Edhe Shejhu’l-Ishraki (Suhreuerdiu) e ka ndarë urtësinë në “bahthi” (e çështjes) dhe “dheuki” (e shijes). Aty ai citon se vetë urtësia është një lloj urtësie “itai” pra një taksë e Allahut. Me të vërtetë ne nuk mund ta shikojmë një të ngjashme me të në asnjë degë të filozofisë. Ai e ka cekur këtë në veprën e tij: “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtarët).Domethënë urtësia e Mullah Sadrasë është mjaft e ndryshme nga ajo e të tjerëve.

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të çmuar dhe ndjekës të dashur të programit të urtësisë. Nëse do Allahu duke filluar që nga dita e sotme do të nisim të hetojmë mendimet e Dijetar Mullah Sadrasë. Dijetar Mullah Sadra është njëri nga personalitetet më të ndriçuara të diturisë islame, filozofisë dhe urtësisë. Mullah Sadra ka pushtuar majat të cilat askush nuk i ka shkelur në dituri dhe në filozofi. Jemi së bashku me të nderuarin Dr. Ibrahimi Dinaniun. Mjeshtër Dinaniu si një njeri i cili i ka kaluar ato maja dhe nëse do Allahu do të kryejë sqarime nga të cilat do të përfitojmë si unë ashtu edhe ju.

Po mjeshtër, para shumë kohësh ne i dhamë fjalën miqve, se do të shkonim në kopështin e mendimit të Hekim Mullah Sadrasë. Përpara se të zëmë fill çështjen tonë dua t’iu pyes për këtë: Përse Mullah Sadra i vuri emrin: “Hikmetu’l-Mutealijje” (Urtësia e Përtejme)mendimit dhe filozofisë së tij? Le ta nisim çështjen tonë me sqarimin e fjalëve “hikmet” (urtësi) dhe “muteali” (e përtejme).

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut Gjithëmëshirshmit Mëshirëplotit im. Pas Meulanës ju doni që të hyni në botën e mendimit të Sadru’l-Muteelihin Shiraziut. Kjo është një përpjekje jashtëzakonisht e bukur. Ashtu siç e cekët edhe ju Sadru’l-Muteelihini me të vërtetë ka pushtuar shumë nga majat e mendimit. Në këtë fjalë nuk ka asnjë krahasim dhe asnjë teprim.

Në botën islame në mendimet e apologjetëve dhe filozofëve, kishte një numër të madh problemesh filozofike dhe apologjetike, të cilat nuk kishin arritur dot në një zgjidhje përfundimtare. Sadru’l-Muteelihini i dinte shumë mirë këto çështje. Ai i zgjidhi në mënyrën më të mirë shumicën e këtyre problemeve. Nëse do Allahu ne do t’i zëmë me gojë këto nëse do të kemi kohë të mjaftueshme. Me të vërtetë ai është një filozof që i ka shokët e rrallë. Ai i ka shokët e rrallë sepse ai mori në dorë çështje të tilla dhe i zgjidhi ato çështje të tilla të cilat nuk kishin gjetur zgjidhje gjatë tërë historisë së teologjisë.

Unë këtu po bëj fjalë për fushën e teologjisë. Filozofia shkoi në udhë të lamishme, u nda në fusha të ndryshme, unë nuk po bëj fjalë për këto. Unë po po bëj fjalë për fushën e teologjisë sepse teologjia është një det i paanë dhe i pafund. Sadru’l-Muteelihini i dha zgjidhje çështjeve të tilla në fushën e teologjisë, të cilat gjatë tërë histotisë së mendimit, kishin mbetur pa gjetur zgjidhje, si në këndvështrimin e mendimtarëve çifutë, ashtu edhe në këndvështrimin e mendimtarëve të krishterë. Madje në të njëjtën mënyrë edhe në historinë e Islamit... Ky nuk është një aludim tani ngadalë ngadalë do të zëmë me gojë se si ai i zgjidhi këto çështje. Madhështia e Sadru’l-Muteelihinit qëndron në njohjen shumë të mirë të këtyre problemeve.

Tani le t’i kthehemi pyetjes suaj të drejtuar në formën: “Përse Mullah Sadra ia vuri emrin “hikmetu’l-mutealijje” (urtësia e përtejme) filozofisë së tij. Citoj se janë bërë komente të ndryshme që kanë të bëjnë me çështjen se përse ai ia ka vënë emrin urtësia e përtejme filozofisë së tij. Unë këtu do të shpalos komentin tim. Mua nuk më interesojnë komentet e bëra nga të tjerët. Komenti im në lidhje se përse ai ia ka vënë emrin urtësia e përtejme filozofisë së tij është ky: “Unë “në bidajjet” (në fillim) jam së bashku me filozofët; por “në nihajjet” (në fund) unë ndahem nga ata”. Kjo shfaq se mendimet e Sadru’l-Muteelihinit janë në ndryshim e sipër”.

Sadru’l-Muteelihini nuk është një apologjet. Në fakt me një anë ai është apologjet; por ne nuk mund ta shikojmë filozofinë e tij si një çështje apologjetike. Disa e shikojnë atë si një apologjet; por ky është një gabim i madh. Kjo është një çështje më vete dhe kur të vijë vendi i saj unë do ta sqaroj këtë çështje.

Sadru’l-Muteelihini është një filozof me kuptimin e vërtetë të fjalës. Por sigurisht ai është një ekspert edhe në shkencën e apologjetikës. Por jo vetëm në shkencën e apologjetikës, ai është një ekspert edhe në jurisprudencë, ai është një jurist imadh. Por ai nuk është vetëm një jurist i madh por në njëjtën kohë është një muhaddith i madh. Ai ka një “ixhazet” (leje) nga “shejhët” (mësuesit) e hadithit edhe vetë ai është një mësues i madh i hadithit. Ai i ka dhënë leje edhe muhaddithëve të tjerë. Fejd Kashaniu është njëri nga nxënësit e tij dhe një muhaddith i madh. Këto do t’i prekim pak më vonë.

