e qenies është prania më e qartë.

Në kohën kur kapërcejmëtë pranishmen edhe koncepti bëhet më i qartë. Cilin koncept mund të tregosh në mendjen tënde më të qartë se sa koncepti i qenies? Tregomë një koncept më “bedihi” dhe më të qartë se sa koncpti i qenies. A ka ndonjë koncept të tillë sigurisht që jo.

Si rrjedhojë koncepti i qenies, me thenien e disa urtakëve, është më i qartë në këndvështrimin e vetë edhe të “përfytyrimit” edhe të përfytyruarit.

Ndonëse është kaq bedihi dhe i qartë ai është dhe i fshehtë në shkallën e fundit. Mirë por nuk është një kontrast të thuash se është jashtë mase i hapur edhe jashtë mase i fshehtë? Jo... Mirë përse jo? Sepse si pasojë e qenies në kufirin e fundit të qartësisë dhe të ndriçimit janë në kufirin e fundit të fshehtësisë. Domethënë ato qëndrojnë të fshehta si pasojë e fuqisë së shfaqjes. Fuqia e shfaqjes është shkak që ato të qëndrojnë të fshehta. Po iu sjell një shembull për ta sqaruar këtë.

Larixhani: Mjeshtër shembullin jepeni pas një pushimi të shkurtër.

***

Larixhani: Mjeshtër, kur përdorni fjalën prani, duhet të sqaroni edhe konceptet e ilmu’l-hudurit (diturisë së pranishme) dhe ilmu’l-husulit (diturisë së fituar). Në fakt ju i keni sqaruar këto në programet e kaluara por këtu është mirë nëse i cekni përsëri.

Mjeshtër Dinani: Po mirë; por nëse më lejoni më parë dua të plotësoj çështjen që e kam lënë në gjysmë. Edhe përgjigjia e pyetjes suaj gjendet këtu. Pak më prë cituam se ajo qëndronte e fshehtë si pasojë fuqisë së shfaqjes. Si mund të qëndrojë e fshehtë si pasojë e fuqisë së shfaqjes? Disa mund ta shikojnë këtë si një kontrast. Ai mund të thotë “e dukshmja është e dukshme, një gjë me sa fuqi mund të bëhet e dukshme aq më tepër bëhet e dukshme. Mirë atëherë përse të qëndrojë e fshehtë?”

Po e dukshmja, është e dukshme; por fuqia e e të dukshmes bëhet shkak për qëndrimi e fshehtë të saj. Tani po jap një shembull për këtë. A nuk është drita e qartë dhe e ndriçuar? Çdo gjë ndiçohet, duket me dritën. Nëse nuk është drita asgjë nuk duket. Qoftë kjo dritë materialiste qoftë dritë shpirtërore nuk ndryshon aspak. Nëse botës i mungon drita çdo gjë zhytet në errësirë, asgjë nuk duket.

Drita është ndriçim dhe ndriçon çdo gjë. Ne shikojmë çdo gjë rreth nesh falë dritës. Mirë a mund të shikojmë vetë dritën pa u pasqyruar në ndonjë gjë? Mendoni se jeni në hapësirë dhe drita nuk është pasqyruar në asgjë a mund ta shikoni vetë dritën? Nuk mund ta shikoni. Megjithatë shikoni çdo gjë falë dritës. Mirë por nuk mund të shikoni nuk shikoni si pasojë e qenies së saj të fshehtë apo si pasojë e qenies së saj tepër të dukshme? Që një gjë të mund të duket duhet që drita t’u pasqyrohet asaj. Drita e cila bën të mundur dukjen e çdo gjëje nuk duket kur nuk i pasqyrohet asgjëje përse nuk duket? Ajo nuk duket i pasojë e fuqisë së shfaqjes.