Sadru’l-Muteelihini i nis çështjet nga e më thjeshta dhe ecën përpara ngadalë ngadalë. Pra ai lëviz me anë të “ teshkikut” (të ndryshmes). Njëri nga themelet e mendimit të tij filozofik është besimi i tij në mëdyshjen në qenien. Edhe këtë çështje do ta përmendim më vonë; por meqë e zumë në gojë lërmëni t’ua sqaroj pakëz fjalëzën dyshim. Disa mund të mos e dinë kuptimin e kësaj fjale. Disa të tjerë mendojnë se kjo ka të njëjtin kuptim me fjalën “shekk” (dyshim). mbase ka rrjedhur nga fjala “shekk” (dyshim); por nuk është në kuptimin e dyshimit.

“Teshkiku” (e ndryshmja) si një term filozofik do të thotë që një gjë ka disa shkallë të larmishme. Pra ajo së bashku me kundërshtimin ka edhe bashkimin. Për shembull drita është “teshkiki” (e ndryshme). Drita në fakt është një e vërtetë e vetme pra ajo nuk është më shumë se një e vërtetë; por ka dritë të përbërë nga 500 qirinj, dritë të përbërë nga 400 qirinj, dritë të përbërë nga 100 qirinj, dritë të përbërë nga 10 qirinj. E thënë ndryshe ajo mund të pakësohet dhe mund të shtohet. Edhe drita e diellit edhe kjo dritë që gjendet brenda kësaj dhome është dritë; por shkallët e tyre janë të ndryshme. Ajo mund të jetë e pakët ose e shumtë. Ajo gjë e cila ndonëse është ë të njëjtit lloj, por ka shkallë ose nivele të ndryshme, i thuhet “e ndryshme” si një term, që nënkupton se ajo është në zotërim të shkallëve ose niveleve. Domethënë ajo bart brenda saj si kundërshtimin ashtu edhe bashkimin.

Sadru’l-Muteelihini beson në ndryshimin tek qenia. Sipas tij edhe qenia pikërisht si drita zotëron shkallë. Mirë por si i zotëron ajo shkallët? Ai që zotëron shkallën më të lartë është “Uaxhibu’l-Uxhudi” (Prania e Detyruar). Për Të as që mund të bëhet fjalë për mungesën. “Uaxhibu’l-Uxhudi” (Prania e Detyruar) është i përhershëm dhe i përjetshëm nuk ndryshon. Mungesa, ndryshimi, shpikja, dobësia, mangësia nuk mund të arrijnë kurrë tek Ai. Kjo është njëra nga shkallët e qenies.

Gjendet edhe një qenie tjetër, e cila në çdo çast është e ekspozuar ndaj shpikjes, është brenda ndryshimit, nga sekondi në sekondë ajo kupton, asgjësohet, krijohet, ose e cila ka një mijë mangësi brenda. Njëlloj si qenia jonë ose siç janë të tëra qeniet në botën e mundësive...

Qenia e një guri, një peme, një mize, një njeriu vazhdimisht është e ekspozuar ndaj një ndryshimi. Të tëra këta janë qenie të ndara; por në qeniet e tyre gjendet mangësia dhe janë të hapura ndaj ndryshimit. Domethënë këta janë të pranishme edhe Prania e Detyruar. Por Prania e Detyruar nuk zotëron mangësinë, të metën, shpikjen, nuk pranon mungesën. Të dyja këta janë të pranishëm, të dyjave u thuhet qenie. Edhe një mizë është qenie, edhe një njeri është qenie, edhe engjëlli është qenie, edhe froni është qenie, edhe Allahu është qenie. Të tëra këta janë qenie; por në mesin e tyre ka shumë ndryshim. Ja pra kësaj i thuhet “teshkik” (e ndryshme).

Tanimë dihet nga të tërë se Sadru’l-Muteelihini, beson në ndryshimin tek qenia, askush nuk ka një dyshim për këtë. Por unë po them një gjë të re dhe të ndryshme. Sadru’l-Muteelihini nuk besonte vetëm në ndryshimin tek qenia, por ai besonte dhe në ndryshimin tek dituria. Madje ai nuk besonte vetëm tek qenia dhe tek dituria, por ai besonte edhe tek ndryshimi i filozofisë së tij. Domethënë filozofia e Mullah Sadrasë është “e ndryshme”. Edhe si çështje edhe si përmbajtje...

Ai fillonte nga e thjeshta dhe arrinte deri tek urtësia më e fundit, ja pra këtu e vini re se filozofia është në zotërim të shkallëve. Një njeri mund të ngrihet dhe të thotë: “Filozofia e cila ka shkallë nuk ka ndonjë kuptim”. Por nëse dituria ka shkallë, atëherë përse filozofia mos të ketë shkallë? Unë e komentoj në këtë mënyrë qenien e filozofisë së përtejme të Mullah Sadrasë. Ky është mendimi im vetjak.

Larixhani: Mjeshtër Mullah Sadra në shpkrimin e tij: “Arshijje” (Froni) duke marrë si themel ajetin kuranor: “Allahu ia jep diturinë atij që dëshiron. Tij të cilit iu është dhënë dituria, nuk ka dyshim se iu është dhënë një mirësi e e madhe. Këtë e kuptojnë vetëm të zotët e mendjes” e ka ndarë diturinë në dy pjesë. E para është dituria “tahsili” (e mësuar) pra dituria e fituar, ndërsa e dyta është dituria “itai” (e taksuar) pra dituria e dhënë nga ana e Allahut.

Edhe Shejhu’l-Ishraki (Suhreuerdiu) e ka ndarë urtësinë në “bahthi” (e çështjes) dhe “dheuki” (e shijes). Aty ai citon se vetë urtësia është një lloj urtësie “itai” pra një taksë e Allahut. Me të vërtetë ne nuk mund ta shikojmë një të ngjashme me të në asnjë degë të filozofisë. Ai e ka cekur këtë në veprën e tij: “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtarët).Domethënë urtësia e Mullah Sadrasë është mjaft e ndryshme nga ajo e të tjerëve.

Unë do t’iu rrëfej një ngjarje nga jeta e tij dhe do t’iu pyes për një pyetje. Kur ai kishte shkuar pranë Mir Damadit për të mësuar filozofinë, Mir Damadi në fillim e kishte frikësuar atë që të mos hynte në këtë fushë. Ai kishte shprehur: “O ju të cilët po mësoni diturinë! Dijeni se ju gjithmoni do të jeni nën rrezikun e mohimit; madje ju jeni ballë përballë me rrezikun e mohimit të gjërave më të hapura dhe më të qarta pra madje edhe të qenies”. Kjo është një gjë shumë e jashtëzakonshme... Më pas ai ka cituar: “Lërmëni t’ua them më hapur: Udha e diturisë është udha e pafesë për një njeri i cili nuk do që të bëhet njeri i praktikës”. Më tej duke iu drejtuar Mullah Sadrasë ai ka kumtuar: “O i ri nga Shirazi! Ti erdhe në Isfahan për të mësuar diturinë. Nëse ti nuk e shikon tek vetja fuqinë e praktikës mos mëso diturinë. Shko tek shkencat e tjera që jepen mësim tek kjo medrese”. Kjo do të thotë se në atë vend në atë epokë jepeshin mësim edhe shkencat e tjera.

Tani nga kjo del ky përfundim, edhe mësuesi i tij Mir Damadi e ka ndarë diturinë në ameli (e praktikës) dhe nadhari (e teorisë) dhe ka këmbëngulur se gjykatësi pra filozofi duhet të jetë njeri i praktikës. Mjeshtër cila është lidhja mes diturisë së praktikës dhe diturisë së teorisë?

Mjeshtër Dinaniu: Vini re tani nëse këtë e ka thënë Mir Damadi sigurisht se ka thënë të vërtetën. Kjo është një këshillë e mirë. Ndonëse unë nuk jam Mir Damadi kam vite që jap mësimin e filozofisë, jeta ime ka kaluar me mësimdhënien e filozofisë si në oaz (medrese) ashtu edhe në universitet. Më shumë e kam dhënë mësimin e filozofisë në universitet. Ka gjasa që unë kam 50 vite që jap mësimin e filozofisë në universitetet e shtetit. Më parë isha në Universitetin e Firdeusit, ndërsa tani jam në Universitetin e Teheranit.

Unë kur hyj në klasë ende bëj të njëjtën gjë nëse ka një nxënës të ri që ka ardhur. Unë u them atyre përse doni të mësoni filozofinë? Pra në fillim unë i frikësoj ata. Unë i paralajmëroj ata, u them se filozofia është e rrezikshme. Qëllimi im nuk është vetëm frikësimi. Me të vërtetë unë mendoj se filozofia është e rrezikshme. Unë u them tyre se filozofia është e rrezikshme, është një luginë e vështirë, këtu nuk ka garanci. Këtu nuk ka siguri. Njeriut i vjen dyshimi, ky herë herë bëhet shkak për mohimin; herë të tjera bën që njeriu të çuditet, krijon ndryshime shumë të rënda në mendimin e njeriut. Sigurisht kjo dukuri është me të vërtetë e vlefshme për ata që mësojnë filozofi. Nuk ka asnjë rrezik për ata të cilët duan të mësojnë termat filozofikë. Nuk ka asnjë rrezik për atë njeri i cili ka për synim mësimin dhe përdorimin e termave filozofikë. Natyrisht se për këtë njeri filozofia nuk është as e rrezikshme dhe as e dobishme.

Pasi i kam paralajmëruar nxënësit mbi çështjen e rreziqeve të filozofisë shtoj këtë fjali: “Madhësia është në rrezik. Vini re madhësia është në rrezik. Një njeri i cili nuk është i rrezikshëm, nuk është as i madh. Nëse është një njeri i dhënë pas qetësisë, nëse do vetëm që të jetojë i qetë, ai shkon dhe ulet në një kend të shtëpisë ha dhe pi, ai nuk rrezikon asgjë por ai njeri nuk mund të jetë i madh. Njeriu nuk mund të rritet pa rrezikun. Në fakt vetë jeta është një rrezik. Përmirësimi i jetës është një rrezik. Një jetë pa rrezikun nuk është as një jetë e mirë. Ajo është një jetë e thjeshtë, instiktive dhe kafshërore”.

Unë e shoh si një detyrë, që nxënësve të rinj t’i kumtoj rrezikun e filozofisë, unë ua kujtoj atyre rreziqet e saj; por më pas u them se madhësia është në rrezik, ai njeri që nuk rrezikon nuk mund të jetë njeri i madh. Filozofia mund ta prishë dhe ta asgjësojë njeriun; por nëse e bën e bën shumë mirë. Por nëse e ndërton njeriun e ndërton shumë mirë. Po, një njeri filozof, urtak dhe dijetar është shumë më i madh se njerëzit e tjerë të rëndomtë. Në mesin e tyre as që mund të bëhet karahasimi. Po le t’ua kujtojmë këtë atyre. Si rrjedhojë Mir Damadi kishte të drejtë kur e frikësonte atë.