Le të kthehemi te qenia. Edhe qenia është në të njëjtën mënyrë. Qenia duket në çdo vend. Sepse çdo e pranishme, është e pranishme sepse është e qenë. Kjo tryezë është e pranishme atëherë e ka qenien. Deti është i pranishëm atëherë e ka qenien. Mali është i pranishëm atëherë e ka qenien etj... Por pa qenë dukshmëria pra në mungesë të malit, detit, gurit, tryezës etj. ku mund të shikohet vetë qenia?

Ku mund ta shikoni qenien? Ju mund të shikoni vetëm të pranishmet. Kur themi se qenia është e fshehtë si pasojë e fuqisë së shfaqjes ne nuk themi një fjalë kontrasti ose broçkull. Si rrjedhojë fuqia e shfaqjes së një gjëje mund të jetë shkak i qëndrimit të saj të fshehtë. Kur themi se e vërteta e qenies është e fshehtë kjo rrjedh si pasojë e fuqisë së shfaqjes.

Le të vijmë në pyetjen tuaj të dytë... Ju kërkuat nga unë që të përshkruaj praninë. Fatkeqësisht duhet t’iu them se prania nuk është një gjë që mund të përshkruhet. Vetëm se kërkon “tenebbuh” (kuptim, zgjim). Prania mund të konceptohet vetëm në gjendjen e pranisë. Unë sado që ta sqaroj, sado shfaqje oratorie që të bëj, unë nuk mund ta sjell në gjendje të gatshme as sa një grimcë të të pranishmes, për njërin që nuk është nga njerëzit e pranisë. Që një njeri të mund të arrijë tek prania duhet të jetë nga njerëzit e pranisë. Pa arritur tek prania nuk është e mundur që ta konceptoni atë.

Një gabim që kam shikuar në nxënësit e degës e filozofisë në disa universitete, është orvatja e tyre në përshkrimin e diturisë së pranishme. Dituria e pranishme nuk mund të përshkruhet, në çastin kur e përshkruani bëhet e fituar. Përshkrimi do të thotë futja e saj në konceptin tuaj. Përshkrimi nënkupton futjen e një gjëje në veshjen e konceptit. A mund të përshkruani një gjë pa e futur në koncept? Në çastin kur prania kthehet në koncept tanimë ajo nuk është më prani, bëhet e fituar. Si rrjedhojë prania nuk mund të përshkruhet me një kuptim. Mirë çfarë duhet të bëhet për të arritur tek prania? Duhet të fitohet zgjimi. Mirë si do të bëhet? Unë them se nuk mund ta gjesh praninë me fjalë. Ju me këtë fjalën time mund të bëheni i zgjuar dhe mund të arrini tek prania.

Tani iu sjell një shembull mbase në këtë mënyrë mund t’iu zgjoj. Nëse tregoheni të vëmendshëm nuk po them mund ta përshkruaj, po them “tenebbuh” (mund ta kuptoj). Kjo është mjaft e vështirë; por unë po përpiqem. Për shembull ju si i dini gjërat që dini? Me koncepte... Për shembull ju e dini këtë tryezë. A ka kjo tryezë një prani të sajën tek ju, apo ka konceptin e saj tek ju? Çdo gjë madje edhe vetë trupi juaj gjendet si një koncept në mendjen tuaj.

Njeriu e di çdo gjë me koncepte. Si rrjedhojë çfarë roli luajnë konceptet tek ju? Të vërtetat e botës, si drita e konceptit tek gjërat e botës (këto mund të jenë shqisore, vegimore, ëndërrimtare etj. mund të jenë në çdo mënyrë) tek ju gjendet prania. Pra ajo është e pranishme tek mendja juaj si koncept.

Njeriu çdo gjë që di e di me koncepte. Konceptet janë një mjet. Për shembull koncepti i kësaj tryeze është një mjet. Nëse koncepti i kësaj tryeze, pamja e kësaj tryeze nuk do të ishte në mendjen tuaj ju nuk do të mund ta dinit këtë tryezë. Atëherë çfarë janë konceptet mjete. Mirë tani po iu bëj këtë pyetje: Mirë si janë të gatshme këto koncepte tek ju? Me anë të një mjeti tjetër? Ju e dini këtë tryezë me koncept, mirë por a e dini konceptin e tryezës me një koncept tjetër? Vetë koncepti është i pranishëm tek ju. Tani a e kuptuat? Ja pra unë kësaj i them kuptim. Unë nuk e përshkrova.