Tani nëse me lejoni dua ta prek si tani edhe më vonë lidhjen mes filozofisë “ameli” (e praktikës) dhe asaj “nadhari” (e teorisë). Shikoni filozofia në thelbin e saj është teori. Por meqë ju hytë në çështjen praktike dua t’iu them këtë: “Unë nuk e shikoj teorinë pa praktikën”. Disa njerëz mund të thonë: “Disa njerëz dinë por nuk veprojnë; nëse teoria nuk bëhet pa praktikën, atëherë si është e mundur që disa njerëz ndonëse dinë nuk veprojnë? Fjala vjen një mjek, në një konferencë sqaroi dëmet e cigares me orë të tëra. Ai tha: “Cigarja është e keqe, shkakton kancer etj”. Por sapo mbaroi fjalimin ai doli jashtë dhe ndezi një cigare. Mirë por çfarë kuptimi ka kjo? Përse ndonëse ai e di dëmin e cigares i vijon ta pijë cigaren? Përse ai nuk e zbaton teorinë së bashku me praktikën?”

Unë si përgjigjie ndaj kësaj them se ai mjek, ose nuk i dinte në mënyrë të saktë dëmet e cigares; ai vetëm i kishte lexuar nga librat, ose i kishte dëgjuar nga dikush dhe nuk kishte besuar se cigarja është e dëmshme dhe e rrezikshme. Ose ai e shikonte në pirjen e cigares një dobi më tepër se sa dëmet dhe rreziqet e pirjes së cigares. Vallë a mund të bëhet teoria pa praktikën? Nëse dikush sillet në kundërshtim me mendimin, ose ai mendim nuk ka zënë vend me të vërtetë në atë njeri, ose brenda tij gjendet një mendim të cilin ai ka shikuar si më të rëndësishëm se sa ai mendim dhe ai sillet sipas saj. Në rast të kundërt teoria pa praktikën është e pamundur, aty ku ka një mendim aty ka edhe një sjellje. Sa më shumë lartësohet mendimi juaj, aq më tepër bëhen të stolisura veprat tuaja, bëhen elegante zgjedhjet tuaja.

Larixhani: Mirë por a është praktika rrënja e diturisë, apo është dituria rrënja e praktikës?

Mjeshtër Dinaniu: Që të dyja bashkë... Si fillim në mungesë të mendimit pra të teorisë praktika nuk mund të bëhet. Tani po iu ilustroj një shembull. Një njeri bën një punë dhe kur e pyesin atë: “Çfarë po bën?” ai thotë: “Nuk e di”. Kur e pyesin: “Përse po e bën?” ai kthen përgjigjien: “Nuk e di”. Për shembull e shikoni se jë njeri po bën një gjë duke u munduar shumë, kur e pyesni atë: “Çfarë po bën?”, “Përse po e bën?”, “Cila është dobia e kësaj?”, ai të tëra pyetjeve tuaja u jep përgjigjien: “Nuk e di”. Sipas jush çfarë lloj njeriu është ky? A nuk është ai më i keq se sa i çmenduri?

Si rrjedhojë pohoj se në mungesë të një mendimi të qartë nuk mund të veprohet. Në këtë rast mendimi vjen në fillim; por në të njëjtën kohë edhe vepra mund të jetë pararoja e mendimit. Fjala vjen vepra mund ta përgatisë njeriun për një mendim më të mirë. Për shembull mendoni për stërvitjen e notit. Si fillim ju merrni dituri në teori për notin; por më pas duke bërë praktikë bëheni një notar edhe më i suksesshëm. Pra edhe teoria juaj forcohet. Domethënë si fillim duhet të niseni me teorinë; por më tej duke qenë se vepra do të jetë me normë dhe e përsëritur do të fitoni më tepër përvojë dhe teoria juaj do të forcohet.

E njëjta gjë vlen edhe për adhurimet. Në mungesë të diturisë ose të mendimit adhurimi nuk mund të bëhet. A mund të më thoni se i ëshët adhurimi i atij njeriu i cili nuk di asgjë? Ndonëse nuk di asgjë, por bën adhurim, a ka ndonjë kuptim kjo? Edhe nëse e përgjithshme edhe nëse është e përmbledhur edhe nëse e thjeshtë ai duhet të dijë diçka që të mund të bëjë adhurim.

Adhurimi, vepra e adhurimit, siguron dëlirësinë pra pastrimin e epshit. Çfarë është dëlirësia? Dëlirësia është pengimi i disa gjërave epshore, në një farë kuptimi është një lloj ushtrimi. Për shembull ju falni namaz dhe i dejtoheni Allahut, ju pengoni një sërë sjelljesh epshore. Pengimi juaj i gjërave epshore, iu sjell duke iu përgatitur në për një mendim më të mirë. Atëherë vepra rrjedh nga mendimi. Por edhe vepra mund t’iu sjellë duke e përgatitur mendjen e njeriut, për lartësimin e njeriut në postin e teorisë.

Larixhani: Mirë mjeshtër, atëherë në arrijmë në këtë përfundim: Kur Mullah Sadra shkoi në Isfahan për të mësuar filozofinë shkaku i vënies së tij të theksit mbi urtësinë së veprës së Mir Damadit: Nevojshmëria e veprës me diturinë për njëra-tjetrën. Çdo vepër mund të jetë rrënja e një diturie, edhe dituria në të njëjtën mënyrë...

Mjeshtër Dinaniu: A nuk ka rëndësi se sa e shumtë është vepra, nëse nuk ka dituri vlersa e saj është e pakët. Po kumtoj një hadith mbi këtë çështje që të qetësoheni nga brenda. Sepse ju mendoni se ato që them unë janë vetëm fjalë filozofike. Vlera e veprës është vlera e diturisë. Vlera e një pune të bërë, është e lidhur me vlerën e diturisë në lidhje me atë punë.

Pika e parë është hadithi: “Nijeti i besimtarit është më i mirë se vepra e tij”. Pika e dytë është se të tërë juristët e botës islame qofshin ata shiitë ose sunnitë, e kanë shikuar çdo vepër të lidhur me kushtin e qëllimit, që nga fillimi dhe deri në Kijamet. Fjala vjen nëse ju nuk bëni nijet për faljen e namazit atëherë namazi juaj është i kotë. Çdo adhurim qoftë i detyruar, qoftë i pëlqyer kur bëhet pa bërë nijetin është e kotë.

Mirë nëse veprat janë sipas nijetit atëherë lejomëni t’iu pyes këtë pyetje: “Çfarë është nijeti? A është një gjë e mendjes apo një gjë e trupit? A është nijeti meditativ? A është trupor? Atëherë nijeti është i mendjes. Nijeti është brenda mendimit. A mund të jetë nijeti në mungesë të mendimit? Atëherë nijeti ka të bëjë me mendimin. Ai ka të njëjtin themel me mendimin dhe mund të bëhet nijet me mendimin. Nëse në mungesë të nijetit asnjë vepër nuk është e saktë atëherë a mund të themi se mund të bëhet praktika në mungesë të teorisë?” Me që ra fjala unë po e përdor për herë të parë këtë hadith.

Larixhani: Mjeshtër, Kur Mullah Sadra shkoi tek Mir Damadi për të mësimin e filozofisë, ai i frikësoi nxënësit e tij në çështjen e filozofisë, njëlloj siç i frikësuat ju dhe i tha atij: “Mos hyr në këtë luginë të mbushur me rreziqe”. Por më pas e këshilloi kështu: “Bëj patjetër këto dy gjëra që të jesh i suksesshëm në këtë fushë. E para ço në vend të tëra detyrimet e fesë islame. E dyta ruaju nga gjërat epshore të cilat i nxit epshi. Domethënë lufto me epshin”... Ai e këshilloi për këto dy gjëra Mullah Sadranë.

Natyrisht edhe Mullah Sadraja i ktheu përgjigjie mësuesit të tij në këtë çështje. Ai i tha se pikërisht kjo u bë shkak që unë të shkoja pas fesë sime. Ka një baraspeshë mes fesë dhe diturisë. Ajo edhe siguron zhvillimin e diturisë fetare edhe siguron përhapjen e mësimeve fetare kur filozofia është në shërbim të fesë. Për këtë shkak ai arrin në këtë përfundim: Kur dituria është në shërbim të fesë jo vetëm që nuk ka asnjë rrezik për njeriun por edhe e çon njeriun në majën e lartësive.

Këtu na del në rend të ditës kjo pyetje. Sipas disave mendimet e Mullah Sadrasë të përmbledhura, nën filozofinë me emrin e “hikmetu’l-mutealijje” (urtëisë së përtejme), janë një përzierje e mendimit peripatetik, iluminacionist, platonik. Ajo është “ndërdisiplinore”, si rrjedhojë nuk mund të jetë një gjë e pavarur. Megjithatë Mullah Sadra është plotësisht ndryshe nga kjo. Unë dua që të marr mendimin tuaj mbi këtë çështje.

Mjeshtër Dinaniu: Si fillim dua që çështja ime e frikësimit të nxënësve të mos keqkuptohet, unë i frikësoj ata për t’i nxitur. Unë e bëj këtë që ata të hyjnë me një guxim të madh. Unë i frikësoj ata që të hyjnë me ndërgjegjie në këtë fushë. Disa shikojnë si të mjaftueshëm vetëm mësimin e termave, nuk kam gjë për t’iu thënë atyre; por nëse ata hyjnë në një mënyrë me ndërgjegjie, filozofia mund t’i përfitojë madhësinë njeriut.

Tani le të vijmë në pyetjen tuaj, ju thatë se disa e kanë qortuar Mullah Sadranë duke bërë fjalë për qasjen “ndërdisiplinore”. Në fakt duke thënë “ndërdisiplinore” ju përdorët një thënie pakëz të respektuar. Por ka edhe njerëz që kanë përdorur thënie edhe më të ashpra se sa kjo. Për shembull ka patur dhe ata që kanë thënë se Mullah Sadraja është eklektik. “Ndërdisiplinore” sërish është një thënie e respektuar, eklektik është një thënie më e rëndë.

Pohoj se kishte shumë njerëz që e qortonin Mullah Sadranë. Ata i bënë atij qortime shumë të ashpra gjatë 400 viteve. Në mesin e kundërshtarëve të tij kishte “ahbari” (lajmëtarë), ata që i kishin ngurtësuar mendimin e tyre, ata që mbronin se përmbajtja është thelbi, kishte filozofë që mendonin se filozofia ishte kundër tij ose që nuk mendonin si ai. Pra kundërshtarët e Mullah Sadrasë nuk ishin vetëm të një lloji. Ai kishte kundërshtarë të çdo lloji.

Njëra nga qortimet më të ashpra që iu është bërë atij ashtu siç thashë më parë është akuzimi se ishte eklektik. Sipas tyre Mullah Sadra i kishte marrë mendimet e tij sa andej sa këtej, disa mendime i kishte marrë nga apologjetika dhe disa të tjera nga filozofia. Ai kishte marrë disa mendime nga filozofia peripatetike dhe disa nga filozofia iluminacioniste dhe duke i mbledhur këto ai kishte shpikur një gjë nga vetja.

Larixhani: Ka ende njerëz që i shkruajnë këto lloj gjërash.