Si pasojë e qenies me mjet të diturive të fituara, duke shikuar të vërtetat e jashtme, të përfituarat nga ato janë dituri të fituara. Por vetë dituritë kanë praninë e tyre tek ju, pra janë të pranishme tek ju. Dituritë tuaja mbi të vërtetat e jashtme janë të fituara; sepse ju i fitoni ato nëpërmjet tyre. Por ndërgjegjia dhe konceptet vetë janë të pranishme.

Larixhani: Por a nuk është edhe vetë zgjimi një shenjë mjeshtër?

Mjeshtër Dinaniu: Po natyrisht që është një shenjë; por është një shenjë e pranishme. Pra nuk është një shenjë e konceptit. Shkurtimisht ju kuptoni çdo gjë me koncepte por nuk mund ta kuptoni vetë konceptin me koncept. Vetë koncepti gjendet i pranishëm tek ju. Kur thoni unë e di ka një“un” pas të tërë koncepteve. Ai “un” është i pranishëm. Ju nuk mund ta dini “unin” me koncepte. Edhe në mungesë të konceptit ai “un” është unë. Nëse unë nuk jam në zotërim të konceptit, a nuk mund të jem “un”? Natyrisht që mund të jem, ja pra ai “un” është i pranishëm. Atëherë dituria juaj është e pranishme dhe dituritë mbi diturinë tuaj janë të pranishme.

Larixhani: Edhe Mullah Sadra citon ato që ju cituat duke thënë: Dituria e njeriut mbi veten është prejardhja e diturisë mbi të jashtmet e tij. Me këtë mund të përfytyrohet një qenie e pastruar nga të jashtmet. Ja kjo është e vërteta e përbashkët mes jush dhe të vërtetës së qenies.

Mjeshtër Dinaniu: Ajo është e vërteta absolute.

Larixhani: Këtu ju drejtojmë këtë pyetje si ju dhe Mulla Sadrasë: Një njeri i cili është në zotërim të qenies ai ka një kusht me të. Domethënë njeriu është qenie e kushtëzuar. Si pasojë e qenies së tij i kushtëzuar është i kufizuar. Gjithmonë gjendet ky kusht për atë absolutizëm.

Mjeshtër Dinaniu: Pyetje e bukur, pyetja që shtruat është një pyetje themelore. “Uni” është gjithmonë nën kusht dhe është e kushtëzuar, e kufizuar me çdo gjë. Pra si unë jam i kushtëzuar dhe dituritë e mia janë të kushtëzuara. A mund të zotëoj një dituri të pakushtëzuar? Nayrisht që jo. Çdo dituri që unë jam në zotërim ka një kusht. Çdo dituri që zotëroj ka një kusht. Të paktën si pasojë e qenies së diturisë sime është një kusht më vete. Madje edhe kur ju përfytyroni dhe kuptoni “absoluten” ajo është e kushtëzuar në mendjen tuaj. Ashtu si “gajru’l-mutenahi” (e pafundmja), ju orvateni që ta kuptoni atë, në çastin kur e kuptoni bëhet “mutenahi” (e fundme). Si rrjedhojë ajo që thoni është e vërtetë, njeriu nuk është pa kushte. Njeriu është i kushtëzuar Si dituria e njeriut është e kushtëzuar si vetë njeriu është i kushtëzuar.

Por unë kam një pyetje për ju: Mirë në mungesë të absolutes a mund të ketë kushtëzim? Nuk mund të ketë. Nëse në mungesë të absolutes kushtëzimi nuk ka ndonjë kuptim, nëse e dini se vetë jeni i kushtëzuar dhe ku është kushtëzimi juaj në mungesë të mosqenies së absolutes? A është jashtë vetes suaj?

Larixhani: Ajo absolute është jashtë meje po.

Mjeshtër Dinaniu: Pra ju jeni i kushtëzuar duke mos qenë i lidhur absolutisht ashtu?

Larixhani: Jo jam i kushtëzuar i lidhur absolutisht.

Mjeshtër Dinaniu: Mirë pra. Nëse jeni të lidhur në një kuptim zotëroni dhe “absoluten”. Absolutja tek ju bëhet e kushtëzuar. Anashkalojeni për një çast kushton tuaj. A mund ta anashkaloni kushtin? Po ju thoni të vërtetën: Ju jeni i kushtëzuar, çdo gjë që dini është e kushtëzuar dhe ju nuk mund të dilni jashtë kushteve. Por kushtëzimi në botë a mund të vihet në jetë në mungesë të absolutes? Një gjë e tillë nuk ka as kuptim.

Eğer nëse shënimi nëse nuk vihet në jetë në mungesë të absolutes atëherë pas tij është absolutja. Kur themi pas nuk është e ndarë nga ai, domethënë nuk mund t’i vini një kufi. Erdhi kushti dhe ju bëri të kushtëzuar. Vallë nëse e anashkalojmë këtë kusht për një çast, - nuk po them ta ndajmë sepse tekefundit kjo nuk mund të jetë, po them vetëm ta anashkalojmë - çfarë mbetet pas?

Larixhani: Asgjë nuk mbetet.

Mjeshtër Dinaniu: A nuk mbetet asgjë apo mbetet vetëm absolutja?

Larixhani: Mbetet vetëm absolutja.

Mjeshtër Dinaniu: Kjo është. Shikoni ju si të kushtëzuar për një çast mund ta zini se për ju kushti nuk është për ju bëhet fjalë për dy gjendje: E para nuk ka asgjë dhe duke qenë se kushtëzimi nuk mund të vijë nga mungesa (asgjëja) dhe kushtëzimi është gënjeshtër. Duke qenë se kjo është e pamundur pas mbetet vetëm një gjendje: Nëse kushtëzimi nuk është është vetëm absolutja. Nuk mund të flasim as në çështjen e absolutes; sepse në çastin kur flasim bëhet e kushtëzuar. Në këtë gjendje bëhet fjalë për absoluten që lugina e absolutes është e paanë dhe pafund.

Kur njeriu kupton këto janë gjëa të thjeshta për njeriun; por në të njëjtën kohë këto janë gjëra shumë të vështira.

Larixhani: Por Mullah Sadra thotë “sarihatu’l-mushahede” (dëshmi e qartë).

Mjeshtër Dinaniu: Dëshmia e qartë është e pranishme, kjo dëshmi nuk është një dëshmi e konceptit. Këtu disa e keqkuptojnë fjalën dëshmi. Dëshmia e qartë që ka bërë fjalë Mullah Sadra këtu është e pranishme. Nuk është si tek disa urtakë nëse dëshmoni një pamje në botën e dëshmisë edhe ajo është e kushtëzuar. Çdo gjë që ju dëshmoni është e kushtëzuar.

Dëshmia e qatë që ka bërë fjalë Mullah sadraja këstu është prania e qartë. Ju nuk mund ta fusni praninën në kallëp. Duket ta kapërceni kallëpin. Kapërcimi i kallëpit është një punë shumë e vështirë. Kur themi e vështirë jo më kot thonë e vështirë. Kjo është më të vërtetë e vështirë duhet ta kuptoni ajo kërkon kapërcimin e kallëpeve.

Larixhani: “Bi-sarihati’l-mushahedeti ue’l-ijani, dune’l-haddi ue’l-burhani” (Me dëshminë e qartë dhe zgjim, pa kufi dhe provë).