Mjeshtër Dinaniu: Po ka ende shkrimtarë të tillë. Po keni plotësisht të drejtë. Megjithatë duhet të tregohemi të vëmendshëm në këtë pikë. Nëse themi se Mullah Sadra nuk e dinte urtësinë, nuk e dinte apologjetikën bëjëm gabim. Mullah Sadra e dinte apologjetikën më mirë se një apologjet qoftë ai mutezilit ose esharit. Ai e dinte mirë urtësinë dhe ishte një urtak në kuptimin e plotë të fjalës. Ai i kishte lexuar të tëra librat e urtësisë përpara tij. Ai e dinte mirë si filozofinë përipatetike ashtu edhe filozofinë iluminacioniste. Madje ai dinte më shumë se të tërë.

Unë këtë e kam sqaruar në parathënien e librit tim që kam shkruar para 30 viteve në lidhje me Shejhu’l-Ishrakin. Deri më tani akush nuk është më i ditur se Suhreuerdiu dhe Mullah Sadraja. Njeriu i cili e ka shqyrtuar më mirë filozofinë e Suhreuerdiut është Mullah Sadra. Përmbledhja e tij e shkruar për “hikmetu’l-ishraki” (urtësinë e iluminacionizmit) është përmbledhja më e mirë e shkruar që nga epoka e Suhreuerdit deri në ditën e sotme gjatë këtyre 800 ose 900 viteve.

Mullah Sadra i kishte lexuar të tëra këto. Nëse do ta përmbledh Mullah Sadra nuk kishte lënë pa lexuar asnjë copë letër të shkruar që kishte të bënte me shkencat e mendjes. Pra ai kishte një pushtet të plotë dhe të pashoq mbi tashëgiminë tonë. Kjo vlen edhe për shkencat e përcjelljes. Pra ai i zotëronte shumë mirë si urtësinë e mendjes edhe atë të përcjelljes.

Po kalojnë afërsisht 400 vite që nga koha e ndërrimit jetë të Mullah Sadrasë. Pra që nga epoka e tij dhe deri tek epoka e të dërguarit (p.q.m.t.) trashëgimia e kulturës islame gjatë një mijë vjetëve ishte në duart e Mullah Sadrasë. Gjendja ekonomike e të atit të tij ishte shumë e mirë, ai kishte para për të blerë libra dhe kohë të mjaftueshme për të lexuar. Ai blinte libra dhe i lexonte të tërë. Të kesh lexuar të tërë librat para teje nuk do të thotë të jesh eklektik. Nëse nuk do t’i kishte lexuar do të ishte i mangët.

Them se është gabim që të aludosh se je filozof pa e lexuar historinë e filozofisë. Shikoni një njeri mund të behet një mjek i mirë pa e ditur historinë e mjekësisë. Ai mund të mos e dijë historinë e mjekësisë, por mund t’i trajtojë mirë të sëmurët. Ju mund të mos dini fizikë; por mund të bëheni fizikan i mirë. Ju mund të bëheni një kimist i mirë; por mund të mos keni lexuar historinë e kimisë. Këto mund të ndodhin dhe në këtë çast po ndodhin. Por nuk mund të bëheni një filozof i mirë pa e ditur historinë e filozofisë. Fjala vjen një njeri që ka lexuar: “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtarët) çohet dhe thotë jam filozof por nuk e di historinë e filozofisë ai njeri në asnjë mënyrë nuk është filozof. Ai ka mësuar vetëm disa terma nga “Esfari” (Udhëtarët)...

Mullah Sadra i kishte lexuar të tëra veprat që ishin shkruar para tij. Madje ai kishte lexuar edhe filozofinë greke. Ashtu siç citova dhe më parë ai nuk kishte lënë pa lexuar asnjë copë letër të shkruar. Zotësia e Mullah Sadrasë ishte se ai nuk ishte eklektik. Mullah Sadra nuk ishte eklektik, ai kishte lexuar të tëra filozofitë para tij, i kishte tretur dhe kishte bërë një gjë plotësisht të re.

Ajo që bëri ai, duke marrë një pjesë këtej dhe një pjesë andej, nuk ishte një gjë eklektike. Ata të cilët e qortojnë Mullah Sadranë kështu janë ata të cilët nuk e kanë kuptuar drejtë atë. Mullah Sadra i kishte përpirë, tretur të tëra filozofitë para tij dhe kishte bërë një gjë plotësisht të re.

Nëse do të kemi kohë unë do t’i sqaroj një për një gjërat e reja që kishte bërë Mulla Sadra. Për shembull “hareketu’l-xheuheri” (lëvizja e thelbit) nuk është një mendim eklektik. “Ruhanijjetu’l-beka” (ekzistenca shpirtërore) e cila është mbështetja e shumë urtësive si “xhismanijjetu’l-huduthi” (krijimi i trupit) nuk është eklektike. Zgjidhja e çështjes së “meadu’l-xhismani” (kthimi trupor) nuk është eklektike. Mendimi i “ittihadu’l-akli ue makuli” (bashkimit të mendjes dhe i të menduarit), “burhanu’l-teshehhusi” (prova e diagnoztifikimit) nuk janë eklektike. Nëse do të kemi kohë do të flasim për këto. Si rrjedhojë ata të cilët e akuzojnë atë se është eklektik ose i bëjnë padrejtësi ose janë të paditur. Ose e thonë këtë nga padituritë e tyre ose nga mllefet e tyre.