Mjeshtër Dinaniu: “Dune’l-haddi ue’l-burhani” (pa kufi dhe provë), ja atje tanimë nuk ka kufi dhe provë, atje tanimë nuk ka provë, atje tanimë nuk ka të vogël dhe të madhe. Atje tanimë nuk ka prova logjike. Atje është prania absolute. Mirë si mund të arrihet kjo? Kuptimi me mundim, teemmuli (meditimi) me vëzhgim... Përsëri me meditim, sërish me meditim dhe rishtas me meditim...

Larixhani: Po, më pas citon që “Njerëzit që kanë arritur në konceptin e pranisë, rrotullohen me qenien dhe flasin me gjuhën e qenies”. Atëherë mund të thuhet se gjuha  e qenies është qenia e Allahut”.

Mjeshtër Dinaniu: Po, tekefundit gjuha e njeriut të përsosur është gjuha e qenies. Gjuha ime nuk është gjuha e qenies është gjuha e kushtit. Duke qenë se unë jam i kushtëzuar flas me gjuhën e kushtit. Si pasojë e qenies sime të kufizuar flas me gjuhën e kufirit. Fjalët e mia janë të kufizuara sepse vetë unë jam i kufizuar. Por njeriu i përsosur ndonëse është e vështirë për t’u përfytyruar si pasojë e kapërcimit të kushteve dhe kufijve gjuha e njeriut të përsosur është gjuha e qenies. Por kuptimi i kësaj nuk është një çështje e thjeshtë.

Larixhani: Hekim Mullah Sadra, fundin e të tërë sqarimeve të tij e lidh me një hadith të ndriçuar të Prijësit të Besimtarëve Aliut (p.m.t.). Ai ka një dashuri shumë të madhe ndaj Ehli Bejtit (p.m.t.). Kur shikojmë sqarimin e “Usulu’l-Kafi” (Mënyrës së Mjaftuesit) shikojmë se sa shumë është zhytur ai në thellësinë e fjalëve të imamëve.

Mjeshtër Dinaniu: Ai ishte njëri nga ata të cilët ka mundur që të përfitojë në mënyrën më të mrekullueshmë urtësinë e Ehli Bejtit. Allahu i kishte dhënë atij aftësinë e përfitimit të urtësisë së Ehli Bejtit. Urtësia e Ehli Bejtit është e pafund çdo njeri mund të përfitojë nga kjo në masën e kapacitetit të tij.

Larixhani: Prijësi i Besimtarëve Aliu (p.m.t.) ka thënë: “Imam Aliun e pyetën: “A e ke shikuar Zotin tënd?” Ai ka dhënë këtë përgjigjie: “A adhuroj Atë që nuk shikoj?” Ata i thanë: “Si e shikove?” Ai u përgjigj: “La tudrikuhu’l ujunu bi’l-mushahedeti’l-ijani ue lakin tudrikuhu’l-kulubu bi’l-hakaiki’l-imani”. (Sytë nuk mund ta konceptojnë Atë, por Atë e konceptojnë zemrat me të vërtetat e besimit).

Mjeshtër Dinaniu: Ja besimi që ka thënë zotëriu ynë i nderuar Aliu është “prania”. Këtu le të bëjmë një kahasim nga Kur’ani. Këtu i nderuari prijës në një mënyrë shumë te qëtë thotë: “A adhuroj atë që nuk shikoj?” I nderuari Musa ishte zotëruesi i “jedu’l-bejda” (dorës së bardhë), shkopi i tij u shndërrua në dragua, ishte nga pesë të dërguarit më të mëdhenj. Por kur shkoi tek Mali Tur i tha Allahut: “Tregomë veten”. Por atij i erdhi një përgjigjia e ashpër: “Len terani” domethënë “Nuk mund të më shikosh”. Tregohuni të vëmendshëm ai kërkonte që të shikonte Allahun. Por i nderuari prijës tha: “A adhuroj Atë që nuk shikoj?” Ja urdhëroni dhe krahasojeni me urtësinë e Ehli Bejtit.

Larixhani: Ka edhe fjali të tjera; por koha e programit tonë mbaroi dhe nëse do Allahu për atë do të bëjmë fjalë në programet e tjera.

Burimi : Medya Şafak