Zotërimi i shkencave të së shkuarës është një gjë pozitive. Ai i kishte lexuar të tëra urtësitë para tij dhe i dinte shumë mirë. Ashtu siç thashë ai e dinte shumë mirë shencën e apologjetikës, shkencën e hadithit, shkencën e jurisprudencës. Ai ishte një jurist i madh. Por ai ishte një ekspert veçanërisht në shkencat e logjikës. Çfarë të keqe kishte se ai kishte lexuar dhe tretur të tëra shkencat dhe kishte thënë një gjë të re? Si rrjedhojë Sadru’l-Muteelihini ishte novator dhe me të vërtetë ishte një filozof krijues. Fatkeqësisht gjatë këtyre 400 viteve nuk është bërë ndonjë gjë e madhe, por në këtë çast duhet të shfaqet interes dhe të hetohet Mulla Sadraja dhe duhet të shpalosen risitë në mendimet e tij. Kjo është ende shumë e nevojshme. Ashtu siç e ceka edhe më parë ai zgjidhi një sërë çështjesh në shumë disiplina edhe në shkenca fetare. Fjala vjen ai zgjidhi shumë çështje të cilat apologjetët nuk kishin mundur t’i zgjidhnin. Këto do t’i përmendim në një kohët të përshtatshme nëse do Allahu.

Larixhani: Mjeshtër sipas meje në këtë çështje mund të bëhet fjalë për tre probleme. I pari është ashtu siç e përmendët edhe ju mosditja ose moskuptimi i saktë i filozofië së Mullah Sadrasë. I dyti duhet një metodologji e caktuar për të kuptuar filozofinë e Mullah Sadrasë e cila nuk është e pranishme. I treti është shpjeguesit (ata të cilët shpjegojnë veprat e Mullah Sadrasë). Fatkeqësisht në shumicën e rasteve ata ose e kanë komentuar sipas filozofisë peripatetike ose sipas filozofisë iluminacioniste. Pra thënia e tij eklektik nuk është se nuk ka shumë të bëjë; por natyrisht kjo nuk e lidh Mullah Sadranë. Atë e lidhin shpjegimet e atyre që kanë komentuar me qasjen peripatetike dhe iluminacioniste për librat e tij të shkruara.

Ju në librin tuaj: “Aventura e Mendimit Filozofik” keni prekur një çështje shumë interesante për mua. Aty citoni se Mullah Sadra i ka shtjelluar shumë mirë ajetet e Kur’anit dhe hadithet dhe se kuptimi që ka gjetur ai është i vështirë për t’u tretur në këndvështrimin tonë. Me të vërtetë kjo është një pikë e bukur. Mjeshtër pyetja ime për ju këtu është: Nëse këtë tretje nuk e bëjnë njerëzit si ju kush do ta bëjë?

Mjeshtër Dinaniu: Ju prekët në një pikë shumë të hollë.Po edhe sipas meje nuk është e lehtë që të kuptohen veprat e Sadru’l-Muteelihinit. Disa njerëz mashtrohen nga qenie e rrjedhshme e gjuhës së tij. Ai dinte shumë mirë si persisht ashtu edhe arabisht dhe ka shkruar shumë bukur dhe rrjedhshëm. Disa mendojnë se i kuptojnë shkrimet e tij menjëherë si pasojë e kësaj rrjedhshmërie. Por pas këtij shpjegimi të thjeshtë dhe të rrjedhshëm ndodhen çështje shumë të rënda.

Gjatë këtyre 400 viteve pas ndërrimit jetë të tij shumë pak njerëz kanë mundur që ta kuptojnë drejtë filozofinë e Mullah Sadrasë. Me të vërtetë shumë pak njerëz. Ndonjëherë shkrimet e tij janë përkthyer gabim në persisht, tani për tani nuk dua të hyj në çështjen e këtyre gabimeve të përkthimit.

Ajo që thatë është shumë e vërtetë, duhet një metodologji e përcaktuar, për të kuptuar veprat e Sadru’l-Muteelihinit. Filozofia ishte një gjë e përcjellur nga njeriu tek njeriu. Tani në Perëndim nuk e pranojnë këtë ata thonë: “çfarë është kjo përcjellje nga njeriu tek njeriu, ne shohim tekstin”. Por pjesët e filozofisë që kanë të bëjnë me teologjinë me të vërtetë janë gjëra që përcillen nga njeriu tek njeriu. Pra çdo mësues i mirë, duhet të takohet me një mësues të mirë. Nëse nuk takon një mësues të mirë dhe duke lexuar vetë librat, ai përpiqet që të shtijë në dorë këtë shkencë, do të dalin të dhëna të gabuara si tani. Nëse një njeri nuk është takuar me një mësues të mirë dhe nuk ka ndjekur një metodologji të hollëshishme ai do të bëjë gabim në çështjen e veprave të Sadru’l-Muteelihinit; do ta keqkuptojë atë. Pyetja: “Ku gjendet një mësues i mirë?” është një çështje më vete. Mësuesi i mirë është gjithmonë një gjë e rrallë për t’u gjetur. At atë cilët lexojnë vetë dhe mendojnë se kanë kuptuar, e kanë keqkuptuar çështjen dhe këtë keqkuptim ua përcjellin edhe të tjerëve dhe bëhen shkak i përhapjes së gabimeve.

Mullah Sadra nuk ishte tepër i njohur edhe  qind vite pas vdekjes së tij. Kur ne shohim librat e filozofisë që janë shkruar një qind vite pas vdekjes së Mullah Sadrasë vëmë re se aty ai është përmendur si “fadil” (i nderuar), “kale hakedha Fadilu’sh-Shirazi” (i Nderuari i Shirazit tha kështu). Domethënë kishin kaluar më shumë një qind vite pas ndërrimit jetë të Mullah Sadrasë por veprat e tij nuk ishin kuptuar ende. Edhe ata ishin filozofë; por nuk kishin mundur që ta kuptonin Mullah Sadranë.

Mirza Muhammed Taki Elmasiu kishte dhënë mësim nga libri: “Esfar” (Udhëtarët). Ai kishte gjetur nxënës të mirë. Më pas erdhën Ueli Nuriu, Mullah Ismail Uahidu’l-Ajni, Mullah Hadi Sebzeuariu, Mullah Abdullah Zenuziu dhe krijuan një degë. Këta pasi erdhën i kushtuan vëmendje shkrimeve të Mullah Sadrasë dhe shtinë në dorë metodologjinë që ju zutë në gojë. Për këtë arsye ata e kuptuan se sa njeri i madh ishte ai. Më tej ata nuk e përmendën vetëm si “fadil” (i nderuar), por i thanë “Sadru’l-Muteelihini”.

Le të themi këtë në përgjithësi. Teologjia është një fushë e vështirë. Jo vetëm teologjia e Mullah Sadrasë, edhe teologjia e Ibn Sinasë. Filozofia e botës së cilës i mungon ana hyjnore, për shembull rrymat filozofike në Perëndim, nuk them se janë të lehta; por nuk zotërojnë thellësinë të cilën e zotëron teologjia. Filozofia analitike, filozofia pozitiviste, filozofia pragmatiste etj., mësimet filozofike zotërojnë një thellësi në vetvete. Nuk them se janë sipërfaqëore; por një mendje e mesme mund t’i kuptojë dhe t’i mësojë mirë këto. Por brenda teologjisë gjenden disa hollësi. Si filim duhen njerëz të aftë. Më pas brenda saj gjenden disa hollësira, që me të cilat duhet punuar së bashku me mësuesit e ditur. Ja pra kështu përbëhet ajo gjë që i themi metodologji. Pas mësimit të atyre hollësive mund të kuptohen çështjet e teologjisë.

Rëndësia e filozofisë së Mullah Sadrasë është në pjesën e teologjisë së tij. Ndonëse ai e ka parë “natyrshmërinë” si një gjë nën dritën e teologjisë. Fjala vjen ai i ka shqyrtuar shumë nga çështjet e shpirtit nën kreun e natyrshmërisë. Mullah Sadraja e ka parë atë si në natyrshmëri ashtu edhe në teologji. Pra ai ka dhënë epshit, njeriut që flet një drejtim hyjnor.

Ndërsa të tjerët e kanë parë epshin si një gjë të natyrshme dhe e kanë trajtuar atë nën kreun e natyrshmërisë. Ja pra si pasojë e këtyre hollësive, një njeri i cili nuk i ka mësuar çështjet e teologjisë, nga një mësues i mirë nuk e ka të lehtë që të kuptojë Mullah Sadranë.

Larixhani: Mjeshtër me këto që thatë u kujtova për Mullah Hadi Sebzeuariun. Ai urdhëron: “Shejh Suhreuerdiu më këshilloi kështu: “Të paktën hyni në erbain (dyzetë ditë vuajtje) më pas lexoni librin tim “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia e Iluminacionizmit) dhe jepni mësim”. Më tej Sebzeuariu ka vijuar: “Për kuptimin e vepravë të Mullah Sadrasë duhen dyzetë ditë”. Pastaj ka rrëfyer: “Atë duhet të copëtosh dhe ta japësh në llokma llokma. Ai ka një admirim të madh ndaj filozofisë së Mullah Sadrasë. Ai citon: “Patjetër duhet që një mësues që ta copëtojë atë në llokma llokma dhe duhet t’ua japë nxënësve të tij”.

Mjeshtër Dinaniu: Edhe haxhiu ka bërë pikërisht këtë. Si fillim ai ka bërë pastrimin e epshit të tij, ai nuk kishte robërime epshore, ai kishte një mësues të mirë si Mullah Ismail Uahidu’l-Ajni dhe mësuesi i tij pikërisht siç e përshkroi ai ia copëtoi ato dituri llokma llokma dhe ia dha. Edhe haxhiu me të vërtetë i ka pasqyruar shumë bukur këto hollësi në veprat e tij. Haxhi Sebzeuariu është një njeri shumë i madh. Mund të them këtë që njëri nga ata njerëz që e ka kuptuar dhe e ka tretur në mënyrë të saktë filozofinë e Mullah Sadrasë është edhe Haxhi Mullah Hadi Sebzeuariu.

Për më tepër gjatë këtyre 400 viteve unë njoh një filozof tjetër jo shumë të shquar. Me të vërtetë ai është një filozof i mrekullueshëm; por fatkeqëisht njihet shumë pak. Ai është Aga Ali Muderris Zunuziu. Nëse do Allahu do të bëjmë fjalë edhe për të nëse na jepet rasti; por Haxhi Mullah Hadi Sebzeuariu, krahas të qenit një filozof i madh është në zotërim edhe të një posti shumë të madh shpirtëror.

Larixhani: Mirë mjeshtër, kjo ishte një bisedë shumë e bukur. Atëherë mund të nxjerrim këtë përfundim: Urtësia e Mullah Sadrasë është një urtësi qiellore. Ju falenderoj shumë mjeshtër unë u ndriçova shumë; nëse do Allahu mbi çështjen e mendimeve madhështore të Mullah Sadrasë uroj që të ketë ndriçuar edhe mendjet e ndjekësve tanë.

Kjo ishte në cilësinë e hyrjes, nëse do Allahu në programet pasardhëse do t’i prekim më tepër hollësitë e mendimit të Mullah Sadrasë dhe do të përfitojmë nga shpjegimet e rrjedhshme të mjeshtrit tonë.

Nëse do Allahu që do të shihemi në një tjetër program iu themi mirëmbetshi së bashku me Mjeshtër Dinaniun.

Burimi : Medya Şafak